Rekreatsiya va turizm geografiyasi Chirchiq-2023

11-mavzu. Turistik industuriyaning xususiyatlari va tarkibi. 
Reja: 
1. Xalqaro turizmning rivojlanishi. 
2. Turizm industuriyasi va uning xalqaro turizmni rivojlantirishdagi 
roli. 
1. Xalqaro turizmning rivojlanishi 
Xalqaro turizm – muntazam va aniq maqsadga qaratilgan 
korxonalarning turizm sohasidagi faoliyat bilan bog`liq holda, biron- bir 
mamlakat hududida (kirish turizmi) turizm hizmatlari va turistik 
maqsulotlarni biron bir malakatda (ichki turizm) doimo yashaydigan 

---

175 
sayohat qiluvchi shaxslarga taqdi etishdir. Xalqaro turizmga kirish va 
chiqish turizmi kiradi. Mazkur mamlakat doirasidagi turizm bilan shu 
mamalakat fuqarolari (ichki turizm) ham boshqa mamlakatlardan 
keladigan (kirish) ham shug`ullanadi. Mamlakatlar daromadlarni oshirish 
nuqtai nazaridan u ko`proq jalb qiladi. Bu yo`nalishdagi turistik 
faoliatning rivojlanishi bir tomondan mamalakatga valuta oqimini 
ikkinchi tomondan mazkur mamalakatda yashovchi fuqarolarning 
daromadlarini ko`paytiradi. BU daromadlar ushbu mamlakatda qoladiva 
uning iqtisodiyotining rivojlanlantirishga jalb etadi. Bundan tashqari ichki 
turizm shundan muhim iqtisodiy funksiyani bajaradiki, mazkur 
mamlakatda daromad darajasini maromiga yetkazishga yordam beradi. 
Bu degani shuki, sanoat rivojlangan mintaqalardagi kam daromadli 
fuqarolarga taqsimlanishga imkon yaratadi.Lekin bu mintaqalar odatda 
boy tabiiy resurslarga ega. Shuni takidlash joizki individual tashrif 
buyuruvchi turistik tashrif uchun ajratadigan daromdning bir qismini 
beriladigan manzilda sarflanadi, qolgan qismini tashhkil qilish va o`sha 
manzilga yetib borish uchun sayohat vaqtida sarflanadi. Turizmni 
aniqlash uchun avvalo quyidagi asosiy qoidalarni shakillantirish lozim: 
Turist – bu sayohatda o`z ehtiyojini qondirihga intiluvchi kishi. 
Turistning ehtiyoji va istagi borgan manzilda aniqlanadi. U tashrif 
buyurish va faoliyat ko`rsatishda ishtirok etishga saylanayotgani haqida 
qarorga keladi;
Turistik biznes – bu turistlar ehtiyojini qondirish, faoliyatdan 
mahsulotlar va hizmatlar ishab chiarish bo`yicha daromad olishdan 
ko`zlangan biznesdir; 

---

176 
Mehmondo`stlik sohasi uchun turizm asosan ijobiy omil sifatida 
chiqadi. Shunindek, u yangi ishchi o`rinlari ochish va mintaqalar 
daromadlarini ko`paytirish omili hamdir. Turizm atrof muhitga salbiy 
tasir etishi ham mumkin. Turizm milliy ma`uriy tashkilotlar tomonidan 
iqtisodiyotni rivojlantirish omili sifatida qaraladi. Ko`p hollarda ihtimol 
tutilgan salbiy oqibatlar (bevosita va bilvosta zararlar) unda hisobga 
olinmaydi. 
Yuqorida aytilganlarga muofiq, turistik faoliyat – turistlar, turitik 
korxonalar, 
mehmonnavozlik 
sohasi, 
tashrif 
buyuruvchilarning 
joylashtirish va hizmat ko`rsatishga ma`muriyatni jalb qilish jarayonlari 
natijasida qator hodisalar va o`zaro munosabatlarni.Turizm tarkibi turli 
xil o`xshashliklardan iborat bo`lgan mahsulot, servis, hizmat ko`rsatuv 
obektlari ishlab chiqarish birligiga ega bo`lgan barchasi individual 
iste`molchga yoki guruh iste`molchilariga vaqtinchalik doimiy yashash 
joyini tark etgan va malum turistik manzilda tushuniladi. Agar turizm 
turlarining ko`p qirraliligini yoritshga urinsa, uning iqtisodiyotini turli 
sohalarga tasiri baholansa turizmning hal qiluvchi belgilarini 
shaklantirish ne chog`lik qiyinligi ravshan bo`ladi. Turizmga berilgan har 
bir yo`nlish turli iqtisoslashgan nashrlarda aniq vaziyat bilan bog`liq aniq 
muammolarni hal qilishga asoslangan. Turizmni belgilashdagi 
yetishmovchilik bu industuriyaning hususiyati bilan bog`liqdir. 
Ulkan xilma – xil salohiyatlar ma`lum davirdagi guruhlar orasidan 
zararurlarini ajratish shundan iboratki turizmning kantret turi ko`p jihtdan 
tur bo`yicha hizmatlar to`plamini, narx belgilashini taqozo etadi. Xalqaro 
turizm tasnifini keltirish bo`yicha ko`proq yoyilgan belgilar taklif tipi, 
safarni uyishtirish usuli sayohat maqsadi, harakatlanish usuli hisobanadi. 

---

177 
Dam olish va rekratsion turizmga dam olish maqsadidagi turli 
ko`rinishdagi turizm, diqqatga sazovor joylar bilan tanishish 
(Excursions), sport bilan shug`ullanish (Skiinq, Divinq, Fishinq), poxotlar 
uyishtirish 
(Activity 
Adventure), 
ekzotik 
dam 
olish 
(Exotic 
Travel),tematik safar (Theme Trips, based around cultural themes inarts, 
history, archalology, etc) lar kiradi. Ishga doir turizmga kongresli 
(Conferense Travel), doir muzokaralar olib borish maqsadidagi safar, 
seminarlar va boshqa professional (kasbiy) maqsadlardagi (Business 
Talks.ete), shop turlari kiradi. 
Keyingi o`n yillarda xalqaro turizm jadal sur`atlar bilan 
rivojlanmoqda. Turistlar nafaqat Yevropa bo`ylab, balki Amerika, Afrika, 
Osiyo, Avstraliya va Okeaniya bo`ylab sayohatga chiqishmoqda. Agar 
1950- yillarda jahonda turistlar oqimi 25 mln kishini tashkil qilgan bo`lsa, 
1997-yilga kelib ularning soni 592,9 mln kishiga. Xalqaro turizmdan 
olinadigan foyda 425 mlrd dollorni tashkil etmoqda (Ramanov, Saakyans 
2002). Butun jahon turizm tashkilotining bergan ma`lumotlariga 
qaraganda turizmning jahon iqtisodiyotiga qo`shgan hisssasi 3,5 trillion 
dollarni tashkil etmoqda. Bu jahon yalpi ichki mahsulotining 10,9 foizga 
tengdir. Turizm jahon iqtisodiyotoda salmog`I jihatian neft va aftomobil 
sanoatidab keyin uchunchi o`rinni egallaydi. Butun jahon turizm 
tashkilotining bashorat qilishicha 2010 – yil borib, turistik sayohatga 
chiqish hozirgiga nisatdan ikki barobar ortadi va jahon bo`yicha turistlar 
oqimi milliard kishidan ortadi. 1993 yilga kelib xalqaro turizm rivojiga 
ahondagi investitsiyalarning 11 foizni jalb qilinda va ulardan olinga 
soliqlar qiymati 302 milliard dollarni tashkil etdi. Ilmiy – texnika 
taraqqiyoti natijasida hozirgi kunda uzoq masofalar qisqa bo`lib qoldi. 

---

178 
Turizm tufayli ko`pgina mamalakatlarda sanoat ishlab chiqarishda yangi 
texnikalar kirib keldi. Ko`pchilik mamlakatlarda turizm indisturiyasini 
rivoji aholini ish bilan taminladi.. Turizm rivojining asosida ishchi 
hizmatchi yoshlar va ziyolilarning ta`til vaqtida pul bilan ta`minlanganligi 
yotadi. Shu sababli turistlar tarkibida nafaqat keksalar, o`rta yoshdagi 
kishilar, kichik va o`rta tadbirkorlik ishlari vakillari, balki yoshlar ham 
ko`pchilikni tashkil etmoqda.
Xalqaro 
turizm 
xalqlar 
o`rtasida 
birodarlashuv 
iqtisodiy 
aloqalarning kuchayishiga sababchi bo`ladi. Jahondagi ko`pgina 
mamlakatlarda turiz industuriyasi barqaror rivojlanmoqda butun jahon 
turizm tashkilotining bergan ma`lumotlariga ko`ra 1997- yilda jahon 
bo`yicha 260 mln kishi turizm hizmati bilan band. Turizm sohasida 
ko`plab davlatlar hususiy kompaniyalar, banklar sug`urta tashkilotlari 
kuliblar aksionerlik jamiyatlari faol ishtirok etmoqda. Turizm transport, 
aloqa, qishloq xo`jaligi, qurilish, aholi uchun keng ist`mol mollari ishlab 
chiqaradigan tarmoqlarga ijobiy tasir ko`rsatmoqda, mamalakatlar 
iqtisodiyotining mamlakat rivojida mamlakatlar iqtisodiyotining rivojida 
katalizatr bo`lmoqda. Natijada turizm industuriyasi jahonning turli xil 
mamlakatlarida iqtisodiyotning intensiv rivojiga sabab bo`lmoqda 
jahonning ko`pgina mamlakatlari xalq xo`jaligida turizm mustaqil 
tarmoqqa aylanmoqda. Turizm, mamlakat iqtisodiyotiga ijobiy ta`sir etish 
bilan birgalikda, unung xalqaro maydonda obro`sining ortishiga ham 
katta ta`sir ko`rsatmoqda. Turizm rivojlangan mamalakatlarni 2 guruhga 
ya`ni turistlarni yetkazib beruvchi va turistlarni ko`plab qabul qiluvchi 
mamlakatlarga aylanmoqda. Turistlarni yetkazib beruvchi mamlakatlarda 
aholining 10 foizi chetga turist sifatida chiqadi. Bunday mamlakatlarga 

---

179 
AQSH, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya va Avstriya kiradi. 
Ushbu mamlakatlar cheyga ko`plab turistlar yetkazib berish bilan 
birgalikda chetdan ko`plab turistlarni ham qabul qiladi. Iqtisodiy jihatdan 
o`rtacha rivojlanga mamlakatlar orasida Gretsiya,Turkiya, Kipr, Ispaniya, 
Portugaliaya, Misr hamda rivojlanayotgan mamalakatlardan Maroko, 
Tunis, Bagam orollari mamlakatlari ham turistlarni ko`plab qabul 
qiluvchi mamlakatlar guruhiga kiradi. Xalqaro turizm rivojida turistarni 
yuboruvchi va turistlarini o`ziga qabul qiluvchi davlatlar turistlarga 
hizmatni shunday tashkil etish kerakki bunda kelgan sayyoh albatta shu 
kelgan joyida olib kelgan qismining asosiy qismini harajat qilishga 
erishsin. Buning uchun turistlarga hizmat qilishni ilmiy asoslanga holda 
tashkil qilish lozim.