Research papers

Sevil Mirhəsən qızı Ġsayeva 
110 
Research Papers of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 2, 2022
 
inkişaf etdirmək, doğma dilə maraq və məhəb-
bət tərbiyə etməkdən ibarətdir. 
Elmlərin əsasını şüurlu mənimsətmək 
üçün şagirdlərin elmi məfhumlara yiyələnməsi 
çox vacibdir. Məfhum, adətən, hissi idrakı təşkil 
edən təsəvvür, qavrayış və duyğular əsasında 
yaranır, lakin məfhum abstrakt təfəkkürün bir 
forması olmaqla hissi idrakdan fərqlənir. Əgər 
hissi idrak formaları olan duyğu, qavrayış, tə-
fəkkür əşyaların yalnız xarici cəhətini əks etdi-
rirsə, məfhum onların daxili mühüm xüsusiyyət-
lərini əks etdirir. Belə ki, məfhum obyektiv ola-
raq ümumini əks etdirməklə yanaşı, müxtəlif 
dillərdə danışan insanlar üçün ümumi şəkildə 
əşya və hadisələrin mahiyyətini əks etdirir. Öy-
rənilmiş məfhumun şifahi və yazılı nitqə düzgün 
tətbiqi əsas şərtdir. Daha doğrusu, nitq və orfo-
qrafik təcrübə öyrənilmiş qrammatik nəzəriyyə-
nin əhəmiyyətini dərk etməkdə şagirdə kömək 
göstərir. Öyrənilənləri təcrübədə tətbiq etməyi 
bacarmaq biliyin şüurlu mənimsənilməsini, şa-
girdin ümumi inkişafını göstərir. 
Təlim prosesində ünsiyyət və mübadilə 
vasitəsi olan dilin inkişafı müasir ədəbi dil nor-
malarının şüurlu dərk edilməsi ilə əmələ gələn 
dil hadisələri asan başa düşülür, tələffüz və yazı 
qaydaları mənimsənilir, ədəbi dilin ayrı-ayrı üs-
lub xüsusiyyətləri öyrənilir. 
Müəllim Azərbaycan dili dərsində istifadə 
edilən metod və həmin metoddan irəli gələn pri-
yom, yol və iş növlərindən düzgün şəkildə, ya-
radıcılıqla istifadə etməyi bacarmalıdır. Bunlar-
dan istifadə məqamlarını müəyyənləşdirmək, la-
zım gəldikdə birini digəri ilə əvəz etmək əsas 
şərtlərdən biridir. Qrammatik çalışmalar dil ma-
terialını şüurlu mənimsətmək, şagirdlərə öz fi-
kirlərini həm şifahi, həm də yazılı nitqdə qram-
matik və üslubi cəhətdən düzgün və dəqiq ifadə 
edə bilmək vərdişi aşılayır. Şagirdlərin belə vər-
dişə yiyələnməsi bu sahədə semantik işlərin 
düzgün aparılması ilə yerinə yetirilə bilər. 
Şagirdlərə orfoqrafik cəhətdən düzgün ya-
zı vərdişləri aşılamaq həm çətin, həm də şərəfli 
vəzifədir, çünki düzgün yazı yazılı nitqin əsasını 
təşkil edir. Əvvəlcədən yadda saxlamaq lazım-
dır ki, şagirdlərə düzgün, savadlı yazı vərdişləri 
aşılamaq, onlara dilimizin orfoqrafik qaydaları-
nı mənimsətmək o qədər də asan məsələ deyil-
dir. Müəllim bu vəzifənin çətinliklərini əvvəlcə-
dən bilməli və bunlara qarşı təmkinlə mübarizə 
aparmağı bacarmalıdır. 
Yerli şivə ilə bağlı mənbələrə nəzər salaq. 
Bəzi yerli şivələrdə bir sıra daha möhkəm qay-
dalar vardır ki, bunlar yazı təliminə, xüsusilə 
bəzi sözlərin yazılışının öyrənilməsinə mənfi tə-
sir göstərir. Məsələn, Quba dialektində 
qoyun
əvəzinə 
quyun,
çoban
əvəzinə 
çuban
deyilməsi 
bu tipli sözlərin yazılışında çətinlik törədir. De-
məli, hər cür vərdiş kimi düzgün orfoqrafik vər-
diş də yalnız təmrinlərlə qazanıla bilər. 
Azərbaycan dili orfoqrafiya qaydaları o 
zaman daha şüurlu mənimsənilə və yadda qala 
bilər ki, həmin qaydalar əlaqəlı şəkildə fonetika, 
söz yaradıcılığı və morfologiya ilə bağlı şəkildə 
mənimsənilmiş olsun. Məsələn, saitlərdən danı-
şarkən fonetikada saitlərin orfoepiya və orfoqra-
fiya qaydalarının öyrənilməsi həm bu qaydala-
rın anlaşılmasına, yaddaşda möhkəmlənməsinə 
kömək edir, həm də saitlərin daha dərindən mə-
nimsənilməsi təmin olunur. 
Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, hər han-
sı səs və ya sözün tələffüz qaydalarını – orfoepi-
yasını öyrədərkən, bunu həmin sözün orfoqrafi-
yası ilə yanaşı şəkildə apardıqda, həm də həmin 
sözün orfoqrafiyasını öyrətmiş oluruq. Orfoqra-
fik cəhətdən düzgün yazı vərdişlərinə yiyələn-
məkdə dil dərslərində istifadə edilən müxtəlif ya-
zı işlərinin də müstəsna əhəmiyyəti vardır. 
Bildiyimiz kimi, qrammatik çalışmaları 
aparmaqda məqsəd verilmiş bilikləri möhkəm-
ləndirmək, faktlar, nümunələr toplamaq orfoqra-
fik vərdişləri möhkəmləndirmək, şifahi və yazılı 
qrammatik bilikləri müstəqil surətdə tətbiq et-
mək bacarığını aşılamaqdır. Qrammatik çalış-
maların köməyi ilə şagirdlərin qazandıqları bi-
liklər möhkəmlənir, dərinləşir, eyni zamanda, 
orfoqrafiya və nitq inkişafı sahəsində bir sıra 
vərdişlər aşılanır. Məlumdur ki, çalışmalar fikri 
əməliyyatın xarakterinə görə də müxtəlif olur. 
Şagirdlərdən verilmiş söz və cümlələri analiz və 
sintez etməyi, qarşılaşdırmağı, qruplaşdırıb təs-
nif etməyi tələb edən çalışmalardan da istifadə 
olunmalıdır. Çalışmaların belə müxtəlifliyi on-
ların düzgün seçilməsinin sistemlə və ardıcıl 
aparılmasını tələb edir. Çalışmalar üzrə aparılan 
səmərəli işlər dərsin yüksək səviyyədə keçməsi-
nə, biliyin yaxşı mənimsənilməsinə və şagirdlə-
rin ümumi inkişafına qüvvətli təsir edir. Onu da 
qeyd etmək lazımdır ki, aparılan qrammatik təh-

---