Research papers

Açar sözlər:
 təkamül, xordalılar, biologiya, təbii seçmə, zosenz 
Резюме.
Представленная статья охватывает темы «Доказательства эволюции животного мира». 
Отмечается необходимость обучения учащихся историческому развитию животного мира, имеющего 
очень сложную структуру, на основе принципов от простого к сложному, от примитивного к высше-
му, и факторам, подтверждающим это развитие, широко объясняются последовательные стадии эво-
люции. Главной задачей учителя является привлечь большее количество учащихся к освещению 
программы, привести реальные примеры жизненных событий в области эволюции, провести урок на 
высоком уровне с использованием практических средств обучения. 
Ключевые слова:
 эволюция, хордовые, биология, природная сыворотка, зосенз 
 
Summary.
The presented article covers the topics "Evidence for the evolution of the animal world." 
The necessity of teaching students the historical development of the animal world, which has a very complex 
structure, based on the principles from simple to complex, from primitive to higher, is noted, and successive 
stages of evolution are widely explained by the factors confirming this development. The main task of the 
teacher is to attract more students to the coverage of the program, to give real examples of life events in the 
field of evolution, to conduct a lesson at a high level using practical teaching aids. 
Key words:
 evolution, chordates, biology, natural serum, zosenz

---

Qəzənfər Musa oğlu Əliyev
 
152 
Research Papers of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 2, 2022
 
Xordalılar tipinin ümumiləşdirici dərsini 
müəllim ötən nəzəri dərslərdə olduğu kimi apa-
rır. Bu dərsdə müəllim şagirdlərdən hansının 
bioloji elmlərə nə dərəcədə həvəs göstərməsini, 
sinfin ümumilikdə və ayrı-ayrı şagirdlərin xor-
dalılar haqqındakı bilikləri necə qavramasını 
müəyyənləşdirir. 
Yeni dərsin izahı müəllimlərdən hərtərəfli 
bilik, faktları düzgün analiz edib məntiqi nəticə 
çıxarmaq bacarığı tələb edir, heyvanlar aləminin 
təkamülünü şərh edərkən biologiyanın başqa sa-
hələrindəki faktlardan geniş surətdə istifadə olu-
nur. Bunlara paleontologiya, embriologiya, mü-
qayisəli anatomiya aiddir. Məsələn, suda-quruda 
yaşayanların öz başlanğıcının götürülməsini 
izah edərkən embrioloji faktlara, quşların öz 
başlanğıcını haradan almasını şərh edərkən pa-
leontoloji faktlara istinad etməlidirlər. Bu za-
man, yaxşı olar ki, müəllim əvvəlcə konkret ola-
raq embriologiya, yaxud paleontologiya elmi 
haqqında qısaca məlumat versin, sonra isə bio-
loji əlamətlərin üzərində dayansın. Tədrisin mü-
vəffəqiyyətli olması üçün bir neçə nümunəyə 
müraciət olunmalıdır. 
Mövzunun həcminə və proqrama öz müna-
sibətimi bildirmək istərdim. Proqram tərtib olu-
narkən və zoologiya dərslərinin saatları rüblər 
üzrə bölünərkən təcrübəli biologiya müəllimləri-
nin və biologiyanın tədrisi metodikası ilə məşğul 
olanların fikrini öyrənmək, onlardan istifadə et-
mək işin xeyrinə olardı. Məsələyə bu mövzunun 
şərhində ona görə toxunulur ki, heyvanlar aləmi-
nin təkamülünün sübutları, təkamülün səbəbləri-
nin C. Darvin tərəfindən göstərilməsi mövzuları 
çox geniş olub, həm şagirdlər tərəfindən lazımın-
ca qavranılmayacaq, həm də müəllim onu istədi-
yi səviyyədə şərh edə bilməyəcək, nəticədə isə 
dərsin keyfiyyəti aşağı olacaqdır. 
Heyvanlar aləminin təkamül səbəblərinin 
C. Darvin tərəfindən göstərilməsi mövzusu, da-
ha doğrusu, onun məntiqi nəticələri “Ümumi 
biologiya” dərsliyində geniş verilib, lakin bu 
mövzu “Zoologiya”ya daha yaxındır və 7-8-ci 
siniflərdə tədris olunması məqsədəuyğundur. 
Şagirdlərin dəyişkənlik, irsiyyət, süni seçmə və 
ev heyvanlarının yeni cinslərinin necə əldə edil-
məsi haqda biliklər qazanması heyvanat aləmi-
nin təkamülü mövzusunun da düzgün başa dü-
şülməsinə səbəb olur. Bütün yuxarıda göstəri-
lənləri şagirdlərə çatdırdıqdan sonra bir neçə 
cümlə ilə dərsə yekun vurulmalıdır. 
Heyvanlar aləminin təkamül səbəbləri.
Me-
todik tövsiyəyə keçməmişdən öncə bir məsələyə 
toxunmaq məqsədəuyğundur. Hazırkı kitabın bi-
rinci nəşrində “Heyvanlar aləminin təkamülü” 
bölməsinin birinci dərsində mövzunun çox geniş 
olması, şagirdlər tərəfindən yaxşı qavranılması 
irad tutulmuşdur və gələcək nəşrdə bu mövzunun 
iki hissəyə bölünməsi təklif edilmişdir. Həmin 
irad hələlik dəyişmir, ancaq müəllimlərə minnət-
darlıq edilir ki, həmin məsələ müəllimlər tərəfin-
dən düzgün anlaşılıb, indi mövzu, haqlı olaraq, iki 
dərsdə tədris olunur. Beləliklə, dərslik xeyli tək-
milləşib pedaqoji ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə 
qarşılanır. Heyvanlar aləminin təkamülünün sə-
bəbləri dərslikdə yaxşı verilib. Əlavə olaraq aşağı-
dakıları bildirmək məqsədəuyğundur. 
Heyvanlar aləminin təkamülünün əsas hə-
rəkətverici amilləri irsi əsasda olan dəyişkənlik, 
qazanılmış əlamətlərin stabil olaraq sonrakı nəs-
lə ötürülməsi (irsiyyət), yaşayış uğrunda müba-
rizə və təbii seçmədir. Heyvanlarda dəyişkənlik 
baş verməsi üçün, ilk növbədə, mühit dəyişməli-
dir. Əgər mühit stabil, xoş olarsa, onda orada 
yaşayan heyvanların da təkamülü mürəkkəbləş-
mə istiqamətində getmir. Misal üçün, Avstrali-
yada, Madaqaskar adalarında, Filippində, Yeni 
Zelandiyada indiki dövrümüzədək ibtidai mə-
məlilərin, kisəli məməlilərin yaşamasına səbəb 
mühitin çox xoş və əlverişli olmasıdır, dəyiş-
kənliyə səbəb olan amillərin olamamasıdır. Ru-
siyanın şimal sahillərində mamontun nəslinin 
kəsilməsi isə sərt soyuqların düşməsi, başqa 
sözlə, buzlaşmanın olmasıdır. 
Heyvanlarda (eləcə də bitkilərdə) təkamül 
prosesinin getməsində insanların fəaliyyəti – sü-
ni seçmə də xüsusi rol oynayır. Müəllim süni 
seçmənin təkamüldə yaradıcı rolunu xüsusi vur-
ğulamalıdır. İnsan süni seçmə yolu ilə çoxsaylı 
qaramal, qoyun, keçi, donuz, at, toyuq, qaz, ör-
dək cinsləri əldə etmişdir. Dərslik materialı və 
söylənilənləri şagirdlərə çatdırdıqdan sonra dər-
sin sonuncu mərhələsinə keçmək olar. 
Yaşayış uğrunda mübarizə və təbii seçmə.
Nəzəri dərslərdə olduğu kimi bu dərsə də müəl-
lim sinfin təşkili ilə başlayıb, davamiyyəti yox-
layır, evə tapşırılan mövzu soruşulur və şagird-
lərin biliyinin qiymətləndirilməsi ilə ümumi 
dərs üçün ayrılan vaxtın birinci hissəsi başa ça-
tır. Biliyin qiymətləndirilməsi təlim prosesində 
şagirdlərin dinamik inkişafını əks etdirir, şəxsiy-

---