Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

ABASQULU AĞA BAKIXANOV (QÜDSİ)*
Abasqulu ağa Bakıxanov (1784-1847) Azərbaycanın XIX yüzildə yetişdirdiyi ensiklopedik biliyə sahib mütəfəkkir şəx­siyyətidir. Tarix, ilahiyyat, etika, astronomiya, coğrafiya, dilçili­yə dair qiymətli əsərlər yazmış bir elm adamı, qiymətli şeir və nəsr əsərləri yazmış şair və yazıçıdır. Bakı xanları nəslindən olan A.A.Bakıxanov 1794-cü ildə Bakının Əmircan kəndində anadan olmuşdur. 7 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə Quba şəhə­rinə köçməli olur. Təhsilini Qubada davam etdirmiş, burada ərəb və fars dil­lərini öyrənmiş, Şərq ədəbiyyatı və tarixini öyrən­məklə bərabər, mükəmməl bir dini təhsil almışdır.

1813-cü ildə Azərbaycanın Şimal hissəsinin Rusiyaya ilhaq edil­məsindən sonra Azəbaycanda rus dilinin öyrə­nil­məsinə verilən üstünlükdən yararlanan Abasqulu ağa Bakıxanov rus dilini də mü­kəmməl öyrənmişdir. Ərəb və fars dillərini mükəmməl bildiyi üçün o zaman Çarlıq Rusiyasının Tiflis şəhərində açdığı Qafqaz Ca­ni­şinliyində Şərq dilləri tərcüməçisi vəzifəsinə işə götürülmüşdür.

A.A.Bakıxanov haqqında tədqiqat aparanların yaz­dıq­larına görə, ruslarla işlədiyi illər ərzində və bütün ömrü boyu o, heç vaxt spirtli içki içməmişdir. Dininə, dilinə, doğma xalqına çox bağlı olan bu mütəfəkkir insan haqqındakı xatirələrdən biri belədir:

“Rus çarı I Nikolayın sarayında qonaq olan Bakıxanovun spirtli içki içmədiyini çarın xanımına söyləyirlər. Çarın xanımı gümüş məcməyidə iki gümüş qədəhlə Abasqulu ağanın yanına gəlir. Bakıxanov qədəhi əlinə alır və Çar I Nikolaya müraciətlə deyir: “Siz “için” deyirsiniz. Uca Allah “içməyin” de­yə əmr edir. Hansına əməl edim?” Özü də çox dindar olan çar I Nikolay şaşqın halda “Əlbəttə, Allahın dediyinə” – cavabını verir və Abasqulu ağa çarın bu cavabından sonra əlindəki qədəhi gümüş məcmə­yiyə qoyur. Beləliklə, çarın xanımı məqsədinə nail ola bilmir”.

----------------------------

* Məqalə 1997-ci ildə Türkiyənin “ERCİYES” jurnalının sifarişi ilə dos. Şa­hin Köktürklə müştərək yazılmış, həmin jurnalın 1997-ci il mart nömrəsində Türkiyə türkcəsi ilə yayınlanmışdır.

İşlədiyi Qafqaz Canişinliyində və çar sarayında böyük hör­mət qazanmış və qiymətli mükafatlar, rütbələr alan A.A.Bakı­xa­nov 1833-cü ildə səyahətə çıxır. Ukrayna və Bes­sarabiyanı gəzə­rək Varşavaya qədər səyahət edir. 1835-ci ildə öz arzusu ilə təqaüdə çıxır. Qubanın Əmsar kəndində atasının mülkündə yaşa­yaraq burada elmi-ədəbi fəaliyyətini davam etdirir.

1846-cı ildə Məkkəyə Həcc ziyarətinə gedərkən İstanbula gəlir. “Əsrarül-Məlaküt” adlı astronomiya əsərini I Əbdül­məcid xana təqdim edir. Sonralar həmin əsər Həyatizadə Seyid Şərif tərəfindən Osmanlı türkcəsinə tərcümə edilir və Abasqulu ağa ­nın vəfatından sonra İstanbulda yayınlanır.

E.Ş.Həyatizadə A.A.Bakıxanovun “Əsrarül-Məlaküt”a yaz­dığı girişdə azərbaycanlı alimin öz əsərini Sultana 1262-ci il şəvvalın 12-də (3 oktyabr 1846) təqdim etməsi, Sultanla Bakı­xanovun elm, maarif və s. barədə üç saatlıq söhbəti haqqında maraqlı məlumat vermişdir (Bax: “Əsrarül-Məlaküt”, “Kainatın sirləri” Bakı, 1985, səh.5).

A.A.Bakıxanovun İstanbulda Sultan I Əbdülməcidlə görüşü haqqında o zamankı alman mətbuatında da xəbər yayıl­mışdır: “Auqsburqda çıxan qəzetlərdən birində deyilirdi: “Bu günlərdə cənab Ustinov (rus səfiri) Sultanın qəbulunda olarkən Bakı şəhə­rinin adlı-sanlı müsəlman ailəsi nəslindən olan, Ru­siyanın Zaqaf­qaziya ordu korpusunun baş ştabında xidmət edən Abasqulu Xan­zadəni Ustinova təqdim etmişdir. Qəbul zamanı o, türklərin küfr kimi rədd etdikləri Kopernik sisteminin Qu­ranla uyğunluğu­nun astronomik traktatını sultana təqdim etmək şərəfinə nail oldu” (“Əsrarül-Məlaküt”, “Kainatın sirləri” Bakı, 1985, səh.5-6).

Onun ölümü haqqında da bir sıra diqqətçəkən xatirələr vardır. Bunlardan biri belədir: “Həccə gedərkən Bakıxanov yol yoldaşına deyib ki, bir çox padşahlardan mükafatlar və nişanlar aldım. Allahdan istəyim bu müqəddəs məkanda ölməkdir”. Həqiqətən də, Məkkəyə çatmadan Vadiyi-Fatimə adlanan yer­də vəba xəstəliyi yayılır və Abasqulu ağa da Vadiyi-Fati­mədə vəfat edir. Qəbri də bu məkandadır.

A.A.Bakıxanov Azərbaycan ədəbiyyat və mədəniyyət tari­xinə coğrafiya, tarix, astronomiya, etika və riyaziyyatla bağlı qiy­mətli əsərlər müəllifi, həm də şair və yazıçı kimi də daxil ol­muşdur. Fars, ərəb, rus və Azərbaycan dillərində yazdığı əsər­lərin təxminən siyahısı belədir: “Gülüstani-İrəm”, “Riyazül-Qüds”, “Əsrarül-Mələküt”, “Qanuni-Qüdsi”, “Tək­zibül-əxlaq”, “Nəsayeh” (“Nəsihətnamə”), “Kəşfül-qəraib”, “Müş­katül-Ən­var”, “Miratül-Cəmal”.

Ensiklopedik biliyə malik olan A.A.Bakıxanov ədəbiyyat tarixinə nəzm və nəsr əsərləri müəllifi kimi də daxil olmuşdur. Onun bədii irsinə “Müşkatül-Ənvar” adlı poeması, mənzum he­kayələri, qəzəl, qəsidə, qitə, rübai və məsnəvisi daxildir. O, şeir­lərini “Qüdsi” ləqəbi ilə yazmışdır:
Arizu eylər könül dildar gəlsin, gəlmədi.

Zülfü kafər, gözləri xundar gəlsin, gəlmədi.

Hər pərivaş cilveyi-hüsn eyləmiş, mən gözlədim,

Dilrübalar fövcinə sərdar gəlsin, gəlmədi.

Canə gəldim bivəfalar ülfətindən, istərəm,

Bir vəfa rəsmində sabit yar gəlsin, gəlmədi.

Dərdü möhnət keçdi həddən, bəs ki, çəkdim intizar,

Gözlədim ol şux gülrüxsar gəlsin, gəlmədi.

Ləhcəyi-canpərvərindən şur salsın aləmə,

Əndəlibi-şaxəyi-gülzar gəlsin, gəlmədi.

İstədim, Qüdsi, deyim vəsfi-camalın dilbərin,

Kuşiş etdim, zinəti-göftar gəlsin, gəlmədi.

(A.Bakıxanov. Bədii əsərləri.

Bakı, 1973, səh. 118).

“Təbriz əhlinə xitab” Azərbaycan ədəbiyyatında ictimai həc­və dair yazılmış ilk örnəklərdən biridir.

“Eşqdə təmizlik haqqında”, “Mətləbin tədricən açılması” kimi şeirlərində yalan sözün, boşboğazlığın insan ləyaqətinə zə­rər gətirdiyini göstərir, az danışmaq, sözə qiymət vermək, sö­zün mənasına diqqət etmək, sözün yerli-yerində söylən­mə­sin­dən da­nışır:

Az bilən, çox danışan axmaqdır, arif deyil,

Bənzəyər qamışlıqda küləyə sözləri, bil.

… “Quran”a bax, genişsə mənaları, məzmunu,

“Bey”lə, “sin”lə başlanaraq bitir, yaxşı bil bunu.

Şeirin son misrasını prof.Məmmədağa Sultanov belə izah edir:

“Şair burada “Quran”ın birinci hərfi “be” ilə (“bismillah” sözündəki “be” hərfi və son hərfini (“vennas” sözündək “se”) bir­ləşdirib “bəs” sözünü almışdır. Deməli, “danışan zaman “bəs­dir” məfhumunu nəzərdə tutmaq lazımdır” demək istə­mişdir.

A.A.Bakıxanov ana dilində yazdığı ilk əsərlərindən olan “Riyazül-Qüds” əsasən mərsiyə xarakterli lirik əsərdir.

A.A.Bakıxanovun Azərbaycan dilində yazdığı və Azər­bay­can ədəbiyyatında nəsr və şeirlə yazılmış ilk modern hekayə sa­yılan “Kitabi-Əskəriyyə” Azərbaycan bədii nəsrinin ilk nümu­nə­lərindən olmaqla iki gəncin təmiz və səmimi eşqi haq­qın­dadır.

A.A.Bakıxanovun “Qanuni-Qüdsi” əsəri isə dilçiliyə aid qiy­mətli əsərdir. Kiçik yaşlı uşaqlara fars dilinin qrammatikasını (fonetika, morfologiya, sintaksis) öyrətmək məqsədilə yazılmış “Qanuni-Qüdsi” əsəri 1831-ci ildə fars, 1841-ci ildə isə Tiflisdə “Краткая грамматика персидского языка” adı ilə rus dilində nəşr edilmişdir. Müəllif özü bu kitabın yazılma səbəbini belə izah etmişdir:

“Mən İranda yerli alimlərin farsca qrammatika qay­da­larının tam izahının olmadığından şikayət etdiklərini gördüm. İndiyə qədər ərəb dilinə dair dil kitablarını əsas aldıqlarını, lakin bu qaydaların farscanın incəliklərini tam olaraq gös­tər­məkdən uzaq olduğunu deyirdilər. Avropalı alimlər də bu işə girişdikdə fars­ca­nı Avropa dili qaydaları ilə izah etməyə çalış­dıqları üçün fars­canın öyrənilməsini daha mürək­kəb­ləş­dirir­dilər. Bu vəziyyət mə­ni farscanın qrammatik qaydalarını ye­nidən tərtib etməyə məcbur etdi”.

A.A.Bakıxanovun 1837-ci ildə yazdığı “Təkzibül-Əxlaq” əsəri əxlaqi-fəlsəfi əsərdir. 12 fəsil, müqəddimə və xülasədən ibarət olan bu əsərdə nəcib əxlaqi normaların gözəl cəhətləri təbliğ edilir. 1838-ci ildə Azərbaycan və fars dillərində yazdığı “Nəsayeh” (“Nəsihətnamə”) əsəri dərin etik-əxlaqi fikirlər ifadə edir. Bu əsər Azərbaycan MEA Əlyaz­ma­la­r İnstitutunda müha­fizə edilməkdədir. Ədəbiyyat tarixi kitab­larında “Nəsihətnamə”, “Kitabi-nəsihət” adı ilə məşhur olan bu əsərdə atalar sözü çəki­sində 84 nəsihət müəllifin əxlaqi görüşlərini ifadə etməkdədir. Comərdlik, riyakarlıqdan uzaq ol­maq, elm və irfan sahibi olmaq, böyüklərə hörmət, insanlara sev­gi kimi təmiz duyğular təbliğ edən bu əsərdə tənbəllik, ya­lan, ikiüzlülük, boşboğazlıq kimi insan ləyaqətini alçaldan sifətlər pislənir.

Kitaba yazdığı ön sözdə Abasqulu ağa göstərir ki, əx­la­qın gözəlliyini hələ kiçik yaşlardan uşaqlara aşılamaq labüddür. Bu məqsədlə aydın, anlayışlı, sadə dildə bir nəsihət ki­tabı hazırla­dığını və bu kitabın gələcək nəslin tərbiyəsinə təsir edəcəyinə ümid etdiyinə inandığını yazırdı:

Nəsihətlərdən bir neçə nümunə:

“Vəzifədə, elmdə, yaşda səndən böyük olan şəxslərə hörmət et ki, səndən kiçiklər də sənə hörmət etsinlər”.

“Hansı ölkədə olsan, oranın qanunlarına uyğun iş gör ki, cəzaya düçar olmayasan”.

“Elə insanlarla dostluq et ki, böyüklər onlara haqqında yaxşı söz desinlər. Sərsəri və boşboğazlardan uzaq dur ki, onlar sənə təsir etməsinlər”.

“Yalan danışmaqdan uzaq ol ki, sənin doğru sözünə inan­mazlıq etməsinlər”.

“Tənbəllik ən böyük ayıbdır. Dünyada heç bir şey tən­bəl­lik qədər pis olmaz”.

“Mütəvazi və şirindilli insanın dostları çox olar”.

“Çox yeməkdən uzaq ol. Çünki bədənin və ağlın sağlam­lığına zərər verər”.

“Nəfsin istədiyini deyil, ağlın istədiyini yerinə yetir. Çünki yaxşı ilə pisi bir-birindən ağıl ayırar”.

“Ağıldan və əməldən üstün bir dövlət yoxdur. Çünki onlar daima səninlədir və heç kim səndən ala bilməz”.

“Mümkün olduqca başqasından borc pul və əşya alma. Çünki onun gözündə sən kiçik görünərsən, sənin gözündə isə o, böyük görünər”.

“Bütün dinlərin, hətta bütə inananların belə inandıqları xüsus budur ki, hər əməlin bir qarşılığı vardır. Yaxşı və ya pis – kimə nə etsən, onun qarşılığını görəcəksən”.

“Qəlbində heç kimə kin bəsləmə ki, hüzurun qaçmasın”.

“Bir günahkarı ona verilmiş layiqli cəzadan xilas etməyə çalışma. Çünki belə olduqda başqaları da günah etməyə cürət edib yazıqlara əziyyət verərlər”.

“Bədbəxt o adamdır ki, başqasına yaxşılıq etmək əlindən gəlirsə, bunu etməyə. Halbuki o, yaxşılıq edə bilməsinə şükr etməlidir ki, bunu icra etməyə qadir olubdur”.

A.A.Bakıxanov dövrünün coğrafiya və tarix elminə bələd bir alim kimi də tanınmışdır. Onun “Kəşfül-Qəraib” adlı coğ­ra­fiya, “Gülüstani-İrəm” adlı tarix əsəri, “Əsrarül-Məlakut” adlı astronomiya əsəri mövcuddur.

“Gülüstani-İrəm” Azərbaycan tarixinin qədim dövrlə­rin­dən tutmuş 1813-cü ildə Ru­siya və İran arasında bağlanıb Azər­bay­canı Şimali Azərbaycan və Cənubi Azərbaycan adı ilə ikiyə par­çalamış “Gülüstan” müqaviləsinə qədərki dövrünü əhatə edir. Bir müqəddimə və beş fəsildən ibarət olan əsərin sonunda Azər­baycanda yetişən alim, şair, yazıçı və sənətkarlara ayrılan təzkirə hissəsi də vardır. Uzun müddət tarixçilərin stolüstü kitabına çevrilən “Gülüstani-İrəm” əsərində Səfəvi Dövlətinin banisi Şah İs­ma­yıl Səfəvi (Xətai) dövrünə, eləcə də Şah İsmayıl Xətainin əbədi fəaliyyətinə də yer verilmişdir. Kitabda Şah İsmayılın “Xətai” tə­xəllüsü ilə yazdığı şeirlərinin xalq arasında çox məş­hur ol­duğu yazılmışdır.

Bu qiymətli tarix əsərində diqqəti cəlb eləyən bir cəhət də türksoylu boyların dili, adları, yer adları haqqında verilən məlu­matlardır. Məsələn, Qafqaz haqqında belə yazılmışdır: “Qədim­də “Kaspi” adı verilən boy dəniz kənarında və Kür ça­yı­nın sağ sahilində məskun idi. Rumlara görə bu dəniz (Xəzər) Kaspi tayfasının adı ilə adlanmışdı. Sahilində olan vilayətlərə nisbətdə bu dəniz müsəlmanlar arasında da “Bəhri-Xəzər”, “Bəhri-Gi­lan”, “Bəhri-Şirvan” adıyla şöhrət qazanmışdır. Qaf­qaz sözü də Kaspi ulusunun adından və “Quran”da adı keçən Qaf dağının adından alınmışdır”.

“Türk Nuhun oğullarından Yafəsin oğludur. Bütün Yafəs soyundan olan qəbilələr onun adı ilə “türk” adını almışdır”.

“Dağlılara “ləzgi” adı verilməsi “laz” qövmü ilə qarış­ma­ları münasibətilə ola bilər”.

“Azərbaycanın Xınalıq kəndinin əhalisinin özünəxas bir dili vardır. Bu ləhcə Osmanlı, Cağatay, Kumuk və Noğay ləh­cələri arasında bir ləhcədir”.

“Batlamyusun dediyinə görə, kumuklar “Kam” və ya “Ko­mak” boyunun qalıntılarıdır. Bu məmləkət onların adını al­mışdır. “Rövzatüs-Səfa” müəllifinə və digər tarixçilərin yaz­dıq­larına görə, onlar Yafəsin oğlu “Komak” və ya “Komari” nəs­lindəndirlər. Bunlar Yafəsin “Bulqar” adlı oğlunun adını da­şıyan coğrafiyada məskun idilər. Möhtəmələn o yer kiçik Gabardi öl­kə­sindəki Balqar (Gabardin-Balkar) adlı yerdir. Onun ətrafın­dakı Çekem, Bahsan, Bizengi əhalisi indi də türk dilinin Kumuk ləhcəsində danışırlar”.

A.A.Bakıxanovun dövrünün elmi nailiyyətlərindən olan “Əsrarül-Məlakut” əsəri mərhəmətli və rəhm edən Allahın adı ilə başlayır.

Giriş, müqəddimə, üç hissə və sonluqdan ibarət olan Əs­ra­rül-Məlakut” (“Kainatın sirləri”) əsərinin girişində Bakı­xanov Ptolemey və Kopernik nəzəriyyələri haqqında məlumat verərək, hər iki nəzəriyyənin elmi müqayisəsində Kopernik üsuluna üstünlük verir.

Müqəddimədə isə astronomiya elminin tarixindən qısa mə­lumat verərək, bu tarixin bəşəriyyətin ilk dövrlərindən başladı­ğını qeyd edir. 10 fəsildən ibarət olan əsərin I hissəsində Yerin vəziyyəti, II hissədə göy cisimləri haqqında, III hissədə Kapler və Nyuton qanunlarından danışır. “Nəticə” hissəsində isə müəl­lif “Quran” və hədislərin köməyi ilə təbiətin qa­nu­nauyğun ha­disələrini izah etməyə çalışır.

A.A.Bakıxanovun həyatı və əsərləri haqqında verdiyimiz qısa məlumatlardan aydın olur ki, Bakıxanovun tarix, dil, ədə­biyyat, etika, coğrafiya və s. haqqındakı araşdırmaları bizim zə­manəmizdə də öz aktuallığını qorumaqla, tədqiqatçılara, elm adam­larına kömək etməkdədir.