Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

MARAĞALI ƏVHƏDİNİN “CAMİ-CƏM” ƏSƏRİNDƏ TƏSƏVVÜFÜN VƏ XƏLVƏTİLİYİN ŞƏRHİ*
İnsanın nəfsi ilə mücadilə edərək, onu islah və tərbiyə et­məsi, öz varlığından keçərək Allaha qovuşmaq məqsədi gü­dən tə­səvvüf islam dinindəki mənəvi həyatın, əxlaqi dəyərlərin adıdır. Sufilərin Haqqa çatmaq yollarına verdikləri bir isim olan təsəvvüf sufilik məsləkidir. Bəzi sufilər təsəvvüfü sülhü olma­yan bir savaş, nəfsə qul olmamaq, şeytana aldanmamaq, nəfsin nəsibini tərk edərək Haqqın nəsibini axtarmaq, zahirdən uzaq­laşıb batilə yaxınlaşmaq, əziyyətləri gizləmək, comərdlik, zərif­lik və təmizlik kimi dəyərləndirmişlər.

Seyid Yəhya Bakuvinin yetirməsi olan Dədə Ömər Rövşəni təsəvvüfü belə açıqlamışdır:

Təsəvvüf qəlbi Həqqə bağlamaqdır,

Ürəyin eşq oduyla dağlamaqdır,

Təsəvvüf hüsni-xülq ilə ədəbdir,

Vəli hüsni-ədəb ətayi-Rəbdir.

Təsəvvüf bilmədir ətvari-qəlbi,

Əridib qoymaya qəlbində qəlbi.

Təsəvvüf yad olub, var olmamaqdır,

Güli-gülzar olub, xar olmamaqdır.

(Bax: M.Hacıyeva, M.Rıhtım. Folklor və təsəvvüf

ədəbiyyatı sözlüyü. Bakı, 2009, s.299-300).

Sufilərin əksəriyyətinə görə, təsəvvüfün qaynağı “Quran” və hədislərdir. Təsəvvüfün Hz.Peyğəmbər (s.a.v.) dövründə adı olmasa da, məzmunu mövcud olmuşdur. Çünki “Quran”da haq­qında bəhs olunan təqva, zikr, tövbə, riza kimi qəlbə aid əməl­lərin necə gerçəkləşəcəyini “Quran” və şəriətdən alıb xalq ara­sında yayanlar, tətbiqi olaraq öyrədənlər zahidlərdir.

-------------------------------

* Məqalə 24-26 noyabr 2013-cü ildə Eskişehirdə keçirilən “Uluslararası Se­yid Yahya Şirvani və Xəlvətilik” Simpoziumunda məruzə edilmişdir.

Azərbaycanda İslamın ilk illərindən etibarən sufilik yayıl­mağa başlamışdır. Bəzi mənbələrdə Hz.Məhəmməd (s.a.v.) döv­ründə yaşamış təsəvvüf tarixi üçün mühüm əhə­miy­yətə malik olan Veysəl Qaraninin (v.657) qəbrinin Azərbaycan ərazisində olduğu yazılmaqdadır (bax: Mehmet Rıhtım. Seyid Yəhya Ba­kuvi və xəlvətilik. Bakı, Qismət, s. 74).

Azərbaycanın əksər coğrafi bölgələrində rast gəlinən, adı-sanı unudulsa da, türbələri xalqın yaddaşında yaşayan minlərlə pir qəbri və məqamı da Azərbaycan torpağında islamın yayıl­ması və inkişafında sufilərin mövqeyini göstərən dəlillərdir.

“Kitabi-Dədə Qorqud”da Burla Xatunun Salur Qazana söylədiyi:

Quru-quru çaylara su saldım,

Qara donlu dərvişlərə nəzir verdim –

misralarında olduğu kimi Azərbaycan şifahi və yazılı ədə­biy­yatının başqa mətnlərində də sufilərdən bəhs edilir.

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının islam mədəniyyətinə verdi­yi dəyərli töhfələrdən biri də təsəvvüf ədəbiyyatı sa­hə­sindədir. Azərbaycan ədəbiyyatında Babakuhi Şirvani, Nizami Gəncəvi, Mahmud Şəbüstəri, İmaməddin Nəsimi, Qasimi Ənvar, Dədə Ömər Rövşəni, İbrahim Gülşəni, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Əbdülqasim Nəbati, Mir Həmzə Nigari kimi şairlər dini təsəvvüfi düşüncələri əks etdirən bədii nümunələr yazmışlar.

Biz bu məqalədə XIII əsrdə Azərbaycanın Marağa şəhə­rində yaşamış qəsidə, qəzəl, rübai, tərcibəndlərdən ibarət bir divan, “Dəhnamə” (yaxud “Məntiqülüşşaq”) adlı aşiqanə bir poema və di­daktik-fəlsəfi məsnəvi olan “Cami-Cəm” əsə­rinin müəllifi Mara­ğalı Əvhədinin (1274-1338) “Cami-Cəm” əsə­rin­dəki sufizm dü­şün­cələrini şərh edən ədəbi parçaları təhlil etməyə çalışacağıq.

Marağalı Əvhədinin 1333-cü ildə fars dilində yazdığı “Ca­mi-Cəm” əsəri orta əsr Azərbaycan mədəni irsinin, dini dün­­yagörüşünün bədii əksidir. Azərbaycan sözləri və məsə­lə­ləri ilə bəzənən bu əsəri şairin “Cami-Cəm” adlandırması təsadüfi de­yil­dir. Əsərin adı ilə əfsanəvi İran padşahı Cəmşidin is­tənilən hər şeyi özündə əks etdirən camında olduğu kimi hər məsələyə cavab tapmağın mümkünlüyünə işarə edilmişdir. Şair özü əsə­rinin “Cami-Cəm” adlanmasını belə izah edir:

Adını “Cəmşidin Camı” qoydum mən,

Varlığın əksini onda görərsən.

Əgər kim istəsə, dünyanı görmək,

Könlü istəyəni burda görəcək.

(“Cami-Cəm”, Bakı, 1970, s.40)
Doğrudan da, şərabın, bəngin, sərxoşluğun pislənmə­sin­dən tutmuş, övlad tərbiyəsi, mərdanəlik, elmə yiyələnmək, ədalətdən, zülmdən çəkinməyin yollarını şərh edən 9142 misradan ibarət olan “Cami-Cəm” əsəri tovhid, nət və mən­qəbətdən sonra 3 fəsildən ibarətdir ki, əsərin II fəslinin II his­sə­sində şair təsəvvüflə bağlı bir çox istilahları şərh edir. Poe­manın III fəsli isə axirət kimi əbədi səfərə necə hazırlaşmaq, bu dünyanın xeyir-duasını alıb axirətə əliboş getməmək ideyasının şərhi və təbliğidir.

Sovet hakimiyyəti illərində dini-təsəvvüfü düşüncələri, sufiz­mi təbliğ edən əsərlərin nəşr olunmamasına diqqət yetiril­mirdi. “Ca­mi-Cəm” əsərinin də bu mənada tərcüməsi və nəşri böyük cəsarət tələb edirdi. 1970-ci illərdə bu əsəri fars dilindən Azər­baycan dilinə tərcümə edən Qulamhüseyn Beydili və Xəlil Həmid oğlu böyük cəsarət göstərdilər. Əsərin redak­toru və ön söz müəllifi görkəmli alim Məmmədağa Sultanov əsərdə şairin icti­mai didaktik görüşlərinin daha qaba­rıq ol­duğunu vurğulayır və “Be­lə məğrur və başıuca yaşayan şairi ancaq sufi kimi qiymətlən­dirmək qətiyyən düzgün olmaz” deyərkən əsərin üzərinə senzura tərəfindən kölgə düşməməsinə çalışaraq, Azər­baycan xalqının bu orta əsr yazılı abidəsinin, onun dini-ideo­loji şərhinin xalqa çatdı­rılmasını, xalqın bu əsərdən xəbər­dar olmasını istəyirdi.

Sonralar 1982-ci ildə ali məktəblər üçün nəşr olunan “Qə­dim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı” dərsliyində Marağalı Əvhədi həmin dərs kitabına salınmış, onun “Cami-Cəm” əsəri­nin xeyirxah işlərə çağırışla dolu olduğu qeyd edilir və şairin sufi təlimi ilə bağlı fikirləri belə qiymətləndirilirdi: “İnkarolun­maz həqiqətdir ki, Əvhədi sufizmə meyil edən şairlərdən ol­muş­dur. Onun poemasında sufizm təlimi ilə bağlı fikirləri çoxdur. İkinci fəslinin ikinci hissəsində bu cəhət daha çox hiss olunur. “Mürşid və rəhbər haqqında”, “Şeyx və müridin sifətləri haq­qında”, “Tövbə haqqında”, “Xirqə vermək qaydası”, “Xəlvətin mənası” və s. bəhslərində sufizmin ən mü­hüm müddəaları əks olunmuşdur” (Bax: Ə.Səfərli, X.Yusifov. “Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Maarif, 1982, s.159).

Orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatının yazılı abidələrindən olan “Cami-Cəm” əsərində Allah, Tovhid, axirət, xəlvət, mürşüd, mürid, tövbə, ələst xirqə, zikr, şəhadət, salik, zöhd, ixlac, fəqih, oruc, eşq, təvəkkül, səbr, riza, şükr, təriqət, məzhəb, arif, ürfan, pir kimi dini təsəvvüfü terminlərinin şərhi verilir.

Eləcə də bir bucağa çəkilmənin faydası, müridliyin şərtləri, ac­­lığın faydası, yuxusuz qalmağın üstünlüyü, susmaq haqqında müx­­lislərin böyüklüyü kimi dini-didaktik məsələlər nəzmə çəki­lir.

Azərbaycanda qurulmuş bir təsəvvüf məktəbi olan xəl­vətiliyin iki piri, yəni qurucusu vardır. Bunlardan biri lahıclı Ömər, ikincisi Seyid Yəhya Bakuvi olduğu, XV əsrdə ən önəm­li mərkəzi Bakı olduğu yazılmaqdadır (bax: M.Rıhtım. A.K.Ə.)

Sufilərin xəlvətə çəkildikləri kiçik ölçülü yer olan xəl­vətxananın lüğəti mənası “tənha yer”, “tənha yerə çəkil­mə”dir. Xəlvətxana və ya xəlvətgah VIII əsrdən etibarən sufi­lərin nəfs­lərini tərbiyə etmək məqsədilə ibadət və təfəkkürə dal­dıqları, istifadə etdikləri bir məkandır (bu barədə bax: Maarifə Hacıye­va, Mehmet Rıhtım. Folklor və təsəvvüf ədə­biyyatı sözlüyü. Bakı, EA Folklor İnstitutu, 2009, s. 157-159).

Marağalı Əvhədinin “Cami-Cəm” əsərində “xəlvət”in mə­na­sı belə nəzmə çəkilir:

İnsan maneədən gərək olsun gen,

Ta ona xəlvətdə hüzur verilsin.

Su, çörək sözünü anmasın bir an,

Yolu göstərənə təslim olaraq,

Vaxtın işlərini gözləsin ancaq.

Ovcuna alaraq canı töfhətək,

“Ələst”ə üz tutsun ürəyi gərək,

Yoxdur dəryasına guylasın başı,

Bədəni ölümün olsun yoldaşı.

…Tərk etsin çoxluğu, sayı aşikar,

Rədd etsin Allahdan başqa hər nə var.

…Qırx yaman xisləti tərk eyləsən sən,

Çillədə tək, azad ola bilərsən: