Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

PAYIZ DÜŞÜNCƏLƏRI
Məsləki həkim olan rus yazıçısı A.P.Çexov “Həkimlik mə­nim kəbinli arvadım, yazıçılıq isə sevgilim” deyərək, ya­zıçılığını daha çox sevdiyni bildirmək istəmişdir. Çexovun hə­kimliyindən çox “sevgilisi” tarixiləşmiş, onun yaradıcılığının bəlgəsi olmuşdur. XX əsrin Azərbaycan klassiklərindən məs­ləkcə həkim olan Abbas Səhhət isə məsləkini tərcümeyi-halı kimi qiymətləndirmiş, “Məs­ləkim tərcümeyi-halımdır” yaz­maqla həyatının önəmini nədə deyil, nə etdiyində görmüşdür. Yaradıcılığını vaxtilə iki məqalədə şərh etməyə çalışdığım müəllim və alim həmkarım, Naxçıvan Pedaqoji Universitetinin dosenti Xanəli Kərimlini bizdən fərqləndirən onun şairliyidir, məsləkini tərcümeyi-halında büruzə verən şairlərə ve­rilən Allah vergisi, Peyğəmbər xeyir-duasıdır.

2013-cü ildə Xanəli Kərimlinin nəşr olunmuş 540 səhifəlik “Payız duyğuları” adlı şeirlər kitabını oxuduqca onun mövzula­rının əlvanlığı, şeirlərində ifadə etdiyi tarix və tarixi həqiqətlər, milli-mənəvi dəyərlərimizə olan doğma münasibət bu şeirlər haqqında söz deməyə, bu şeirləri şərh etməyə haqq qazandırır. Kitaba verilən “Payız duyğuları” adı da düşün­dü­rücüdür. Şairin ömrün payız fəslində gördükləri, bildikləri və yazdıqları haq­qında öz-özünə hesabatıdır.

“Payız duyğuları” kitabında Xanəli Kərimlinin Azər­bay­canın müstəqillyinə qədər yazdığı və müstəqillik günündən gü­nü­müzə qədərki dövrünü əhatə edən bir çox şeirlər top­lanmışdır.

Azərbaycanımızın 1992-ci ilə qədər və sonrakı dövrü, bu günü bir tarixi gerçəklikdir. Onun 1992-ci illərdə yazdığı “Necə ki…”, 1993-cü ildə yazdığı “Gördüm… görmədim”, “Dəli sa­yıqlaması” şeirlərində şair Azərbaycanın zamanla ya­şadığı icti­mai-siyasi vəziyyətə münasibətini

Çox şeylər gördüm bu yaşımda…

Çox şeylər ilişib qaldı yaddaşımda.

Bu millətin

Ömrünün ahın çağında,

Mühacirət ömrü yaşayan,

Qəlbində əbədi

Vətən nisgili daşıyan,

Şairini də gördüm,

Alimini də.
…Özgələri sevən kimi,

Özümüzü sevəmmədik.

Özgənin milçəyini fil bildik,

Özümüzün dəvəmizə

güvənmədik.
…Qoruya bilmədik,

Vətən adlı minillik əmanəti,

Babalardan qalma ləyaqəti, qeyrəti

(səh. 130-131) -

şəklində itirilmiş torpaqlarımızın ağrı-acısını ürək yanğısı ilə ifadə edir.

Böyük dövlət xadimi, ulu öndərimiz, müasir Azərbaycan dövlətinin qurucusu Heydər Əliyevin çoxşaxəli möhtəşəm fəa­liyyəti haqqında çox yazılmış, hələ çox da yazılacaq. Tarixdə etdiyi fədakarlıq, gördüyü böyük işlər haqqında hələ de­yil­məmiş həqiqətlər haqqında boş qalan tarixi səhifələr zamanla dolub öz yerini tutacaqdır.

Xanəli Kərimli Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatına bir xilas­kar kimi daxil olan Heydər Əliyev haqqında yazdığı “Onu zaman doğmuşdu” şeirində şairin öz təbirincə desək, “Tanrı elçisi”, “Sa­hib-zaman” Heydər Əliyevin müstəqil Azər­bay­canın dövlət quru­cu­luğu işlərində gördüyü böyük işlər, onun bir çağırışıyla millətin səfərbər olduğu, Azərbaycan torpağının hər oğlunun yenilməzlik rəmzini, Heydər Əliyev kimi dönməz iradəli, bir siyasət adamını yetişdirən bir xalqın əbədi ya­şa­yacağı inamı ifadə edilir:
Heydər kimi bir düha,

Yetiribdirsə bu xalq.

Bu xalqa ölüm yoxdur –

Əbədi yaşayacaq!!! (səh. 16)

Ədəbiyyatımızda ayrıca tarixi bir mövzu olan Cənubi Azər­baycan mövzusu Xanəli Kərimlinin “Payız duyğuları” kitabında bir silsilə təşkil edir.

Tarixi miladdan çox-çox əvvəllərə dayanan Azərbaycan türklərinin torpaqları XIX əsrin əvvəllərində (1813) Rus və İran işğalına uğramış tarixi bir talesizlikdən, ikiyə bölünmüş “Şimali Azərbaycan”, “Cənubi Azərbaycan” kimi coğrafi ad­lar­la xəri­tə­lərdə qeyd olunmağa başlamışdır. Şimali Azər­bay­can torpaqla­rında Çar Rusiyası və Sovet Rusiyasının, Cənubi Azərbaycan torpaqlarında 1813-cü ildən günümüzə qədər İranın hökmranlıq etməsinə baxmayaraq bütöv Azərbaycanın ifadəsi olan Vətən mövzusu zəmanənin bütün qadağalarına bax­­mayaraq, ədəbiyya­tımızda Səməd Vurğun, Məmməd Ra­him, Süleyman Rüstəm, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Məmmədhüseyn Şəhriyar, Səhənd kimi şairlərin şeir­lə­rində aparıcı ana mövzulardan biri olmuş, Araz çayı, Hey­dər­baba dağı, Savalan dağı, Təbriz Və­təninin simvoluna çev­rilmişdir. Azərbaycanı “şimal” və “cənub” deyə ikiyə ayıran Araz çayı sanki günahkar kimi şeirlərdə itti­ham edilmişdi:

Axma, Araz,

Dayan bir az.

Bir ürəyi,

Cəllad kimi,

İki yerə bölmək olmaz –
deyən xalq şairi Sü­leyman Rüstəm vahid Azərbaycan məfhumu üzərində dur­muşdu.

XX əsrin sonlarında müstəqilliyini qazanan (1992) Şimali Azərbaycanın – indiki müstəqil Azərbaycan dövlətinin haki­miy­yəit illərində İrana ilhaq olunmuş Cənubi Azərbaycana də­fə­lərlə səfər edən şair Xanəli Kərimlinin “Payız duyğuları” ki­ta­bında toplanan şeirlərinin bir qisminin mövzusu da itirilmiş vətən torpaqları haqqındakı acı təəssüratlardır. “Gəzirəm vətəndə itən vətəni”, “Niyə qayıdırsan”, “A Kür bacım”, “Hayıf sənə, Təbriz yolu” itirilmiş vətən torpaqları haqqındakı şeirlərin bir neçəsidir.

Hayınan, küyünən yaşanmaz Vətən,

Ciblərdə sikkə tək daşınmaz Vətən.

Lüt-üryan qadın tək yaşınmaz Vətən,

Gəzirəm “vətəndə” itən Vətəni… (səh. 59)

Azərbaycan tarixinin böyük şəxsiyyətləri elm, tarix, mə­dəniyyət və ədəbiyyatımızın iftixar səhifələrində yer almışlar. Nəsrəddin Tusi, Məmmədəmin Rəsulzadə, Cəlil Məmməd­quluzadə, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Savalan…

Xanəli Kərimlinin Nəsrəddin Tusiyə yazdığı “Sənlə necə dərdləşim…” Cəlil Məmmədquluzadəyə yazdığı “Şükür sənin hüsnünə”, “Heykələ xitab”, Hüseyn Cavidə yazdığı “Ustad”, “Cavid əfəndi”, Şəhriyara yazdığı “Aparmağa”, “Sual” şeirləri, eləcə də Rəsul Rza (“Qayıda bilsən”), Mirzə İbrahimov (“Şükür ki…”), Məmməd Araz (“Əbədiyyət heykəli”), Xəlil Rza Ulutürk (“Elegiya”, “Rəhmət sənə”) haqqındakı şeirləri öz bədii mü­kəmməlliyi ilə seçilir. Marağa şəhərində olarkən Azər­baycanın elm və mədəniyyət sahəsində yetişdirdiyi riyaziyyat, astronom, ədəbiyyat alimi Nəsrəddin Tusiyə yazdığı “Sənlə necə dərdlə­şim…” şeirində kainatın sirrini zəkası ilə fəth edən cismi torpaq altında, ruhu haqqın yanında olan böyük Azər­baycan alimi Nəs­rəddin Tusi ilə dərdləşir, Allahın möcüzəsi olan böyük alimə olan sevgisini belə ifadə edir:

Səkkiz yüz ildən sonra,

Görüşünə gəlmişəm.

Sən, ey Tusda doğulub,

Marağada yaşayıb,

Bağdadda ölən kişi.

Sevincini, qəmini,

Zamanın sitəmini,

Göylərlə bölən kişi.

Sən fəzilət şahısan,

Elmlər Allahısan. (səh. 51).

Şairin “Arximed”, “Kolumb”, “Şiraza gəlmişəm”, “Öz di­lim­sən” kimi düşündürücü fəlsəfi şeirləri də, kitaba daxil etdiyi tək bircə qəzəli də şeirlərinin poetik kamilliyinin nümunəsidir.

“Hər şairin öz dünyası var” – deyirlər. Xanəli Kərimlinin şeir dünyası kimi. Vətəndaşlıq və biganəlik… Bunlar bir-birinə tam əks olan, bir-birini təkzib edən qeyrət və qeyrətsizlik ifadəsidir demək yerinə düşər.

Şeirlərində “vətəndaş” və “biganə” təzadlarını ustalıqla qə­ləmə alan Xanəli Kərimlinin poeziyasında türklük sevdası, ana dilinə, yaşadığı Vətən torpağına sonsuz sevgi var. Onun şeir­ləri oxucunu vətən əxlaqı, azərbaycançılığı milli ideyaya çe­virmək, sözə ehtiram ruhu, Allahın göndərdiyi sözləri nurdan sü­­zülüb gələn ərş-əla “bilərək” sözə ehtiyatla yanaşma cid­diyyəti təlqin edir.
Mən sözdən qorxuram –

Tanrıdan qorxan kimi,

Çünki söz Tanrının, Tanrı sözün özüdür.

O, bir nurdur süzülüb ərş-əladan gəlir,

Ərşlə fərşin zatı, astarıdır, üzüdür. (səh. 167).
Fikrimi vaxtilə Xanəli Kərimli haqqında yazdığım məqa­lələrimin birində olduğu kimi tamamlamaq istəyirəm: “Xanəli Kərimlinin şeirlərində xalqın cilalaya-cilalaya günümüzə qədər gətirdiyi söz uğurlu mənəvi sərvətdir. Ölçüsü-biçisi, hər cür əndazəsi yerində olan bu milli-mənəvi sərvət onun şeirlərində məqamında sərt, məqamında dadlı-duzlu fikirlər ifadə edir. Yaradıcılığındakı uğurları da, bəlkə sözə həssaslıqla, ehtiyatla, sənətkarlıqla yanaşmasıdır.