Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ
Yüklə 1,06 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ANADOLU AŞIQLARININ TÜRK MƏDƏNİYYƏTİNDƏ YERİ*
- Bozok
- Murat Umman
- Əmrah
- Fəryd
- Məftuni
- Boşnak Arnavut
- BİR MÜƏLLİM ÖMRÜNÜN POEZİYA KARVANI
|
Kazak Abdal: Kazak Abdal söylər bu türlü sözü, Yoğurt, ayran ilə həll olmuş özü. Köydən şəhrə gələn bir yörük qızı, İnci, yaqut istər, mərcan bəyənməz.
Molu karyesində həsir toxuyar, Gəlir Kayseriyə kilim bəyənməz. Şöylə-böylə bir kaç hərfi oxuyan, Gedər mədrəsəyə elim bəyənməz.
Adam var dolanır səhranı, düzü, Adam var döşürür gülü, nərgizi. Adam var geyməyə tapammaz bezi, Adam var al geyər, şalı bəyənməz.
Adəmi var, heyvan ondan yaxşıdır. Adəmi var, söhbətində baş yitər, Adəmi var, söhbətində can bitər. XIX-XX əsr türk aşıq şeirinin görkəmli nümayəndəsi Aşıq Sümmaninin aşağıdakı bəndində də bu yaxın ab-hava hiss olunur. Adam var dərk etmiş mətni Quranı, Adam var, dövr etmiş Bəhri ümmanı. Hər bir haldan bixəbərdir Sümmanı, Sazına üç-beş tel qoşmağı bilir.
Adam var, yanında olsan bir qədər, Tamam unudular dərdin, məlalın. Adam var, bir kəlmə danışsa əgər, Dəymişin dururkən tökülər kalın.
Tarixi qədimlərə söykənən “qopuz” , “bağlama” adlanan saz təkmilləşərək “cürə” sazdan “tavar” saza, “tavar” sazdan daha iri saz olan “ustad saza”, daha doğrusu, üçtellidən on iki telliyə qədər saz növünə dönüşmüşdür. Saz həm də türklərin musiqi mədəniyyətindən xəbər verir. Bu mədəni alətdə onlarla aşıq havasının çalınıb günümüzə qədər gəldiyi təsbit edilmişdir. Aşıq havaları yeni aşıq tərzli şeir növlərinin də yaranmasına səbəb olmuşdur. Sazın aşıq ifaçılıq sənətinə verdiyi töhfələr, aşığın ifaçılığında yaranan musiqi rəngarəngliyi, sazın aşıq terminologiyasına məxsus adları, saz-söz sənətində yeni-yeni havaların yaranıb zənginləşməsi, saz-söz sənətində özünə xas geyim-kecim xalqın qədim mədəniyyətindən, etnoqrafiyasından xəbər verir və türklərin milli kimliyində müstəsna rol oynadığını əsaslandırır. Sazın müşayiətilə ortaya çıxan aşıq sənətinin musiqi, şeir, rəqs, aktryorluq və ifaçılığı əhatə etməsi aşıq sənətinin özünəxas özəlliyini ifadə edir. Aşıq sənəti mədəni və milli dəyərlər baxımından xüsusi bir tarixi missiya daşıyan qaynaqları ilə qədim bir tarixə malikdir. O, mükəmməl bir tarixi mərhələ keçmiş, ozanlıqdan başlayaraq günümüzə qədər ortaq Türk mədəniyyətini yaşatmışdır. Qədim əcdadlarımızın yaratdığı ozan aşıq mədəniyyətinin təməli İslam dininin qəbulundan öncə atılmışdır. İslamiyyətdən əvvəl də, sonra da Türk millətinin səsi olan ozanların yaratdığı mədəniyyət XIII- XIV və hətta XVI əsrə qədər “ozan” adıyla davam etmiş, sonrakı ------------------------------
mərhələdə “ozan” məfhumu “aşıq” məfhumu ilə əvəz olunmağa başlamışdı. Ozana məxsus bütün yaradıcılıq ənənələrinin üzərini yeni məzmunda davam etdirən aşıqlar orta əsrlərin bir çox təriqət görüşlərindən, bütünlükdə isə əzəmətli İslam dəyərlərindən bəhrələnməklə qüdrətli bir mədəniyyət yaradaraq ümumtürk mədəniyyətində əhəmiyyətli bir yerə sahib olmuşlar. Sazlı-sözlü dastan ənənlərinə əsaslanan türk ozan-aşıqlarının Anadolu təkkələrində söylədikləri milli vəznli sadə və səmimi ilahilər xalq tərəfindən rəğbət və ehtiramla qarşılanmış onlar xalqın gözündə haqq aşığı kimi dəyər qazanmışlar. Odur ki, ozanın aşığa, başqa bir deyişlə, haqq aşığına çevrilmə beşiyi Anadolu olmuşdur, desək, səhv olmaz. XI əsrdən kütləvi şəkildə Anadoluya gəlməyə başlayan oğuz türkləri arasında əlisazlı ozanlara ordugahlarda, saraylarda bəylər, sultanlar yanında çox böyük ehtiram göstərilmiş, onlar başa çəkilmişlər. Ozanlar zəfərləri və xalqın ortaq duyğularını dilə gətirən milli heca vəzni ilə yazdıqları şeirlərini əllərində sazları elbəel, yurdbayurd gəzərək çalıb-oxuyan, türk dünyasının ata şairi, Osmanlılar arasında ikitelli adı ilə anılan qopuz isə ata yadigarı olan ən qədim türk sazıdır. XV-XVI əsrə qədər milli türk şeirinin təmsilçiləri olan ozanlar əllərində sazları və heç bir zaman itirmədikləri milli şəxsiyyətləri ilə ümumtürk mədəniyyətini, milli türk şeirini əsrlər boyu yaşadaraq günümüzə gətirən xalq aşıqlarıdır. Onların yaradıcılığında xalq həyatının bütün əlamətləri, xalqın tarixi və mədəniyyəti, milli-mənəvi dəyərləri bütün əlamətləri ilə əks olunmuşdur. Bu sənət mahiyyətcə Türk dünyasının şəriksiz ortaq dəyəridir. YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irsin qorunması üzrə Komitəsinin 2009-cu il 30 oktyabarda Azərbaycan aşıq sənətini YUNESKO-nun qeyri-maddi irs siyahısına daxil etməsi Türk dünyasının şəriksiz ortaq dəyərinin önəmini bir daha vurğulayır və bu sənəti var edən, onu yaşadan, nəsildən-nəslə ötürən aşıqların – el sənətkarlarının yaratdıqları poetik irsin mədəniyyətdəki yerinin dərinliyini göstərir. Bu məqalədə əsrlər boyunca Anadolu torpaqlarında yetişən müdrik, ağsaqqal, idrak sahibi olan türk aşıqlarının türk mədəniyyəti, türk tarixi, türk etnoqrafiyasındaki yeri, Anadolu aşıqlarının ümumaşıq poeziyasına verdiyi yeni mövzu və məzmunu incələməyə çalışdıq. Bu baxımdan, XIII əsrdə Anadoluda türkün sənət beşiyi başında duran Yunus Əmrədən başlayaraq Pir Sultan, Qaracaoğlan, Aşıq Gövhəri, Dadaloğlu, Aşıq Şenlik, Aşıq Veysəl, Murad Çobanoğlu, Ozan Arifə qədər əsrlərin yetişdirdiyi bir çox türk aşığının yaradıcılığında görülən türk kulturoloji milli-mənəvi dəyərləri incələməyə cəhd etdik. Anadolu aşıqlarının saz-söz sənətinin türk dünyasındakı mədəni kimliyinin mühüm rolunu ilk əvvəl onların türkcəni qorumasında gördük. Türk aşıqları əsrlər boyunca xalqın danışdığı türkçəni şeirlərində istifadə edərək milli şeir nümunələri meydana gətirmişlər. Bu şeirlərdən istifadə saf türkcəni nəsildən-nəslə ötürərək xalq şeiri dediyimiz zəngin bir xəzinə meydana gətirmişlər. Türk millətinin mənəvi dəyərlər toplusu olan arı türkcə əsrlər boyunca türk aşıqlarının şeirlərində yaşadıqları ən böyük sərvətdir. Bu qiymətli sərvətin ən gözəl örnəkləri türk aşıqlarının şeirlərində mövcuddur:
Mən gözəl görmədim səndən ziyadə. Bilməm hurimisin, göydənmi endin? Bu gün gözəlliyin dündən ziyadə. (Aşıq Qaracaoğlan) Bu gün mən bir bağa girdim Nə bağ duydu, nə bağbançı, Gülün şəftalisin derdim Nə bağ duydu, nə bağbançı,
Bülbül əlvan-əlvan ötdü. Gövhəri yükünü tutdu, Nə bağ duydu, nə bağbançı, (Aşıq Gövhəri)
Yarım məni bəyənmədi Eşten oldum, dostdan oldum Yarım məni bəyənmədi Nə söyləsəm dəli dedi Meyvə verməz çəlı dedi. Açma mənə qolu dedi Yarım məni bəyənmədi. (Aşıq Veysəl)
Nə aman bilir, nə dilək. Axır ömrümüzü həlak, Etmədən bir dəm sürəlim. (Qaracaoğlan)
Varıb nazlı yarə dedin, nə dedi? Cünunu-aşk ilə aşıq-i şeyda Gəziyor avarə dedin, nə dedi? (Dərdli) Daşdın yinə, dəli könül, Sular kimi çağlarmısın? Axdın yenə, qanlı yaşım, Yollarımı bağlarmısın? (Yunus Əmrə) Ala gözlərinə qurban olduğum, Üzünə baxmağa doyamadım mən. İbrət üçün gəlmiş derlər cahana Nöqtədir bənlərin, sayamadım mən. (Aşıq Ömər) İstər ixtiyar ol, istər növcavan Bu dünyada baki qalan öyünsün Maraqsız, fikirsiz, qəmsiz, efkarsız Hər zaman şad olub gülən öyünsün. (Aşıq Şenlik) Göründüğü kimi, xalq arasında danışılan təmiz türkcədən istifadə edərək türk aşıqları türk mədəniyyətini içində yaşadan yetkin əsərlər ərsəyə gətirmişlər. Türk aşıqlarının şeirlərində ifadə etdikləri vətən mövzusu ənənəvi türk mədəniyyətində ana mövzu olmuşdur. Türkün daşını, dağını, obasını, yaylasını sevərək tərənnüm edən türk aşıqları bir vətən dili meydana gətirmişlər. Bu dillə türk xalqının həyat tərzi əks olunan dağlar təriflənir, dağın müqəddəsliyi, önəmi göstərilir. Vətənin bir parçası olan hər qarış torpaq, bu torpaqda olan şəhər, qəsəbə, kənd, türk aşıqlarının dilində önəmli milli mədəniyyəti ifadə edir: Kokuyor burnuma Sivralan köyü, Sərindir dağları, soyuqtur suyu. Yar məndil göndərmiş yadigar deyü Gözünün yaşını sil deyü yazmış. (Aşıq Veysel) Çıxarım Bozok dağına Avşar eli görünürmü? Allah bir de, işi iki Getdi, amma gəlinirmi? (Dadaloğlu) Dumanlıdır Aladağın alanı Ortasında sarı çiçək savranı. İgid durağı da arslan yatağı Dilbərlərin həp də böylə olamı? (Dadaloğlu)
Başına bir hal gəlirsə, Dağlara gəl, dağlara. Səni saxlar, verməz ələ Dağlara gəl, dağlara (Aşık Gövhəri) Türk aşıq şeirində vətən toprağında mövcud dağların adları sevilərək şeirə gətirilir. Bu dağlar vətənin tarixi coğrafiyasının bir parçası kimi tərənnüm edilir. Dadaloğlu şeirlərində Kozan, Çiçək, Aladağ, Çavur dağları, Bozok dağı, Akdağ, Erciyes kimi dağ isimlərini dilə gətirməklə sanki Anadolu coğrafiyasının xəritəsini çəkir: “Çıkarım Bozok dağına” “Devretdim Akdağı Bozoka düştüm” “Axır dağdan gördüm Maraş ilini” “Erciyes karşıdan yaman görünür” “Səndə bir gümanım var, Çiçək dağı” “Dumanlıdır Aladağın dumanı” “Gavur dağlarının başı dumanlı” “Namlı namlı qar istəsən O da Çiçək dağında olur” (Dadaloğlu) Eləcə də Pir Sultanın şeirlərində adı keçən Yıldız dağı, “Koroğlu”da Çamlıbel, Ercisli Emrahda Ağrı dağı, Aşıq Kemali Bülbüldə Mamur dağı, Karadağ kimi dağların adları türk coğrafiyasının bir simvoludur. Eyni zamanda türk mədəniyyətində önəmli yeri olan bir sığnaq və məskəndir. Koroğluyam arxa verdim dağlara – deyən Koroğlu kimi qəhramanların qalası da dağlardır. Anadolu aşıqları saz-söz sənətinin türk mədəniyyətində mühüm rolu olmuş qaynaqlarından biri aşıqların yazdıqları “Şairnamə”lərdir. Məlumdur ki, türk saz şeirinin birinci yazılı qaynağı “cünq”lərdir. Digər sözlü qaynaqlar arasında “Şairnamə”lər önəmli yer tutur. Bunlar tarixdə yaşamış şairlər və aşıqlar haqqında məlumat verir, onların türk mədəniyyəti haqqında düşüncələrini əks etdirir. Prof. Şükrü Elçin “Şairnamə”ləri belə qiymətləndirir: “Şairnamə”lər, ümumiyyətlə, xalk şairlərinin tərcümeyi-halına işıq tutan məlumatları içinə alan mənzumələrdir. Bu mənzumələr heca vəzni ilə söylənmiş və yazılmış əsərlərdir. Şairlərin müasirləri ilə özlərindən əvvəl yaşayan sənətkarların adlarına, sənətlərinə, dövrlərinə, məmləkətlərinə, bağlı olduqları təriqət, zümrə və ya siniflərə dair məlumatlarla bəzənən bu şeirlər bir baxıma divan ədəbiyatının təzkirələrini xatırladır”. “Şairnamə”lərdə sözü gedən aşıqlara dair məlumatlar bir yerə gətirildiyində aşiqin yaşadığı dövr, müasirləri və bəzi xüsusiyyətləri haqqında məlumat əldə edilə bilər. Sənətkarlıq baxımından “Şairnamə”lər, ümumiyyətlə, milli heca vəzninin on bir heca ölçüsüylə, nadir hallarda da səkkiz heca ilə yazılır. İlkini XVII yüzildə Aşıq Ömərin yazdığı “Şairnamə”də türkü və qoşmaları ilə bilinən bir çox xalq ozanları xatırlanır, onların “nam-ü nişanı” göstərilir. XVII yüzillikdə Aşıq Ömərdə gördüyümüz “Şairnamə” yazma ənənələri sonrakı əsrlərdə də davam etmişdir. Fəryadi, Həsrəti, Qul Qazi, Səfil Səlimin “Şairnamə”ləri türk mədəniyyətində izi olan Anadolu aşıqları haqqında məlumat verir. Bunun nümunəsini aşağıdakı “Şairnamə”də görmək olar. Bu “Şairnamə”də türk ədəbiyyatında xidməti olan bir çox şairlərin adı çəkilir, onların türk mədəniyyətinə xidməti xatırlanır:
Dağlarda duman var sən, n olacaqsın Çağlar Hak dilincə Haqqa çağırır Şad Murat Umman var sən n olacaqsın. Yazıcoğlu yanmış evrak əlində Məcnun Hakka yetmiş Leyla dilində Fərhad canı vermiş Şirin yolunda
Eşq ilə kül olmuş yanmış Niyazi Əşrəfoğlu gəzmiş Şamı, Şirazı Yunus mələklərdən olmuşdu razı Bekâyı bulan var sən n olacaqsın. Arınmış Kuddusi həp mâsivâdan Əmrah köçün çəkmiş darı fənаdan Mansuri kəndini asmuş səmаdan Canına qıyan var sən n olacaqsın. Âşıq Ömər gəlmiş çox yazmış ebyât Kâmili dünyada almamış murat Nizamoğlu, Dərtli çok qılmış fəryad Bekâyı, bulan var sən n olacaqsın. Aşık Qərib sazın asmış duvara Kərəm yana-yana dönmüş fənərə Kusuri’nin gözü bənzər pınara Ənəl Hak deyən var sən n olacaqsın. Mən аşiqəm, deyü çox qılma zârı Otur bir köşəyə edib qərarı Nə sultanlar gəlmiş Adəmdən bəri
Bəxşi âşık vardır sürər savurur Mahbûdi aşkından dağı devirir Altmış beş yaşında çalır çağırır Məsləki suzan var sən n olacaqsın. Mən deyiləm Hak söylədir dilimi Badə içdim kimsə bilməz halımı Bu yalan dünyadan çəkdim əlimi
Bilirsənmi аşıqlığın sirrini Cümləsi bu yolda vermiş sərini Daha öldürmədim nəfsin birini Ruhsati külhan var sən n olacaqsın. Tarix türk mədəniyyətinin təməlidir. Anadolu aşıqlarının şeirlərində türk tarixini əks etdirən poetik nümunələri mövcuddur. Bu örnəklər Türk dünyası tarixini yazan tarixçilərə də bir ipucu verir. Məlumdur ki, Səlcuq dövləti 1243-də Kösedağ döyüşündə monqollara məğlub olmuş və tənəzzül etməyə başlamış, nəticədə tamam süqut etmişdir. Bir tərəfdən monqol istilası və zülümlər, digər tərəfdən dərəbəylik, məzhəb-təriqət davaları Anadoluda tam bir kəşməkeşli vəziyyət yaratmışdı. Yunus Əmrə bu tarixin, coğrafiyanın, siyasi və sosial həyatın, tatar-monqol istilasının Anadolu insanlarına çəkdirdiyi ağrını şeirlərində belə ifadə etmişdir: Canımı əsir eylədin nə der mənə yağı tatar Ol dodaqda bitər inan iman bitsə bidət güman Dün gün isim budur həmən nəfsimə bir tatar oldun.
Girit dəftərləri irsal olundu Hak-I izzətinlə bil, padişahım. Cümlə düşmənlərin bağrı dəlindi, Sən gül kimi açıl, gül, padişahım.
Yanar atəşlərdən açılır bağlar Venedik kıralı ah edib ağlar, Axar gözlərindən sel, padişahım. Qazilər qılıcın alır qəsdinə Cümləsin muradı küffar üstünə Əlli beş gündə Girit üstünə Sər verip sər aldı qul, padişahım. Garib Aşık bunu böylə der idi Qalmayıb düşmənin bağrı əridi Min əlli beşində aldı Giridi Qayət mübarəkdir hal, padişahım. Döyüşlərin aşıq şeirlərinə və türkülərə əks olunmasının ilk nümunələri XVI əsrdə Bakşının Sultan Səlimin 1516-17-ci illərdə Misir yürüşü haqqında yazdığı dastanda, XVII əsrdə Kayıkçı Qul Mustafada “Gənç Osman” dastanında görüldüyü kimi XVII əsrdə Aşıq Gövhəridə də görmək olur. Onun 1669-cu ildə Türk-Avstriya müharibəsi ilə əlaqədar söylədiyi şeirler buna misal ola bilər. Aşıq Ravzi (XVIII əsr) 1711 və ya 1713-cü ildə ruslarla aparılan bir savaşa dair söylədiyi şeir belədir: Yenə baş qaldırdı Moskva kralı Qaçma, kafir, sənə meydanımız var. Səninlə eyləriz cəngi-cidali Bu yolda öləcək qurbanımız var. Açılıb al yaşıl bayraq düzüldü, Hər diyardan sərdən keçdi, yazıldı. Boşandı aç qurdlar, bəndi çözüldü Ağzını açmışlar arslanımız var. Boşnak Arnavut heç gəlməz hesaba Tatar Han əsgəri dönmüş qəssaba Yakarlar ölkəni olur xaraba Oxlar atar bunca kamanımız var. Yeddi kral qalxsa, pozulur irzi İslama yardımcı Mevlanın fevzi Səfərdir şühəda mənzili Ravzi Bu yola sər fəda imanımız var. Kabasakal Mehmet (XVIII əsr) 1737-ci ildə Niş qalasının Ahmet Paşa tərəfindən geri alınması üzərinə söylədiyi dastanda da türkün qəhrəmanlığı qələmə alınmış, Ahmet Paşanın sücaəti öyülmüşdür: Niş kimi qalanın fəthini qıldın Qoymadın küffardan intiqam aldın Aləmdə qazilik şöhrətin buldun Kullar intikamın alır, əfəndim. Aşıq Şenliyin “93 koçaklaması”. 24 aprel 1877-ci ildə rusların Kenarbelden, Ardahan və Arpaçayı keçərək Qars üzərinə gəldiyini eşidən Aşıq Şenlik bu şeiri söyləmişdir. Burada 93 könüllü əsgərin qəhrəmanlığı ifadə olunmuşdur. Əhli-İslam olan eşitsin, bilsin, Can sağ ikən yurd verməniz düşmana. İstərsə Uruset nə ki var gəlsin, Can sağ ikən yurt verməniz düşmana. Qurşanın qılıncı giyinin donu, Qavğa buludları sardı dört yanı. Doğdu qoç iğidin şan almak günü, Can sağ ikən yurd verməniz düşmana. Əsgər olan bölük – bölük bölünür.
Ben esverdir bilin Urusun əsli, Orman yabanisi, balıqçı nəsli. Hınzır sürüsünə dalıb qurd misli, Can sağ ikən yurd verməniz düşmana. Şenlik, nə durursuz atları minin, Sıyrı qılınc düşmən üstünə dönün. Artacakdır şanı bu Al-Osmanın, Can sağ ikən yurt verməniz düşmana. Tarix boyu türk aşıqlarının sevə-sevə söylədikləri geyim-kecim şeirləri türk milli kimliyinin bir ifadəsidir. Milli geyimləri ifadə edən bəzək əşyaları, qurşaq, kəmər, ayaq, bilək bəzəkləri, türkün milli etnoqrafiyasıdır. Türk mədəniyyətində geyim-kecim mövzusu aşıq şeirinin əsas qaynaqlarından olub türk mədəniyyətinin milli ünsürü kimi tərənnüm edilir. Bu ünsür Qaracaoğlanın, Dadaloğlunun dilində belə dilə gətirilir: Sarı edik geymiş, koncu qısarak, Gidiyor da birim-birim basarak. …Meles köynək geymiş, vücudu nazik,
Göyərçin topuklu sarı məstlinin. Əlləri xınalı qumru səslinin, Zülüfü gərdana tarayışlının. Əntari geyinmiş frəngi rəngi Yanaqları qırmızı almas irəngi Saçları topuqla eyliyor cəngi Bir hüma bakışlı on dört yaşlının. (Qaracaoğlan)
Daramış zülfünü qaşın üstünə Bir salamın gəldi başım üstünə Alırım kız səni qoymam ellərə. (Dadaloğlu) Türk mədəniyyətini yaşadan miraslardan biri də toy ənənəsidir. Bu ənənənin canlı daşıyıcılarından da biri türk aşıqlarıdır. Toya dəvət ediləcək aşığın məclislərdə nələr söyləyəcəyi türk mədəniyyətinin əhəmiyyətli ifadələridir. Aşıq qarşılaşmaları, onların söylədikləri qəhrəmanlıq, həcv xarakterli şeirlər, xalq ənənələrini və adətlərini, xalq musiqisini, xalq fəlsəfəsini ifadə edən şeirlər türk mədəniyyətinin mənəvi inciləridir: Düyündə, bayramda ağır zinətdə Bütün xınalanır əli qızların. Halaya düzülür məşhur gözəllər Gərdandan oynayır qolu qızların. (Aşık Talib Coşkun)
Ulu öndər Heydər Əliyevin “Mən müəllimdən yüksək ad tanımıram” kimi məşhur kəlamı şərəfli bir müəllim ömrü yaşayan Oqtay Zəngilanlının bütün müəllimlik fəaliyyətinin – yolgöstəricisi, müəllim kimi şərəfli adı daşımağının nümunəsidir. O.Zəngilanlı “Müəllim” şeirinin: İdrak süzgəcindən keçirir sözü, Gah tutqun görünür, gah gülür üzü, Ömrünü şam edir, əriyir üzü…-
Azərbaycan milli təqvimində yer alan tarixi günləri ifadə edən şeirlər Oqtay Zəngilanlının poeziyasında bir silsilə təşkil edir. 20 Yanvar – Şəhidlər günü, 26 Fevral – Xocalı soyqırımı günü, 20-21 Mart – Novruz Bayramı, 31 Mart – Azərbaycanlıların soyqırımı günü, 28 May – Respublika günü, 31 Dekabr – Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik gününə, eləcə də 1-2 Yanvar – Yeni il bayramına, 8 Mart – Beynəlxalq Qadınlar Gününə, 9 May – Faşizm üzərində qələbə gününə həsr etdiyi şeirlər öz məzmun və ideyası ilə oxucu ilə doğmalaşır. 1990-cı ilin 20 yanvarında öz müstəqilliyi uğrunda ayağa qalxan Azərbaycan xalqının igid oğul və qızları şəhid oldular. Şair “Şəhidlər ölməzdirlər, ölməzi ağlamazlar” şeirində şəhidlərin öz ölümləri ilə ölməzlik qazandıqlarını ifadə edərək yazır: Şəhidlər Vətən daşı, yurdun vətəndaşıdır, Şəhidlər azadlığın uca heykəl daşıdır, Şəhidlər məmləkətin, xalqın qan yaddaşıdır, Şəhidlər unudulmaz, ölməz, can dağlamazlar, Şəhidlər ölməzlərdir, ölməzi ağlamazlar.
Göy gurladı, yer çatladı, Nə qədər ki, yurd yaddadı, Canlı şəhid mənəm, babam. …Kədər dənizində üzən gəmiyəm, Yanıqlı bir udun zili, bəmiyəm, Yurdu viran qalan elin qəmiyəm, Bir vətən həsrətli göz itirmişəm. Türk dünyasının böyük şairi Yahya Kamal Bəyatlı deyirdi ki, “Vətən nə bir filosofun fikridir, nə də bir şairin duyğusu… Yəni vətən gerçək və həqiqi məkandır. Onun hər maddəsini və halını sevənlər vətəni sevə bilər. Vətən İstanbuldur, Üsküdardır, Trabzondur, Yozqatdır, Ankaradır və bunların içərisində saysız-hesabsız xatirələr vətəndir”. Oqtay Zəngilanlıya görə də, Vətən Qarabağdı, Zəngilandı, Şuşadı, Cəbrayıldı, Micivandı, Veynəlidi, otaylı-butaylı Azərbaycandı. Yadlar böldü torpağımı ikiyə, O tay Vətən, bu tay Vətən deyilmi? Hicran dərdim gələ bilmir çəkiyə, O tay Vətən, bu tay Vətən deyilmi? İşğal altında qalan doğma yurd Qarabağ, Zəngilan, Şuşa, Cəbrayıl, doğma kənd Veynəli, Diridağ şairin həsrətinə dönür. Bu həsrətin kədər notları da üzücü, təlatümlü, kədərlidir. Aşağıdakı misralar işğal altında qalıb qəribsəyən ana torpağın ağrı-acısının poetik ifadəsidir: Bağlanıbdı könül sənə, Ürək səni ata bilmir, Əl uzatdım dönə-dönə, Əlim sənə çata bilmir. (“Zəngilan həsrəti” şeirindən)
İki əsrlik bir tarixi əhatə edən Araz çayı boyunca ikiyə bölünmüş Azərbaycan adlı bir ananın dərdi S.Vurğundan, S.Rüstəmdən, M.Arazdan, B.Vahabzadədən bu yana bütün qələm sahiblərinin acısı olmuşdur. Oqtay Zəngilanlının o taylı-bu taylı Azərbaycana həsr etdiyi “Dan ulduzu Şəhriyarım”, “Arazı keçdiyim zaman”, “Azərbaycan” kimi şeirlərində Azərbaycanın qədim tarixi, onun mədəniyyəti, ona arxadan vurulan güllə yarası şairi kədər notları üstündə kökləyir:
Araz olub hicran çayı həm oğluna, həm qızına, Görən nə vaxt o tay, bu tay son qoyar həsrət buzuna, Bu ayrılıq, bu nisgillər qalacaqdır nə vaxtacan, Arazınla iki yerə aralanmış Azərbaycan!
Şairin “Bir millət, iki dövlət”, “Əyilməzdir türk oğlu”, “Türkün bayrağı”, “Millətin atası” kimi şeirlərinin məhvərində: Bir millət, iki dövlət, var millətin öndəri, Ölməz türk dünyasının Atatürkü – Heydəri – fəlsəfi ideyası durur. Vətən, millət, dil, torpaq, din, tarix kimi milli kimliyi ifadə edən mövzular Oqtay Zəngilanlının şeirlərinin ana xəttini təşkil edir. Bu milli kimliyin sahibləri Vətən torpağının yetişdirdiyi tarixi şəxsiyyətlərdir, milli qəhrəmanlardır. Bu cəhətdən onun Azərbaycanın milli qəhrəmanı, xalqımızın qeyrətli oğlu Mübariz İbrahimova həsr etdiyi “Vətən oğlu Mübariz” şeiri öz ideya səciyyəsi ilə seçilir. Erməni terroristləri ilə mübarizədə şəhid olan vətənin qeyrətli oğlu bu gün hər bir Azərbaycan vətəndaşının iftixarıdır. Şair xalqın qəhrəmanına olan sevgisini belə tərənnüm edir: Ana vətən uğrunda sarıldı silahına, Canını fəda etdi Vətənin sabahına, Ölməz ruhu yol gedir Tanrının dərgahına, Şəhidlik zirvəsində vicdanı, ruhu təmiz, Ölməzliyə qovuşub, ölümsüzdü Mübariz!
“Nizaminin dahiliyini” tarix özü yaşadır, “Musiqimin günəşi”, “Füzuli nişanəsi var”, “Füzulidir”, “Ustad Şəhriyar”, “Vətən oğlu Məmməd Araz”, “Vaxtsız getdi Xəlil Rza” kimi şeirlər məhz Azərbaycanın mükəmməl şeir-sənət ustadlarına həsr edilmişdir. Bəzən ümid, bəzən hiddət, bəzən də şairlərin qınaq yerinə çevrilən dünya şeirlərimizdə bütün parametrləri ilə bədii ifadə vasitəsinə çevrilir. Oqtay Zəngilanlı “Dünya nədir?”, “Dünya gözəldir”, “A dünya”, “Çəkir öz dərdini özündə dünya” kimi şeirlərində “dünya gözəldir” desə də, yenə dünyanı gah sorğu-suala tutur, çox müşküllərin səbəbini də çox vaxt dünyada görür: Çəkir dağı özü dünya, Satır ağı, bezi dünya. Udur axı bizi dünya, Biləmmirəm, dünya nədir?
Odur ki, “Çəkir öz dərdini özündə dünya” – deyərək dünya məfhumuna fəlsəfi bir anlam gətirir:
Min fitnə törədir hər addımbaşı, Pozulub elə bil tərəzi daşı, Qovrulur odunda, közündə dünya. Bədii yaradıcılıqda xalqın əsrlərin sınağından çıxmış deyim tərzinə canlı dilin ifadə vasitələrinə arxalanmaq klassik ənənələrimizdən gəlir. Oqtay Zəngilanlının qəliblənmiş xalq ifadə tərzini şeirə gətirməsi şeirlərinin poetikasına canayaxın bir aura verir, poeziyasına bir torpaq münbitliyi gətirir: “pərsəng”, “dərdəcər”, “qaxınc”, “cad”, “şər-şəbədə”, “alababat”, “pinə”, “nimdaş”, “yalquzaq” kimi daha çox canlı danışıq dilində ifadə edilən sözlər. O.Zəngilanlı şeirlərinin poetikasına canlı dilin duru şəffaflığını gətirir: Qalx atlan qeyrət atına, Düşmənə döyülmə, oğul. Razı ol arpa cadına, Namərdə əyilmə, oğul. Demirəm sözlərim baldı, nabatdı, Uzağı uç-dördü alababatdı. Dərdim Şuşa, Laçın, Ağdam, Kəlbəcər, Edir bu dərd məni xəstə, dərdəcər. İnsan gördüm, üst-baş nimdaş, Yurd dərdiylə ağardıb baş. Diş qıcayır qara fələk, Göz bərəldir yalquzaq tək. Oqtay Zəngilanlının şeirlərində belə bədii nümunələr çoxdur. Bu nümənələr şairin söz emalatxanasında olduqca poetik mənalandırılır. Belə bədii bəhrələnmə nəticəsində onun şeir dili olduqca təbii və səmimi görünür. Yüklə 1,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|