Reyhan Mirzəzadə azərbaycançiliq və

_______________
Reyhan Mirzəzadə
_______________ _
80
 
4 58  ea
yüksək mənsəb sahibini düşünmüş və  Ivan  Karamazovun 
faciəsi  ilə  həmin tarixi faktı  təqdim etməyə çalışmışdı.
Hərbi  mühəndislik  məktəbində  Dostoyevskinin  ətra­
fına  toplaşan  gənclər  klassik  ədəbiyyat  və  sənəti  öy­
rənməklə  bərabər,  dünya  ədəbiyyatında  baş  verən  yeni­
likləri də diqqətlə  izləyirdilər.  Yoldaşları yaradıcılıq  enerjisi 
ilə  seçilən  Fyodru  “Alovlu  Fedya”  adlandırırdılar.  “Alovlu 
Fedya”nı  bədii  nəsr  daha  çox  maraqlandırırdı.  Dünya 
ədəbiyyatının  yetişdirdiyi  ən  böyük  düha  kimi  o,  Nilkolay 
Vasilyeviç  Qoqolu  qəbul  edirdi.  Ona  görə  də  Qoqolun 
“Peterburq  povestləri",  “Şinel”,  “Dəlinin  qeydləri",  “Müfət­
tiş”  və  “Ölü  canlar"ının  müəyyən  təsiri  Dostoyevskinin 
yaradıcılığında əksini tapmışdı.
1843-cü  ildə  hərbi  mühəndislik  məktəbinin  yüksək 
zabit  sinfini  bitirən  Dostoyevskinin  mətbuatda  ilk  tərcümə 
əsəri  -  Balzakın  “Yevgeni  Qrande"  romanı  çap  olundu. 
Əsər  Fyodor  Mixayloviçi  Peterburqda  daha  geniş  dairədə 
məşhurlaşdırdı.  Dövrünün  ziddiyyətlərinə  baxmayaraq, 
Dostoyevski  həmişə  xalqı  düşünən,  xalqa  doğru  can 
atan,  xalq  üçün  əzab  çəkən,  öz  sözləri  ilə  desək,  gözəl, 
sadə  rus  xalqını  xoşbəxt görmək  istəyən  yazıçı  idi.  Onun 
gündəliklərinin  birində  belə  bir  qeyd  vardı:  “Bir  realist 
olaraq  mən  insanda  insanlığı  axtarıram.  Axtardığım  bu 
insan  rus  “Məni”dir...  Bu  mənada  mən  əlbəttə,  xəlqiyəm, 
xalqa  bağlıyam,  çünki  mənim  istiqamətim  öz  mənbəyini 
xalqın  xristian  ruhundan  alır.  Ona  baxmayaraq  ki,  mən 
indiki  rus  xalqına  tanış  deyiləm,  ancaq  gələcəkdə 
tanınacağam".
Dostoyevskinin  yaşayıb-yaratdığı  illər  rus  xalqının 
ictimai  həyatında  hər  cür  çətinliklərlə  dolu  dövr  idi 
Təhkimçiliyin  ulduzu  tədricən  sönür,  burjuaziyanın  təsir 
dairəsi  genişlənirdi.  Mütləqiyyət  -  təhkimçilik  sistemi  tari­
xin  ağır  zərbəsi  ilə  üz-üzə  dayanırdı.  Dostoyevskini
____
Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi
____
so 459 ca

yaşadan,  onun  zəif,  nasaz  vücuduna  əfsanəvi  cəngavər 
gücü  verib  yaratmağa  sövq  edən,  onun  xalq ına  olan 
sevgi  və  bağlılığı  idi  ki,  bu  bağlılıq  da  onu  ədibin  öz 
ifadəsi  ilə  desək,  “əsrin  övladı”  etmişdi.  O,  bir  an  da  olsa 
müşahidəçi,  seyrçi  mövqeyindən  ayrı  düşm əm iş,  yaşa­
yıb-yaratdığı  zamanın  mənasını  dərfc  etməyə  çalışmışdı. 
Xalqın,  Vətənin  taleyi,  müqəddəratı,  istiqbalı  ilə  bağlı 
şəkildə  cərəyan  edən  ictimai-siyasi  hadisələrə,  əxlaqi-fəl- 
səfı  məsələlərə  münasibətini  bildirməkdə  cəsarətli  səy­
lərini  əsirgəməmişdi.  Dövrün  xüsusiyyətindən,  əzablar, 
sarsıntılar  girdabından  yaranan  mürəkkəb  suallara  öz 
cavabını  verməyə çalışmışdı.  Bunun  üçün də təfəkkürünü 
yeni-yeni  xalqlar,  ölkələr,  ictimai  quruluşlar  haqqındakı 
məlumatlarla  zənginləşdirmişdi.  Müəyyən  qədər  utopik 
səciyyə  daşıyan  sosializm  sistemi  insanların  məcazına 
uyğun  gəlmirsə,  bəs  cəmiyyət  hansı  yolla  getməlidir? 
Ədib  belə  bir  qənaətə  gəlir  ki,  bu  yol  ictimai-siyasi  tə- 
bəddülatlar  içindən  keçməlidir.  İnsanların  mənəvi-əxlaqi 
aləmində  yaranan  dəyişikliklər  içindən  keçməlidir.  Adam­
ların  qəlbində,  ruhunda,  hiss  və  şüur  dünyasında  yaxşı­
lıq,  xeyirxahlıq,  şərə,  pisliyə,  yamanlığa  qalib  gəlməlidir. 
Bu  da  yaxşı  adamların  pis  adamlara  təsir  gücü,  onların 
çirkinliklərlə  dolu  qəlbinə  xeyirxahlıq  məşəli  gətirməsi  ilə 
mümkün olardı.
Dostoyevskini  ilk  dəfə  kəşf  edən,  istedadını  yüksək 
qiymətləndirən  inqilabçı  demokratlar  və  onlara  rəğbət 
bəsləyənlər  olmuşdu.Yeri  gəlmişkən,  onu  da  qeyd  etmək 
istərdim  ki,  Dostoyevskinin  ilk  əsərləri  -  “Mariya  Styuart” 
və  “Boris  Qodunov"  romantik  dramları  müəyyən  səbəblə­
rə  görə  oxucu  kütləsinə  çatmadığı  üçün  1846-cı  ildə  nəşr 
olunan  “Zavallı  insanlar”  onun  birinci  əsəri  qəbul  edilir­
di.  Bu  romanı  bəyənən,  bir  gecəyə  oxuyub  səhərisi  gör­
kəmli  rus  ədəbi  tənqidçisi  Vissarion  Qriqoryeviç  Belinski-
_______________
Reyhan Mirzəzadə
_____
so 
46C
 ca
yə  çatdıran,  mətbuata  çıxaran  rus  ədəbiyyatının  klassik­
lərindən  biri,  şair və yazıçı  Nikolay Alekseyeviç Nekrasov, 
onun  yeni,  qeyri-adi  istedad  sahibi  olduğunu  duyub 
haqqında:  “Oxucunu  eyni  zamanda  güldürmək,  həm  də 
onun  ruhunu  təlatümə  gətirmək,  oxucunu  göz  yaşları 
içində  gülümsəməyə  məcbur  etmək-heç  bilirsinizmi,  nə 
böyük  bacarıq,  nə  böyük  istedaddır?!”  sözlərini  yazan  isə 
Belinski  olmuşdu.  0 ,  povesti  ilk  ictimai  roman  adlandır­
mışdı.  “Biz hamımız Qoqolun  “Şinel”indən  çıxmışıq”  məş­
hur  aforizmi  Dostoyevskiyə  daha  çox  aid  idi.  Onun  “Za­
vallı  insanlar'ı  dünyaya  yeni  bir  Qoqolun  gəldiyini  xəbər 
verirdi.  Roman,  Qoqolun  “Şinel”indən  sonra  kiçik  rus 
çinovnikinin  acınacaqlı  həyatına  həsr  edilmiş  ikinci  güclü 
əsər  idi.  Hətta  bəzi  mühüm  xüsusiyyətlərinə  görə  Dosto­
yevskinin  Qoqoldan da irəli getdiyi söylənilirdi.
“Zavallı  insanlar"  üzərində  işləyərkən  Dostoyevski 
qardaşına  yazırdı  ki,  həyatı  və insanları  Öyrənmək  mənim 
ilk  məqsədim  və  qayğımdır.  Bu  işdə  o,  Şekspirdən  də 
nümunə  götürdüyünü  bildirirdi:“Şekspir  ən  böyük  dahidir. 
Çünki  o,  insanları  başqalarından  çox  yaxşı  tanıyır”.  De­
yirlər,  yazıçı  insan  qəlbinin  mühəndisidir.  Fyodor  Mixay- 
loviç  sözün  əsl  mənasında,  insan  qəlbinin  cərrahı  idi. 
Dostoyevski  sənətinin  bu  məziyyətini  də  ilk  dəfə  Belinski 
qiymətləndirib,  ədibin  insan  qəlbinə  yaxınlığını  və  doğ- 
malığını  nəzərdə  tutub:“Dostoyevskinin  istedadı  özünə­
məxsusluğu  ilə  parlayır”,-  demişdi.  Bu  barədə  Dosto­
yevskinin  qardaşına  yazdıqlarını  yada  salaq:“Elə  güman 
edirəm  ki,  mənim  şöhrətim  heç  vaxt  indiki  kimi,  bu  cür 
yüksək  bir  zirvəyə  ucalmayacaqdır.  Sən  təsəvvürünə 
gətir  ki,  bizimkilərin  hamısı,  hətta  Belinski  də  belə  hesab 
edirlər  ki,  mən  Qoqoldan  da  xeyli  irəli  getmişəm...  Məndə 
yeni  orijinal  bir  keyfiyyət  tapırlar,  bu  keyfiyyət  ondan 
ibarətdir  ki,  mən  sintezlə  deyil,  analizlə  hərəkət  edirəm,
____
Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi
_____
ю  
461
 ca

yəni  dərinlərə  varıram,  özüm  də  atomları  araşdıraraq, 
bütövü  axtarıb tapıram.  Qoqol  isə  bilavasitə  bütövü  götür­
düyü  üçün  mənim  qədər  dərin  deyil...  Mənim  gələcəyim 
son dərəcə parlaqdır...”
Dostoyevskinin  anidən  qazandığı 
şöhrət  gənc 
ədiblər  arasında  bəzən  kinayə  ilə  qarşılanırdı.  Hətta
I.Turgenyev  Belinskinin  Dostoyevski  ədəbi  istedadı  haq­
qındakı  coşqun  rəyi  ilə  razılaşmırdı.  Nəzərə  alsaq  ki, 
dünya  ədəbiyyatının  korifeylərinə  heç də  hər zam an  stan­
dart  yanaşma  olmayıb,  fikir  müxtəlifliyinin  özü  də  inkişafa 
xidmət  edə  bilib,  əlbəttə,  bunu təbii  hesab  etm ək  olar.  Bir 
şərtlə  ki,  istedada  olan yanaşmalar ədalətə  söykənmiş  və 
humanizmə  xidmət  etmiş  olsun.  Haqsız  olaraq  söylənilib 
səmimiyyətdən  kənar  olan  rəylər,  zərif,  həssas  duyğulu 
yaradıcı  insana  olan  soyuq,  laqeyd  münasibət,  istedad 
sahibinin  ruhunda  sərt  və  yaralı  izlər  qoyur.  Dostoyev- 
skiyə  də  olan  bu  haqsız  yanaşma  onun  "Netoçka  Nezva- 
nova”  əsərində  görkəmli  skripka  çalanın  öz  yaradıcılıq 
yüksəlişində  çəkdiyi  məşəqqətlər  haqqındakı  sözlərində 
əksini tapmışdır:
İstedada canıyananlıq  lazımdır,  istedada lazım olan 
şey budur ki,  onu  başa düşsünlər;  halbuki  sən  məqsədinə 
azca  belə  nail  olanda,  səni  nə  cür sifətlər əhatə edəcəyini 
görəcəksən.  Sənə  misilsiz  ağır  əmək,  məhrumiyyətlər, 
aclıq,  yuxusuz  gecələr  bahasına  başa  gələn,  nəsib  olan 
şeyə  onlar  heç  bir  əhəmiyyət  verməyəcəklər,  ona  nifrət 
və  həqarətlə  baxacaqlar...  Sən  tək  olacaqsan,  onlar  isə 
çox,  onlar  sənə  sancaqlarla  işgəncə  verəcəklər”.  Bayaq 
yazıçının  öz təfəkkürünü  yeni-yeni  xalqlar,  ölkələr,  ictimai 
quruluşlar  haqqındakı  məlumatlarla  zənginləşdirdyini 
qeyd  etdim.  Bu  baxımdan  onun  həyatına  müstəsna  təsir 
göstərmiş  məsələlərdən yan  keçmək mümkün düyil.1846- 
cı  ildə  Dostoyevski  Petraşevski  ilə  tanış  olur.  Petra-
_________________Reyhan_Mirzəzadə___________________ю__462__ea'>_______________
Reyhan Mirzəzadə
_________________
ю  
462
 ea
şevskiçilər  cəmiyyəti,  yaxud  dərnəyinin  rəhbəri  olan 
Mixail  Vasilyeviç  Butaşeviç  -Petraşevski  40-cı  illərin 
azadlıq  hərəkatının  görkəmli  xadimi,  furyerist,  Rusiyada 
ilk  sosialist  dərnəyinin  təşkilatçısı  kimi  tanınırdı.  Fransua 
Mari  Şarl  Furye  fransız  utopik  sosialisti  idi.  O,  burjua 
cəmiyyətinin  tədqiqini  vermiş,  böyük  Fransa  inqilabı 
ideoloqlarının  ideyaları  ilə  gerçəkliyin  ziddiyyətlərini,  yox- 
sulluqla  zənginliyin  antaqonizmini  açıb  göstərmişdi.  İnsa­
nın  formalaşmasında  ətraf mühitin  və  tərbiyənin  həlledici 
rolu  haqqında  fransız  materialistlərinin  müddəalarından 
çıxış  etmişdi.  Furyeyə görə,  insan  qüsurlu  deyil,  yaşadığı 
cəmiyyət  qüsurludur.  Ona  görə  də  elə  ictimai  quruluş 
yaratmaq  lazımdır  ki,  insan  ehtiraslarını,-onun  inkişafını 
tam  təmin  etsin.Petraşevski  özünü  Furyenin  tərəfdarı 
sayır,  Rusiyanın  siyasi  quruluşunun  demokratikləşdi­
rilməsi,  kəndlilərin,  onlara torpaq verməklə azad olunması 
ideyalarını  irəli sürürdü.
Petraşevskiçilər  -  həmin 
dövrdə 
Peterburqda 
zadəgan  və  raznoçin  ziyalıları  dərnəklərinin  üzvləri,  uto­
pik  sosialistlər  və  demokratlar  idi.  Petraşevskiçilər  cə­
miyyəti  təşkilat  kimi  formalaşsalar  da,  hazır  proqramları 
yox  idi.  Onlar  kəndli  üsyanına  rəhbərliyin  planını  hazır­
lamağa  cəhd  göstərmişdilər.  Anlayırdılar  ki,  Rusiyada 
ictimai  münasibətləri  yalnız  siyasi  dəyişikliklər  yolu  ilə 
kökündən  dəyişmək  mümkündür.  Petraşevskiçilər  res­
publika,  yaxud  heç  olmasa,  konstitusiyalı  monarxiya  tə­
rəfdarı 
idilər. 
Dekabristlərdən  fərqli 
olaraq, 
petra­
şevskiçilər xalqı  inqilabın əsas qüvvəsi sayırdılar.
1847-ci  ilin  yazından  Dostoyevski  Petraşevskinin 
dərnəyində  iştirak  etməyə  başlayır.Yazıçı  Furyenin  təlimi 
ilə  tanış  olduqdan  sonra  vəcdə  gəlir.  O  yazınTuryerizm 
dinc  sistemdir,  o,  insanın  ruhunu  öz zərifliyi  ilə  valeh  edir, 
qəlbini  bəşəriyyətə  məhəbbətlə  məftun  edir;  həmin
____
Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi
____
SO 
463 
Gü

məhəbbətlə  ki,  Furye  öz  sistemini  tərtib  edərkən  onu 
ruhlandırar,  ona  ilham  verərdi.  Furyenin  sistemi  öz 
ahəngdarlığı  ilə  insanı  heyrətə  salır.  O,  kinli  hədə- 
zorbalarla  deyil,  bəşəriyyətə  məhəbbət  hissi  ilə  ruh­
landıraraq  zəkaları  özünə  cəlb  edir.  Bu  sistemdə  nifrətlər, 
qəzəblər  yoxdur.  Furyerizm  siyasi  islahatı  nəzərdə 
tutmur,  onun  islahatı  iqtisadidir.  O,  nə  hökumətə,  nə  də 
mülkiyyətə  qəsd  edir...”  Lakin  Dostoyevski  hakimiyyətin 
zorla  qabaqcıl  ictimai  sinfin  əlinə  keçməsinə  tələsmir  və 
bunu  qəbul  etmirdi.  O,  yalnız  cəmiyyətin  iqtisadi  cəhət­
dən  irəliləməsini  istəyirdi.  Dahi  söz  ustası  yalnız  sözdə 
azadlıq  tərəfdarı  olduğunu  bildirir,  əməli  işdə 
isə 
hərəkətsizlik  göstərirdi.  Buna  baxmayaraq,  yazıçı  petra- 
şevskiçilər  tərəfindən  hörmətlə  qarşılanırdı.  Onun  “ Ne- 
toçka  Nezvanova”  romanında  Furye  iqtisadi  təliminin 
ciddi təsiri duyulurdu.
Həmin  ilin  aprel  ayında  Petraşevski  dərnəyinin  üzvü 
olan  34  azadlıq  mücahidi  tutulur,  Dostoyevski  yatağında 
həbs  olunur  və  Petropavlov  qalasına  salınır.  Bu  siyasi 
qrupun  rəhbərlərindən  biri  kimi,  Fyodor  Mixayloviç  də 
ölüm  cəzasına  məhkum  edilir.İstintaq  komissiyasının 
suallarına  yazıçının  verdiyi  cavab-“izahat”ın  məqamlarına 
diqqət 
edək:“...Belə 
gərgin 
vəziyyətdə 
ədəbiyyatın 
yaşaması  çətindir.  İncəsənətin  bütün  növləri  yox  olma­
lıdır:  satira,  faciə  daha  yaşaya  bilməz.  İndiki  senzuranın 
sərtliyi  şəraitində  Qriboyedov,  Fonvizin  və  hətta  Puşkin 
kimi  yazıçılar daha yaşaya  bilməzlər.  Satira  nöqsanı,  şəri, 
pisliyi  məsxərəyə  qoyur,  həm  də  çox  vaxt  xeyirxahlıq 
sifətində  təzahür edən  pisliyi,  şəri.  İndiki  vəziyyətdə  hansı 
məsxərəyə  qoymaqdan  söhbət  gedə  bilər?  Senzor  hər 
şeydə  bir eyham  görür,  şübhələnir ki,  görəsən,  burada  bir 
şəxsiyyət  nəzərdə  tutulmur  ki,  kin-küdurət  yoxdur  ki,
_______________
JReyhan Mirzəzadə
________________
яо 
4 6 4
 oa
yazıçı  hansı  bir  şəxsə  isə  və  hansı  bir  qaydaya  isə  işarə 
vurm ur ki?..
...Mən  şikayətlənirdim,  yalvarırdım  ki,  bu  kədərli,  acı 
səhv  mümkün  qədər  tez  keçib  getsin.  Ona  görə  ki,  ədə­
biyyatı  sevirəm  və  onunla  maraqlanmadan  yaşamağı 
təsəvvür  etmirəm;  ona  görə  ki,  bilirəm  -   ədəbiyyat  xalq 
həyatının  ifadələrindən  biridir,  cəmiyyətin  güzgüsüdür. 
Ədəbiyyatsız  cəmiyyət  yaşaya  bilməz,  mən  isə  görürdüm 
ki,  həm in  bu  ədəbiyyat sönür...
...Mənim cavabım budur:  mən həqiqəti yazmışam”.
Adlar, 
maddələr, 
qətnamələr  meydana  yayılır, 
amansız  hökm  sərt  ahəngdarlıqla  dönə-dönə  yenidən 
səslənirdi.  İnsanın  qanını  dondurub  qulaqlarda  dəhşətli 
əks-səda,  ürəklərdə  həyəcanlı  çırpıntılar  yaradan  hökm 
onuncu  dəfə oxundu:
-  istefada  olan  27  yaşlı  mühəndis-leytenant  Fyodor 
Dostoyevski  cinayətkar  niyyətlərdə  iştirak  etdiyi  üçün, 
pravoslav dininə və  ali  hakimiyyətə qarşı  ədəbsiz və qaba 
ifadələrlə  dolu  olan  şəxsi  məktubu  yaydığı  üçün,  habelə 
ev  litoqrafiyası  vasitəsilə  hökumətə  qarşı  əsərlər çap  edib 
yaymaq  qəsdində olduğu  üçün...  Güllələnmə təriqilə  ölüm 
cəzasına  məhkum edilsin!
Boğuq  təbil  səsi  gurladı.  Birgə  vurulan  mənhus  təbil 
səslərinin  gurultusu  altında,  qırmızı  köynək  və  qara  plis 
şalvar  geyinmiş  cəlladlar  uzunboğaz  çəkmələrini  taq­
qıldada-taqqıldada  edam  kürsüsünə  qalxdılar.  Məhkum 
edilənləri  diz  çökdürdülər.  Cəlladlar  biçqılanmış  ovxarlı 
qılıncları  onların  başları  üzərində  iki  böldülər.  Sındırılan 
poladların  quru  və  kəskin  cingiltisi  şaxtalı  havanı  yardı. 
Keşiş  son  xütbəni  “Günahın  mükafatı  ölümdür!"  sözlərini 
ifadə  edərək,  böyük  bir  xaçı  öpmək  üçün  hər  bir 
məhbusun  dodağına  yaxınlaşdırdı.  Beləliklə  də  son  mə­
rasim  -   ölüm  qarşısında  paltardəyişdirmə  başlandı.  Elə
_____
Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi_
80 465 08

oradaca,  edam  kürsüsündə  onların  yay plaşlarını,  ucu  şiş 
başlıqları,  az  qala,  yerə  toxunan  uzunqollu,  enli  kətan 
kəfənlə  əvəz  etdilər.  Onları  üç-üç  yenidən  düzdülər. 
Dostoyevski  ikinci  cərgədə  idi.  Edam  sərəncamçısının 
bağırtısı  eşidildi:
- Petraşevski!
- Mombelli!
- Qriqoryev!
Onları  kəndirlərlə  üç  boz  dirəyə  sarıdılar,  ölüm  
köynəyinin  uzun  qolları  ilə  onların  əllərini  arxalarına 
bağladılar.
Dostoyevskinin 
yaxın 
adamına 
yazdıqlarından: 
“...Mən  ikinci  növbədə  idim  və  bir  dəqiqədən  artıq 
yaşamayacaqdım.  Səni,  qardaş,  sənin  bütün  ailəni  yadı­
ma  saldım:  son  dəqiqədə  sən,  yalnız  sən  mənim  əqlimdə 
idin  və  ancaq  o  zaman  bildim  ki,  səni  necə  sevirəm, 
mənim  əziz  qardaşım!  Yanımda  olan  Pleşşeyevi,  Durovu 
qucaqlayıb,  onlarla vidalaşmağa da  macal tapdım”.
ölüm ə  məhkum  edilən  dahi  insanın  həyəcanlarının 
adamı  heyrətə  gətirən  bu  qeydləri  içərisində  bəzən 
sarsıntılı  və  kədərli nidalar da təzahür edirdi:
“Aman  Allah!  Mənim  yaratmış,  yaşatmış  olduğum 
nə  qədər  surət  yenidən  məhv  olacaq,  başımdan  sönüb 
gedəcək,  yaxud  zəhər  kimi  qanıma  yayılacaqdır!”. 
“...Nəhayət,  təbilləri  çalıb  edamın  dayandırıldığını  bildir­
dilər,  dirəklərə  sarınmışları  geri  gətirib  bizə  oxudular  ki, 
Əlahəzrət  imperator  bizə  həyat  bəxş  edir.  Sonra  əsl 
hökmləri  elan  etdilər".EIə  həmin  gün  Dostoyevskiyə 
bəyan  edilir  ki,  o,  birinci  dəstə  ilə  Sibirə  göndəriləcəkdir. 
Lakin  bu  bəşəri  duyğular  və  əqidə  sahibini  yaşadan  bir 
amal  vardı:“Bəli,  yazmaq  mümkün  olmasa,  mən  məhv 
olaram.  On  beş  il  həbsdə  olum,  ancaq  qələm  əlimdə 
olsun!”.
_______________
Reyhan Mirzəzadə
________________
Ю  
466 CA
Yenicə  edam  cəzasına  məruz  qalaraq,  bir  neçə 
saatdan  sonra  sürgünə  yollanacaq  bu  insanın  yaradıcı 
şüur  və  idrak qüvvəsi,  onun  rəşadət və  mənliyi  doğrudan 
da  misilsiz idi:
“Mən  kədərlənməmişəm, 
ruhdan  düşməmişəm. 
Həyat hər yerdə həyatdır,  həyat zahiri aləmdə deyil,  bizim 
özümüzdədir...  Mənim  qəlbimdə  indi  olduğu  qədər  heç 
vaxt  belə  qaynar,  firavan  və  sağlam  mənəvi  həyat 
ehtiyatları  olmamışdır...”
Qəhrəman  dekabristlərə,  petraşevskiçilərə,  Rusi­
yanın  Çernışevski  kimi  böyük  vətəndaşlarına,  azadlıq 
carçılarına,  yüzlərlə  gənc  istedada  divan  tutan  dvoryan 
dövləti  Dostoyevskini  də  Sibirə,  katorqaya,  sürgünə 
göndərdi,  illər  uzunu  azadlıqdan  məhrum  etdi.  Kator- 
qanın,  sürgünün dəhşətli əzabları  onun “Məhv olmuş xalq 
haqqında  qeydlər'inin  səhifələrinə  köçürüldü.  O,  həyatın 
hər  üzünü  gördü.  Birinci  arvadı  Mariya  Dmitriyevna 
Isayeva  vəfat  etdi.  Taleyini  stenoqrafçısı  Anna  Qriqor- 
yevna  Snitkina  ilə  bağladı.  Onunla  bərabər  Avropanı 
dolaşdı,  ö m ü r  yollarında  övlad  itkilərinin  sağalmaz  yara­
larını  da  yaşadı.  Buna  görə  də  Dostoyevski  polad  kimi 
bərkidi.
ölm ə z  düha  hər  şeyi  qeyri-adi  etdiyi  kimi,  səyahəti 
də  özünəməxsus  şəkildə  edirdi.  Avropanın  ən  məşhur 
şəhərlərində  olarkən  nadir  hallarda  tarixi  abidələrə  və 
təbiət  mənzərələrinə  tamaşa  edir,  yalnız  insanlar,  ca­
maat,  əhali  ilə  maraqlanırdı.  O,  ancaq  adamlara  göz 
qoyur,  sadə  xalqın  ürəyi  ilə  yaşayır  və  çox  oxuyurdu. 
Rus  xalqının  dindarlığını  Rusiyanın  ağıllı  adamlarının 
əksəriyyəti  həmişə  təsdiq  etmişlər.  Lakin  M.Qorkinin 
“Təəssüf  ki,  ruslar  başqalarından  artıq  kilsə  və  ilahiyyat 
tərbiyəsi  təsiri  ilə  yaşayırlar”,  -  dediyi  halda,  Dostoyevski 
bunu  müsbət  keyfiyyət,  xoşbəxtlik  hesab  edirdi.  Rus
Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik  məfkurəsi
____
ю  
467 
ca

dindarlığını  çox  yerdə  “xalq  ruhu",  “əzabkeş,  cümləqayğı 
ruh”,  “itaətkar  ruh”,  “dözümlü  ruh”,  “saf  ruh”  sözləri  ilə 
səciyyələndirirdi. Yazıçı,“Karamazov  qardaşları”nda  su­
rətlərdən  birinin  “Yerə  də,  göyə  də  çıxsan,  kimya  inkişaf 
edib,  Allahı  inkar  edəcəkdir”  -  sözlərinə  qarşı  dindar 
Alyoşa  “Allaha  məhəbbət  olmayan  yerdə  insana  da 
məhəbbət  ola  bilməz”  -  fikrini  irəli  sürür.  XVIII  əsrdə 
yaşayıb-yaratmış fransız  filosofu,  yazıçısı  Volteri  də  misal 
gətirib,  “Volter  Allaha  inanır,  ancaq  az  inanır,  elə  buna 
görə  də insanlığa  az inanır”,  - deyirdi.
Məlumdur  ki,  rus  estetikasında  iki  cəbhə  möv­
cuddur:  utilitaristlər,  yəni  faydanı,  mənfəəti  əxlaqın  əsası 
hesab  edən  və  kapitalizm  cəmiyyətinin  ümumi  səadət və 
ahəng  yaratmağa  qadir  olduğunu  sübut  etməyə  çalışan 
burjua  əxlaq  nəzəriyyəsinin  tərəfdarları  və  saf  gözəllik 
tərəfdarları.  Rus  ədəbi  tənqidçisi  Nikolay  Aleksandroviç 
Dobrolyubov  birincilərin  sırasında  idi.  Almanəsilli  rus  lirik 
şairi  Afanasi  Afanasyeviç  Fet  ikincilərə  mənsubluğu  ilə 
seçilirdi.  Dostoyevski  özünün  üçüncü  mövqeyini  -   müstə­
qil  və  genişəhatəli  mövqeyi  irəli  sürdü.  O,  azad  yaradı­
cılıq,  sərbəst  poetika,  qeyri  -   məhdud  imkanlar  və  intə­
hasız  məqsədlər  sənətinin,  bəşəriyyətə  yüksək fayda  ve­
rən  sənətin  tərəfdarı  idi:"Biz  məhz  bunu  arzu  edirik  ki, 
sənət  həmişə  insanın  məqsədlərinə  uyğun  olsun,  onun 
mənafeyindən  ayrılmasın...”
L.  Qrossman  Dostoyevskinin  bu  mövqeyini  gözəl 
təhlil  edib  qeyd  edir  ki,  o,  yəni  Dostoyevski,  utilitaristlərlə 
razıdır  ki,  şair  Borodino  vuruşması  günündə,  Vətənin 
müqəddəratı  həll  edilərkən  yunan  antologiyasının  müta­
liəsinə  aludə  ola  bilməz.  Yaxud  Lissabon  zəlzələsi  baş 
verən  gün  “pıçıltı,  ürkək  nəfəs,  bülbülün  cəh-cəhi...” 
barədə  şeir  yaza  bilməz.  O,  eyni  zamanda  sənətdə 
utilitarizmin  başçısı  sayılan  Dobrolyubovun  ədədiyyata,
_______________
Reyhan M i rzazadə
__________ _
BO 
468
 
OR
Puşkinin  və  Turgenyevin  üzərinə  hücumuna  qarşı  qəti 
etiraz edirdi.  Dostoyevski fikrini  belə tamamlayırdı:  “Sənət 
həmişə  insanla,  onun  müasir  həyatı  ilə  yaşayacaqdır. 
Ona  görə  də  hər  şeydən  əvvəl  sənəti  müxtəlif  məqsəd­
lərlə  məhdudlaşdırmamalıyıq...  Gözəllik  ona  görə  fayda­
lıdır ki,  o,  gözəllikdir,  ona  görə  ki,  bəşəriyyət gözəlliyə  və 
onun  ali  idealına  həmişə  olduğu  kimi,  indi  də  ehtiyac 
duyur.  Gözəllik,  normallıq  idealı  sağlam cəmiyyətdə məhv 
ola  bilməz”.
Dostoyevski  realizmi  hər  cür  uydurmadan  uzaq, 
həyatın  üzünə  dik  baxan,  sərt,  qəzəbli  realizm  idi.  Odur 
ki,  ziddiyyətli  yaradıcılıq  prinsiplərinə  görə,  onun  dünya 
ədəbiyyatına  təsiri  də  müxtəlif  idi.  Rus  dekadent  və 
simvolistlərindən  tutmuş,  Qərb  ekzistensialistlərinə,  mo- 
dernistlərinədək  bir çox cərəyana və yaradıcılıq  üslubuna 
mənsub  olan  görkəmli  yazıçılar  onda  ayrı-ayrı  xüsusiy­
yətlər  və  məziyyətlər  axtarmışlar.  Ədibin  öz  sözləridir  ki, 
burnunun  ucundan  uzağı  görə  bilməyən  realizm  ən  ağıl­
sız fantastikadan da təhlükəlidir,  çünki gözdən şikəstdir.
Ədibin  bu  yazımda  adlarını  çəkdiyim  roman  və 
povestləri  ilə  bərabər,  “ölü lə r  evindən  qeydlər”,“Bir  köv­
rək  ürəkli",  “Qumarbaz",  “Cənab  Proxarçin”,  “Bəyaz gecə­
lər”,  “Əbədi ər”,  “Cinlər",  “Oxşar" və digər əsərləri ən  müx­
təlif  dillərə  tərcümə  olunub,  yazıçını  milyonlarla  oxucuya 
sevdirmişdi.
1944-cü  ildə,  Böyük  Vətən  müharibəsinin  qızğın 
dövründə  Moskvada  “Pravda"  qəzetinin  baş  redaktoru 
Yemelyan  Yaroslavskinin  imzası  ilə  böyük  bir məqalə çap 
olunmuşdu.  Məqalənin  sərlövhəsi  belə  idi:“Net,  Dosto- 
yevskiy naş” (“Xeyr,  Dostoyevski bizimdir”.)
Sərlövhənin  altından  isə  bu  epiqraf  yazılmışdı: 
Tolstoy  velikiy  buntar,  Dostoyevskiy  naşa  bolnaya  so-