Reyhan Mirzəzadə azərbaycançiliq və

_______________
Reyhan Mirzəzadə
________________
Atasız-anasız boy atdımsa da,
Ancaq  üzməmişdir yetimlik məni.
Ən əziz  nədirsə mənə dünyada,
İtirmişəm onu:  doğma Vətəni!
İstintaq  zamanı  onun  əzişdirilmiş  bədəni  sızıldayır, 
barmaqları  sözünə  baxmırdı,  gestapoçu  xrom  çəkmələri­
nin  dabanı  ilə  neçə  dəfə  bu  barmaqların  üstünə  çıxmışdı. 
Hələ  Varşavada,  düşərgədə  müstəntiqlə  ilk  görüşdəcə 
sındırılmış  sol  qolu  əyri  bitmişdi.  Unudub,  ehtiyatsız  tər­
pənəndə,  dözülməz  ağrıları  başlanırdı...  Böyrəklərini  zə- 
dələmişdilər...  öldürüləcəyini  sezmişdi.  Dəhşətli  zindan 
həyatı,  faşist  cəlladları  tərəfindən  verilən  zülm,  əzab  və 
işgəncələr,  yağdırılan  təhqirlər  əlləri,  ayaqları  qandallı 
şairin  vüqarını  pozub  səsini  susdura  bilmirdi.  O,  üzünü 
Almaniyaya tutub deyirdi:
Budurmu Vətəni böyük  Marksın?
O coşqun Şillerin  budurmu  yurdu?
Məni qabağına qataraq faşist,
Adıma qul deyib,  buramı  sürdü?
Hanı  al bayraqlı  spartakçılar?
Niyə “Rot front  la titrəmir hər yer?
Niyə dönə-dönə  vurdun məni sən?
Cavab ver,  ey alman gənci,  cavab ver!..
Onlara  “Folkişer  bsobaxter”  adlı  faşist  qəzeti  ver­
məyə  başlamışdılar.  Qəzet  qaytarılmalı  idi.  Buna  ciddi 
fikir verilirdi.  Lakin  nəzarətçilərin  ağlına  da  gəlmirdi  ki,  hər
ю  
492
 ca
dəfə  qəzetin  nisbətən  geniş  kənarı  bir azca  daralır:  Musa 
qəzetin  qırağını  səliqə  ilə  kəsib  götürür  və  şeirlərinin 
yazılması  üçün  istifadə  edirdi.  Beləcə  necə  davam  et­
mişdisə,  birdən  göz  açıb  görmüşdü  ki,  əsirlikdə  və  zin­
danda  yüz  iyirmidən  çox  şeir  və  bir  poema  yazmışdır! 
Böyük  ideallar  uğrunda  çarpışan  möhkəm  iradəli  mübariz 
olmaq,  həmişə  azad,  başıuca,  alnıaçıq  yaşamaq,  şairin 
lirik  qəhrəmanının  vacib  həyat  prinsipi  idi,  onun  yaradı­
cılığının  əsas  ideya-bədii  istiqamətini  təyin  etmişdi.  Musa 
Cəlilin  bizə  məlum  olan  ilk  şeirindən  bir  parçanı  xatır­
latmaq  istərdim:
ölüm-dirim  cəngi
getdiyin yerdə,
Səmum da, tufan da 
bizi saxlamaz.
Assalar,
kəssələr, 
öldürsələr də,
Bizi  heç bir zaman
qul etmək olmaz!
“Müqəddəs  diləklər"  adlı  bu  əsərini  yazarkən  Musa­
nın  cəmi  on  beş yaşı  vardı,  “ölərik,  qul olmarıq!” sözlərini 
epiqraf  kimi  gətirdiyi  həmin  şeir  əslində  Musa  Cəlilin  bü­
tün  sonrakı  əsərlərində,  xüsusən  “Moabit  dəftərləri”ndəki 
məşhur  şeirlərində  özünü  göstərən  vətənpərvərlik,  zora­
kılığa-faşizmə qarşı  bəşəri mübarizlik,  milli əqidəyə sadiq- 
liq,  tatar  övladı  və  böyük  vətəndaş  kimi  yenilməz  xa­
rakterinin açılmasına  doğru gedən cığırın başlanğıcı  idi.
Tatarıstanın  Menzelinski  şəhərində  siyasi  işçilərin 
kursunda  hərbi  təlimlərə  yorulmadan  yiyələnən  şairin 
qələmi  qəzəbli  bir  silah  kimi  düşməni  lərzəyə  salırdı.
____
Azdrbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi
_____
ю  493 oa.

Cəbhədə  vuruşanlar,  arxada  çalışanlar  şairin  alovlu  ça­
ğırışla  dolu  şeirlərindən  ruhlanır,  düşmənə  amansız  nifrət 
bəsləyirdilər.  Musa  Cəlilin  qələbəyə  inamla  dolu  sözləri 
insanların qəlbinə yol tapırdı.
Ailəsi  ilə  vidalaşmaq  anı  gəlib  çatmışdı.  Qızından 
ayrılmaq  şair  üçün  xüsusilə  çətin  idi.  O,  yatmışdı.  Musa 
ilə  Əminə  uzun  müddət  tərəddüd  etdilər-oyatsınlar,  oyat­
masınlar?  Oyatsalar,  işin  nə  yerdə  olduğunu  başa  düşə­
cək,  ağlayacaq,  onu  da  vağzala  aparmağı  xahiş  edəcək­
di.  Oyatmamağa  da  ürəkləri  gəlmirdi.  Yuxudan  duracaq, 
atasını  soruşacaqdı.  Sonralar  atasını  yola  salmadığını, 
onun  üzünə  gülümsəmədiyini,  bəlkə  də  sonuncu  dəfə 
gözlərinə  baxmadığını  bilmək  qız  üçün  ağır  və  əzablı 
olacaqdı.
Musa  arvadının  qəmli  gözlərinə  baxdı. 
Uşaq 
çarpayısına yaxınlaşdı:
-  Çulpancığım,  mənəm,  atandır.  Eşidirsən,  qızım? 
Mən  gedirəm  Salamat qal!
Çulpan  yuxuda  şirin-şirin  gərnəşdi,  dodaqlarını 
marçıldatdı,  sonra  gözlərini  açmadan  əllərini  uzadıb  ata­
sının  boynunu  qucaqladı.  Musa  ehtiyatla  onu  qucağına 
götürdü.  Qızcığazın  balaca,  isti  bədəninin  necə  mehri­
banlıq və səmimiliklə  ona tərəf dartındığını  hiss etdi.
- Mən  gedirəm,  qızım.  Olar gedim?
Çulpan  gözlərini  açmadan  yanağını  şinelin  kobud 
mahuduna  sürtdü,  təsdiqləyici  ahənglə  başını  tərpətdi. 
Deməli,  olar...
Musa  boğazını  tutan  qəhəri  uddu,  uşağı  sinəsinə 
daha  bərk  sıxdı.  Tələsmək  lazım  idi.  Vağzalda  yoldaşları 
gözləyirdilər.  Musa  üzünü  bir  də  qızının  arıq,  sümükləri 
çıxmış  çiyninə sıxdı.  Sanki  onun  bədəninin doğma,  insanı 
riqqətə  gətirən  munis  ətrini  özü  ilə  aparmaq  istəyirdi.
_______________
Reyhan Mirzəzadə
________________
ю  
494 сл
Artıq  həmin  anların  kövrək,  nisgilli  duyğuları  Musanın 
beynindəki deyil,  qəlbindəki misralarına  hopurdu:
...Qızım,  neçin mənə həsrətlə baxdın,
O ayrılıq çağı, vida anında?
Bəlkə hiss etdin  ki,  atanın canı 
Həsrətdən üzülüb qaldı  yanında?
Gülüm,  sezdinmi ki, səndən ayrılmaq 
Əcəldən acıdır,  ölümdən betər.
Dolmuş bir buluddur atanın könlü,
Bircə mehə bənddir dolmuş könüllər.
...Mənim  həyatımın  kimlədi süsü?
Anan, gözəl anan,  gülüm,  bir də sən.
Məgər bu əbədilik bu  ağ gündüzü 
Bizə verməmişdir bu böyük Vətən?!
Əlləri  baltalı,  dişləri qanlı 
Vəhşilər soxuldu  bu gülşən  yurda.
Qala  bilərdimmi  bir kənarda mən, 
ölüm-dirim  adlı  bu  vurhavurda?!
Gedirəm, yadların ovum  burnunu,
Çəkim  keşiyini  bizim baharın.
Yıxılsam,  canımla,  qalsam,  köksümlə,
Kəsim  qollarını  qəsbkarların!
...Qanımı verərəm,  sönməz heç zaman 
Ərzə  ayna tutan  Çulpanım mənim.
Nəbzimi,  canımı  verərəm  sənə,
Məzarda  dinc yatar ruhum,  bədənim.
____
Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi
_____
ю  
495
 ся

...Əlvida,  göyçəyim,  dan  söküləndə 
Daim o  ulduzu görməkdir əhdim.
Dönərəm  yanına qalib gələndə,
Çiynimdə avtomat-
zəfər şöhrətim...
1942-ci  ilin  yanvarında  Leninqrad  ərazisində  Volxov 
cəbhəsinə  göndərilən  şair  hərbi  müxbir və  siyasi  işçi  kimi 
gərgin  və  çətin  işlər  aparmağa  başladı.  Musa  Cəlilin  o 
dövrdəki  hərbi  lirikası  cəbhə  həyatının  və  əsgər  taleyinin 
bütün  cizgiləri  ilə  zəngin  idi.  “Dil”,  “Qələbə",  “Hücumdan 
qabaq",  “İz”,  “Yuxu”  və  digər  şeirlərində  sərt qəhrəmanlıq 
motivləri  ilə  sadə  insani  duyğular,  sevinclər  bir-birinə 
qarışmışdı.
Şairin 
cəbhə 
şeirləri 
1942-ci 
ildə 
Kazanda 
“Topçunun  andı”  adı  altında  nəşr  edildi.Bu,  Cəlilin  sağlı­
ğında  onun  ana  dilində  buraxılmış  son  kitabı  idi.  O,  bir 
müddət  “İgidlik”  adlı  cəbhə  qəzetində  əməkdaşlıq  et­
di.Tez-tez  atəş  xəttində,  qaynar  nöqtələrdə  oldu.  Əsgər 
döyüşçülərin  igidlikləri,  şücaəti,  hitlerçilərin  törətdikləri 
qanlı  cinayətlər  barədə  həyəcanlı  yazılar  yazdı.  Cəbhə 
həyatı  Musa  Cəlili  daha  da  möhkəmləndirdi,  mətinləş- 
dirdi.  Sərt  döyüşlər  sanki  onu  həyatının  dəhşətli,  faciəli 
finalına  hazırladı.
1942-ci  il  iyunun  25-26-da  Novqorodun  Kerest  çayı 
sahilində  vuruşma  zamanı  ağır  yaralanan  şair  faşistlərə 
əsir  düdü.Onu  əvvəlcə  Qərbi  Dvina  (Dauqava)  çayı 
yanındakı  həbs  düşərgəsinə,  sonralar  Polşa  ərazisində 
yerləşən  Demblin  qala-düşərgəsinə,  ordan  da  hərbi 
əsirlərin  Berlin  ətrafındakı  Vustrau  düşərgəsinə  apardılar. 
Əsirlik  şairi  sıxsa  da,  o,  hər cür əzaba  dözdü,  lakin  təslim 
olmadı.  Şair  faşist  hökmranlığının  bütün  fitnələrinə  qarşı 
mübarizə  aparan  gizli  qrupa  qoşuldu.  Almanlar  özlərinin
_______________
Reyhan Mirzəzadə
________________
во 49 боя
mühacirlərdən  təşkil  etdikləri  “Udil-Ural”adlı  tatar  millətçi 
komitəsinə  xüsusilə  ümid  bəsləyirdi.Bu  komitə  tatar, 
başqırd,  özbək  və  başqa  millətlərdən  olan  hərbi  əsirlər 
arasında  təbliğat  aparmalı  və  onları  faşistlər  tərəfində 
vuruşmağa  cəlb  etməli  idi.Onlar  bu  çirkin  niyyəti  üçün 
Musa  Cəlilin  nüfuzundan  istifadə  etmək  istəyirdilər.  Müd­
rik  və  uzaqgörən  şair  hərbi  əsirlər  arasında  fəal  gizli  iş 
aparmaq  üçün  komitə  ilə  "əməkdaşlıq”  etməyi  “qərara 
aldı".Əslində  bu  qərarın  özü  əsl  mərdlik  idi.  Şair  hər gün, 
hər  an  ölümlə  üz-üzə  gəlməkdən  qorxmadı.Düşmənlərlə 
“əlbir"  olduğuna  görə  keçmiş  sovet  adamlarının  onu  Və­
tən  xaini  adlandıracaqlarını  bilə-bilə bu  yoldan  çəkinmədi.
Musa  Cəlil düşərgədə  Bryansk yaxınlığındakı  gərgin 
vuruşlarda  əsir  düşmüş  digər  tatar  yazıçısı,  şairi,  dram 
əsərləri,  uşaq  şeir və  nağıllarının  müəllifi  kimi  sevilən  Ab­
dulla  Əlişlə  rastlaşdı.  Onunla  bərabər,  Abdulla  Əliş  də 
“Udil-Ural  legionu tərkibində  {böyük  qoşun  birləşməsində) 
faşistlərə  zərbələr  vuran  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi 
əməliyyatlarında  yaxından  iştirak  etdi.Yaradılmış  gizli 
qrup  müvəffəqiyyətlə  antifaşist  vərəqələr  yayır,  hərbi 
əsirlərin  qaçmasını  təşkil  edirdi.  “Milli  !egion”dan  bir 
batalyona  qədər  adam  qaçıb  partizanlara  qoşuldu.  Lakin 
bir  satqın  dəstəni  ələ  verdi.  Faşistlər  başda  Musa  Cəlil 
olmaqla,  bütün  qrupu  həbs  etdilər.  Dustaqları  Berlinin 
Moabit  hərbi-siyasi  həbsxanasına  göndərdilər.  Drezden­
dəki  imperiya  məhkəməsi  onları  ölümə  məhkum  etdi. 
Musa  Cəlil  “Məhkum"  şeirində  haqqında  verilən  amansız 
hökmə cavabsız qalmadı:
Onun  məhkəməsi  olmuşdur bu gün,
Gərək öldürülsün,  kəsilsin  başı.
O  isə ağlamır,  çünki  ağlayıb 
Çoxdan  qurumuşdur gözünün  yaşı.
Azərbaycancılıa və  vətənpərvərlik məfkurəsi
_____
во 497 oa

Hamı  yuxulamışdır məhbəsdə  budur,
Düşmüş pəncərədən ayın  kölgəsi.
Bircə o yatmayır,  hey düşünür ki,
Yetim  böyüyəcək əziz körpəsi.
Qəribə  işlər var,  bəzi vaxt ölüm 
Gəlir tufan  ilə,  gəlir el  ilə.
Təəccüb etmirsən  qəlbində sənin 
Hətta  bir yarpaq da titrəmir belə.
Üzündə təbəssüm  məğrur durursan,
“Di qalx,  öləcəksən, gedək!” deyirlər.
Amma nədəndirsə,  daha çox  indi 
Yazmaq  istəyirəm  odlu şeirlər.
Sizə çətin deyil  öldürmək  məni,
Bunu  istəyirsiz - aydındır mətləb.
Ancaq siz şairə ölümdən  əvvəl 
Bircə qələm  verin,  bir də mürəkkəb.
Qorxu  deyilən  hiss  şair-qəhrəmanın  ruhuna  tama­
milə  yad  idi.  Musa  Cəlil  heç  vaxt,  heç  bir  yerdə  ölümdən 
qorxmamışdı.Əgər  belə  olmasaydı,  üzünə  ölüm  hökmü 
oxunandan  sonra  “Azadlıq”,  “Nəğmə”,  “Meşə",  “Quşcu­
ğaz”,  “Qılınc”,  “Pul",  “Məhkum”,  “Döyüşdən  sonra",  “Yaza 
köməyimiz”,  “ölüm ə",  “Vəhşilik”,  “Alman  ölkəsində”, 
“Dostuma”,  “Cəllada”,  “İnanma”  və  s.  insan  qanına 
susamış  faşist  cəlladlarını  nifrətlə,  azadlıq  carçılarına 
məhəbbətlə,  gələcəyə  böyük  inamla  dolu  şeirlərini  yaza 
bilməzdi.  Ana  itkisinin  acısını  bir  an  unuda  bilməyən  şair, 
hələ  1938-ci  ildə  "Ana"  adlı  şeir-andında  bütün  mərhum 
anaların  övladı  kimi  səsini  ucaltmışdı:
_500_ся_I_I__Azərbaycançılıq_və_vətənpərvərlik_məfkurəsi.'>________________Reyhan_Mirzəzadə__________________so__498__oa'>...______________
Reyhan Mirzəzadə
________________
so 
498
 oa
...Anamın uzanıb yatdığı tabut 
Əbədi zülmətdir mənim gözümdə.
O çağdan qayğılar aldı  könlümü,
Tabutun kölgəsi qaldı  üzümdə
...Mərhum Anaların göz yaşlarına,
Ürək  ağrısına and  içirəm  mən,
Vətən sevgisinin nəbzimdə çarpan 
Hər bir vurğusuna and  içirəm  mən.
Dibindən  kəsərəm  biləklərini,
Düşmən əl uzatsa azadlığıma.
Onun dırnağı  da toxuna  bilməz 
Ana Vətənimə,  doğma xalqıma.
Filologiya  elmləri  doktoru  Pənah  Xəlilovun  yazdıq­
larından:  “...Musa  Cəlilin  və  dostlarlının  başını  balta  ilə 
vurub  bədəndan  ayırmışlar.  Bu  vəhşi  cəza  tədbiri  elə 
qurulubmuş  ki,  ölümünə  hökm  verilmiş  on  iki  nəfər  tatar 
üçün  (bunların  içində  Abdulla  Əliş  də  vardı  -   R.Mirzə- 
zadə)  33  dəqiqə  -  hər  nəfərə  üç  dəqiqə  vaxt  lazım 
gəlirmiş.  Pletsenzeye  həbsxanasındakı  eşefotda  gilyotini 
(gilyotin  -  Fransada  1792-ci  il  Böyük  Fransa  İnqilabı 
dövründə  məhkumların  başının  kəsilməsi  üçün  tətbiq 
edilmiş  edam  dəzgahıdır.  Həkim  J.Gilyotenin  təklifi  ilə 
yaradılmışdır.  Hitler də edam  cəzası  üçün  xeyli  sayda gil­
yotin  dəzgahı  hazırlatdırmışdı.1981-ci  ildə  Fransa  Milli 
Məclisi  gilyotin  vasitəsi  ilə  edamın  ləvği  barədə  qanun 
qəbul  etmişdir  -   R. Mirzəzadə)  görənlərdən  biri  onu  belə 
təsvir  edir:“Məhkum  olunmuş  adam  hündür  taxtanın 
üstünə  qalxmalıdır,taxtanın  axırında  baş  üçün  oyuq 
vardır.  Məhkum özünə gələnə  kimi cəllad  köməkçiləri  onu 
bu  taxtaya  elə  atırlar  ki,  şarnirə  birləşdirilmiş  taxta  90°
Azərbavcancılıa və vətənpərvərlik məfkurəsi
_____
so 
499
 оз

enir.  Əyilmiş  taxta  məhkumu  atıb  lazım  olan  vəziyyətə 
salır.Məhkumun  başı  düz gilyotinin  altına enir...Elə  həmin 
anda  cəllad  düyməni  basır.  Gilyotinin  tiyəsi  qıjıltıyla  aşağı 
enir  və  edam  olunanın  başı  xüsusi  hazırlanmış  hörm ə 
səbətə düşür”.
Musa  Cəlil  1944-cü  il  avqust  ayının  25-də  saat 
12.21  dəqiqədə  edam olundu.  Adətən  eşefota  sürüklənən 
məhkumlar  özlərini  itirərdilər.  Lakin  hökmdən  əvvəl  Musa 
Cəlil  və  onun  dostları  ilə  söhbət edən  məhbəs  ruhanisinin 
etirafına  görə,  ölüm  ərəfəsində  tatarların  üzündə  təbəs­
süm vardı”.
Həbsxananın  keşişi  Yurıtko  Musa  Cəlillə  tez-tez 
görüşürmüş  və  hətta  ona  ömrünün  son  günlərində  oxu­
maq  üçün  dahi alman  şairi Yohann Volfqanq  Hötenin  “Fa­
ust”  əsərini  gətiribmiş.  Musa  bir  italiyalı  hərbi  əsirlə  də 
dostluq  edirmiş.  Bu  italiyalı  çox  dindar  adam  imiş.  Ren- 
niero  Lanfredini  adlı  həmin  italyan  Musa  Cəlil  və  onun 
yoldaşları  haqqında  aşağıdakı  məlumatı  vermişdi:  “Bu  on 
iki  dost müxtəlif kameralarda  yatırdı.Onlar  həmişə  şən  və 
nikbin idilər.
1944-cü  il  avqustun  25-də  səhər  saat  6-da 
kameraların  qapısı  açıldı.  Mən  o  zaman  Musa  Cəlillə  bir 
kamerada  qalırdım.Gözətçi  onların  familiyalarını  oxudu 
və  çölə  çıxmağı  əmr  etdi.Biz  məsələnin  nə  yerdə 
olduğunu  başa  düşdük...
Mən  dəhşətə  gəldim.  Onlar  gülə-gülə  mənə  dedi- 
lər:“Sən  ölümdən  qorxdun,  bax,  biz  ölümə  gedirik". 
Sonradan  eşitdim  ki,  tatarlar  öləndə  də  vüqarla  və 
əzəmətlə ölmüşlər”.
Vüqar  və  əzəmətə  gedən  yol  isə  şairin  misrala­
rından  keçirdi:
_______________
Reyhan Mirzəzadə
_________________
vr> 500 ся
I
I
Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi.
Yaxud:
Sənin  həbsxananda dustaq olsam da əgər, 
Dizim  bükülməyəcək sənin önündə qatil! 
Mənim ölüm saatım gələcəkdir bir səhər 
Başımı  kəsəcəksən,  mən  ancaq  ayaq  üstə
öləcəyəm,  onu  bil!
öldür!  Diz çökmərəm  qarşında  qatil! 
Dustağam.Qəlbimsə dustağın deyil. 
Başımı  baltanla  üzə bilərsən,
Fəqət,  baş əymədən öləcəyəm  bil! 
Heyif ki,  sizlərdən  min qulduru  yox, 
Yüzünü silmişəm dünya  üzündən. 
Elə  buna görə gərək xalqımın 
önündə diz çöküb üzr istəyəm mən.
P. 
Xəlilovun  qeyd  etdiyi,  müxtəlif  əsrlərdə  yaşayan 
iki  qardaş  xalqın  mübariz  şairlərinin  taleyindəki  bir-birinə 
bənzəyən  acı  məqamları  yada  salmaq  yerinə  düşərdi: 
“Azərbaycanın  filosof  şairi  İmadəddin  Nəsiminin  vəhşi­
cəsinə  edamından  600  il  keçəndən  sonra,  ağlın,  elmin, 
demokratik  ideyaların  misilsiz  inkişaf  etdiyi  XX  əsrin 
ortalarında  təxminən  bu  edama  bənzər  yeni  bir  cinayət 
baş  verdi,  ö z   Vətənini,  xalqını,  azadlığını  qoruduğuna 
görə  bir tatar şairini Almaniyanın  mərkəzində  vəhşicəsinə 
edam  etdilər.  Nəsiminin  dərisini  soymaq  hökmü  çıxa- 
rılmşdı.  XX  əsrin  şairinin  başım  Hitlerin  30-cu  illərdə  ha­
zırladığı  iyirmi gilyotindən  birinin ağzına vermək  haqqında 
hökm  imzalanmışdı.  Hər  iki  sənətkar  hökmün  icrasını 
gözləyə-gözləyə  yeganə  silaha  -  onları  əbədi  yaşada 
bilən  qələmə  əl  atmışdı.İkisi  də  zindanda  oturub  səhər 
düşmənlərlə  necə  üz-üzə duracaqlarını,  cəllad qarşısında
so 
501
 ca

necə  dayanacaqlarını  düşünmüş,  düşündüklərini  də  ka­
ğıza köçürüb  nəsillərə vermişlər".
Görkəmli  alimimiz  P.Xəlilovun  iki  qardaş  xalqın 
əzablarla  öldürülən  şairlərinin  faciəli  taleyini  müqayisə 
etməsi  Nəsiminin  ölüm  anında  saralmış  bənizini  yenidən 
gözlərim  önündə  canlandırdı.Qardaş  Özbəkistanın  tanın­
mış  şairi  Nəsrəddin  Məhəmmədəliyevin  “Nəsiminin  son 
sözü” şeirini xatırladım.  Qoy bu  kövrək  misralar  Nəsimi  ilə 
Musa Cəlilin  doğma  ruhlarını  bir-birinə qovuşdursun:
...Cəllad  çəkir qılıncını,
Ulduz -  ulduz qızarır yer.
Qışqırmıram,  yalvarmıram,
Mənim andım və inamım 
ölümdən  də qüvvətlidir.
Döyüşlərdə keçdi ömrüm 
Qanım  axdı  çiçək-çiçək.
Həmişəlik yanacağam üfüqlərdə 
Əbədiyyət  Günəşitək.
...Ağlatmışam əzabı  mən,  zülümü  mən,
Mənim  ruhum uçur-uçur gələcəyə,
Torpaq  kimi tanımıram ölümü mən.
Musa  Cəlillə  birlikdə  faşistlərin  ölüm  düşərgəsində 
olmuş  Niqmət  Terequlov  1946-cı  ildə  doğma  Vətəninə 
qayıtmış  və  qəhrəman-şair  Musa  Cəlilin  birinci  “Moabit 
dəftəri’ ni  Kazanda  Yazıçılar  İttifaqına  vermişdi.Ərəb  əlif­
bası  ilə  yazılmış  həmin  dəftərin  axırında  Musa,  öz  ürək 
sözlərini demiş,  əməl dostlarına xahişini bildirmişdi:
“Ey tatar  dilini  bilib  bu  dəftəri oxuyan dost,  bu  dəftər 
məşhur  tatar  şairi  Musa  Cəlilindir.  Onun  həyat  yolu
_______________
Reyhan Mirzazada
________________
s o  
502 ca
belədir...O,  1942-ci  ildə  cəbhədə  vuruşan  zaman  yaralı 
halda  əsir  alınmışdır.  Əsirlikdə  dəhşətlər  görmüş,  dəfə­
lərlə ölümdən qurtarmışdır.  Sonra onu  Berlinə gətirmişlər. 
Burada  onu  sovet  təbliğatı  yayan  gizli  təşkilatda  iştirak 
etməkdə  günahlandırmış  və  həbs  etmişlər.  Onu  ölüm 
hökmü  gözləyir.  O,  öləcəkdir.  Ancaq  onun  həbsxanada 
və  əsirlikdə  olan  zaman  yazdığı  115  şeir  qalacaqdır.  O, 
şeirlərindən  nigarandır.Əgər  bu  dəftər  sənin  əlinə  keçsə, 
diqqətlə,  səliqə  ilə  şeirlərin  üzünü  köçür,  saxla  və  m ü­
haribədən  sonra  Kazana  xəbər  ver Həmin  şeirləri  tatar 
xalqının  mərhum  şairi  Musa  Cəlilin  adı  altında  nəşr  et- 
dir.Mənim vəsiyyətim  belədir.  Musa  Cəlil,  1943,  d e ka b r".
Həmin  hadisədən  bir  il  sonra  Belçika  vətənpərvəri 
Andre  Timmermans  Brüsseldəki  keçmiş  sovet  səfirliyinə 
Musa  Cəlilin  ikinci  “Moabit  dəftəri’ni  təhvil  verdirmiş, 
səfirlik  həmin  dəftəri  Tatarıstana  göndərmişdi.  Latın  hərf­
ləri  ilə  yazılmış  həmin  dəftərdə  maraqlı  bir  məlumat  var- 
dı:“Burada  33  şeir  vardır.  Bunlar  hamısı  əsirlikdə  və 
həbsxanada  yazılmışdır. 1942-ci  ilin  sentyabrından  1943- 
cü  ilin  noyabrına  qədər  mən  125  şeir  və  poema  yazmı­
şam.  Ancaq  bunların  hamısını  hara  köçürə  bilərdim?Bu 
şeirlər 
mənimlə 
birlikdə 
torpağa 
gömüləcəkdir".
1955-ci  ilin  yayında  Almaniyada  çap  olunan  “Sovet 
İttifaqının  mətbuatı”  jurnalının  redaktoru,  jurnalist  və 
tərcüməçi  Leon  Nebentsal  sovet  nəşrlərini  nəzərdən 
keçirərkən  ilk  dəfə  Musa  Cəlilin  Moabit  şeirləri  ilə  tanış 
oldu.  Şeirlər  çox  xoşuna  gəldi.Faşist  zindanlarında  hər 
cür  iztiraba  məruz  qalan  şairin  alman  xalqına  nifrət 
bəsləməməsi  Nebentsalı  xüsusilə  heyrətləndirdi.Bir  müd­
dət  sonra  alman  jurnalisti  Musa  Cəlilin  qəhrəman  müba­
rizəsi  və  faciəli  taleyi  haqqında  Yuri  Korolkovun  “Sovet 
İttifaqı” jurnalındakı  məqaləsindən  xəbər tutdu.  Məqalədə 
deyilirdi  ki,  şairin  son günləri  haqqında  az  şey  məlumdur,
____
Azarbaycançılıq va vatanparvarlik mafkurasi
____
во 503 ca

hətta  Cəlilin  dəftərçəsini  Vətənə  göndərən  adam-  belçi­
kalı  Andre  Timmermans  bu  vaxta  qədər  axtarılıb  tapıl­
mamışdır.
Nebentsal  da  axtarışa  qoşulmağı  qərara  alır.Lakin 
onun  müxtəlif  təşkilatlara  müraciəti  ilə  aşkara  çıxara 
bildiyi,  dəlillərinin  müəyyən  qədər  uyğun  gəldiyi  Timmer­
mans  soyadlı 
adam  “Cəlilin  Timmermansı"  olmur.
1956-cı  ilin  sentyabrında  yazıçı  Konstantin  Simonov 
Knokkedə  adlı  kiçik  Belçika  şəhərində  keçirilən  poeziya 
festivalında  iştirak  edir.  Belçikaya  yola  düşməmişdən  əv­
vəl  Musa  Cəlilin  həyat yoldaşı  Əminə  xanım  onun  yanına 
gəlir  və  ərinin  belçikalı  dostunu  axtarmağı  ondan  xahiş 
edir.
Konstantin  Simonov  Əminə  Cəlilin  məktubunu  fes­
tivalın  tribunasından  oxuyur.  Belçika  şairlərinə  isə  Mu­
sanın şeirlər məcmuəsini  bağışlayır.
Festival  başa  çatandan  iki  gün  sonra  o,  tanınmış 
şair,  Belçika  Elmlər  Akademiyasının  üzvü  Roje  Bodarla 
görüşür və  Andre  Timmermansın  axtarılıb  tapılması  üçün 
tədbirlər görməsini  ondan  rica  edir.
İki  gündən  sonra  Simonov  artıq  axtardığı  adamın 
dəqiq  ünvanını  bilir.  O,  dərhal  Tirlemon  şəhərinə  yola dü­
şür,  Timmermansı  tapır  və  maraqlandığı  məsələlər  ba­
rəsində  onu  geniş  sorğu-suala tutur.  Simonovun  Timmer- 
mansla  söhbətindən:
Simonov:
-  Qoruyub  saxladığınız  dəftəri  Cəlil  sizə  nə  vaxt
vermişdi?
Timmermans:
-Drezdenə,  məhkəməyə  göndərilməmişdən  təxmi­
nən  bir  ay  əvvəl.O,  həbsxana  mağazasında  satılan  poçt 
kağızından  düzəldilmiş dəftərçəsini mənə verdi.
_______________
Reyhan Mirzəzadə
____________ _
so 
504
 oa
Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi
Simonov:
-Niyə  dəftərçəni  sizə  məhz  o  vaxt  verdi?  Məgər 
onda artıq edam ediləcəyini bilirdi?
Timmermans:
-Bəli,  o,  məhkəmədən  çox  əvvəl  də  edam  oluna­
cağına  əmin  idi.  Bir  neçə  dəfə  çox  sakit  şəkildə  buna 
zərrəcə şübhə etmədiyini  mənə demişdi...
Cəlili  həbsxana  rəisinin  yanına  çağırmışdılar.  Nə 
üçün  çağırdıqlarını  dəqiq  bilmirəm.  Deyəsən  hansısa  ka­
ğızı  imzalamağı  tələb  edirdilər.Kameraya  qayıdanda  o, 
mənə  yaxınlaşdı,  dəftərçəni  verdi  və  xahiş  elədi  ki,  sağ 
qalıb  evə  qayıtsam,  müharibədən  sonra  onu  düşdüyüm 
ölkədəki sovet konsulluğuna verim.
Simonov:
-Siz  dəftəçəni  necə  saxlaya  bildiniz?  Necə  göndər­
diniz?
Timmermans:
-Məni  Şpandau  həbsxanasına  keçirəndə  dəftərçəni 
özümlə  götürmüşdüm.  Paltarımın  içərisində gizlətmişdim. 
Məhkəmənin  hökmü  bildirilən  günün  səhəri  mənə  beş  il 
katorqa  cəzası  kəsmişdilər.  Mən  həbsxana  idarəsinə 
getməli  və  artıq  şeyləri  təhvil  verməli  idim.  Biz  daha 
istintaq  altında  olan  adamlar  deyildik,  ona  görə  də  artıq 
şey  saxlamağa  icazə  vermirdilər.  Məsələn,  mənim  iki  cüt 
corabım  var  idi,  bir cütünü  saxlaya  bilərdim,  iki  köynəyim 
var  idi,  birini  götürə  bilərdim.  Başqa  bütün  xırda-xuruş 
şeyləri  də təhvil  verməli  idik.  Mən təhvil  verəcəyim  şeyləri 
yığışdırdım,  Cəlilin  dəftərçəsini  onların  arasına  qoydum. 
Həm  də  bunu  elə  elədim  ki,  dəftərçə  ilk  baxışdan  gözə 
dəyməsin,  eyni  zamanda  xüsusi olaraq  gizlədilməsi  barə­
sində  də təsəvvür yaranmasın.  Dəftərçə  ilə  birlikdə  Berlin 
həbsxanasında  alman  keşişinin  mənə  verdiyi  dua  kitabını 
da  şeylərin  arasına  qoymuşdum.Bu  dua  kitabının  ilk  iki
ю  505