Rivojlantirish instituti

Ayrim vakillari. Dietil efir (etil efir, efir, sulfat efiri) sanoatda
etil spirti bilan konsentrlangan sulfat kislota aralashmasini maxsus
apparat — efirizatorda 130—140°C da qizdirib olinadi.
O
H
H
OSO
H
C
H
HOSO
OH
H
C
2
3
5
2
3
5
2



etilsulfat
H
HOSO
H
C
O
H
C
OH
H
C
H
OSO
H
C
3
5
2
5
2
5
2
3
5
2





Dietil efir 35,6°C da qaynaydigan, rangsiz, o‘ziga xos hidga ega
bo‘lgan yengil alangalanuvchi, uchuvchan suyuqlikdir.
Dietil efir ,,efir“ nomi bilan tibbiyotda (ko‘p miqdorda) nar-
koz uchun ishlatiladi. Narkoz uchun ishlatiladigan efir mutlaqo
toza bo‘lishi kerak. Efir vaqt o‘tishi bilan yorug‘lik ta’sirida havo
kislorodida oksidlanib, quyidagi moddalarga parchalanadi (bunday
efirni ishlatib bo‘lmaydi).
O
H
CH
OCH
CH
C
H
H
C
O
H
C
2
3
2
2
5
2
5
2







H
O
C
CH
3
     
5
2
5
2
H
C
O
O
H
C



      


CHOH
CH
OH
H
C
2
5
2


3
3
CH
CH O O CH CH





Hosil bo‘lgan moddalar ichida dioksietilperoksid zararli hamda
portlovchidir. Shuning uchun bunday efirlarni tozalamasdan ishlatib
bo‘lmaydi. Peroksidlardan tozalash uchun temir (II)-sulfat eritmasi
bilan yuviladi, so‘ngra quritiladi va haydaladi.
Oddiy aromatik efirlar yoki oddiy fenol efirlar. Oddiy aromatik
efirlar fenolning gidroksil gruppasidagi vodorod atomining radikallariga
o‘rin almashinishidan hosil bo‘ladi.
Fenolatga galoid alkillar ta'sir ettirib aromatik efirlar olinadi.
NaI
OR
H
C
RI
ONa
H
C
5
6
5
6



Aromatik efirlardan dimedrol tibbiyotda ko‘p ishlatiladi.




H
O
C
CH
COOH
CH
3
3






   fenol
     difenil efir
         metilfenil efir        etilfenil efir
—Η
ÎÍ
ÎÑÍ
3
ÎÑ
2
Í
5
OH

OH

www.ziyouz.com kutubxonasi

9 0
Tarkibida karbonil gruppa >C= O tutgan birikmalar oksobirik-
malar deyiladi. Oksobirikmalar sinfiga aldegid va ketonlar kiradi.
Uglevodorod molekulasidan bir yoki bir necha vodorodni grup-
paga almashinishidan hosil bo‘lgan birikmalarga aldegidlar deyiladi
(chumoli aldegid bundan mustasno). Aldegidlarning umumiy
formulasi 
H
O
C
—
R
Ikkita uglevodorod radikali bilan bog‘langan, o‘zida karbonil
gruppa saqlagan birikmalarga ketonlar deyiladi.
Aldegid va ketonlar ochiq zanjirli alifatik, halqali (siklik) yoki
aromatik, to‘yingan va to‘yinmagan bo‘lishi mumkin.
To‘yingan aldegid va ketonlar
To‘yingan alifatik aldegid va ketonlarning umumiy formula-
si 
O
H
C
n
2
n
, ya’ni bir xil uglerod atomlariga ega bo‘lgan aldegid
va ketonlar bir-biriga nisbatan izomer moddalardir. Masalan,
O
H
C
6
3
 formulaga quyidagi  aldegid va keton javob beradi.
Formaldegidning
elektron tuzilishi
Nomenklaturasi. Aldegid va ketonlarni nomlashda trivial no-
menklatura keng qo‘llaniladi. Bu nomenklaturaga ko‘ra, aldegid-
larning nomi ularning oksidlanishidan hosil bo‘lgan tegishli karbon
kislota nomidagi kislota so‘zini aldegidga almashtirish orqali hosil
qilinadi. IYPAK nomenklaturasiga ko‘ra aldegid gruppasining borligi
al-suffiksi bilan ko‘rsatiladi:
                       chumoli aldegid (formaldegid) yoki metanal
H
O
C
—
H
O
||
H
C
CH
CH
2
3



O
||
C
CH
3

3
CH

X I  bob.
Aldegid va ketonlar
(oksobirikmalar)
www.ziyouz.com kutubxonasi

9 1
H
O
C
—
CH
3
   
sirka aldegid yoki etanal
Agarda, modda molekulasi tarkibida aldegid gruppadan boshqa
kattaroq gruppa asosiy zanjirga kirsa, u holda aldegid gruppasi formil-
prefiksi bilan ifodalanadi. Masalan:
3
3
CH
CH
—
CH
|
 
—CH — COOH
¦
C
 
Oddiy ketonlarning nomlari karbonil gruppa bilan bog‘langan
radikallar nomiga keton so‘zini qo‘shish bilan hosil qilinadi. IYPAK
nomenklaturasiga binoan tegishli to‘yingan uglevodorodlar nomiga
«on» qo‘shimchasi qo‘shiladi. Misollar:
O
||
C
CH
—
CH
2
3

3
CH

Olinish usullari.
1. Spirtlarni oksidlash. Birlamchi spirtlar oksidlanganda alde-
gidlar, ikkilamchi spirtlar oksidlanganda esa ketonlar hosil bo‘ladi.
2
2
(O)
H O
O
R
CH OH
R
C
H



 
    aldegid
2
(O)
H O
| | 
 
R
C H OH
R
C
O
R
R



 



   keton
2. Karbon kislota tuzlarining pirolizi. Karbon kislotalarning
Ba, Ca va Mn tuzlarini quruq haydash (piroliz) orqali aldegid va
ketonlar olinadi.
O
O
C
R
O
O
C
R



     
O
CaCO
R
C
R
Ca
¦¦
3





dimetilsirka àldegid yoki
2- metilpropanal
H
O
CH
3
– CH — C
CH
3
  3- metil - 2- formilbutan
  kislota
H
O
CH
3
— CH — C — CH
2
— CH
3
CH
3
O
1
2
3
4
5
 etilizopropil keton yoki 2-metilpentanon-3
metiletil keton
yoki butanon
www.ziyouz.com kutubxonasi

9 2
Reaksiya uchun olingan tuzlarning tuzilishiga qarab simmetrik
(agarda 
R
R


 bo‘lsa) yoki nosimmetrik 
)
R
R
(


 ketonlar olish
mumkin. Agarda kislotalarning biri chumoli kislota 
H
R 

 bo‘lsa,
aldegidlar hosil bo‘ladi.
3. Digaloidlarni gidrolizlash. Ikkita galoid atomi bir uglerod
atomida joylashgan 
2
CHCl
R 
 turdagi galoidlarni gidroliz qilib
aldegidlar; 
R
CCl
R
2



 dan esa ketonlar olinadi:
 4. Alkinlarning gidratlanishi. Asetilen gomologlarini tuzlar ishti-
rokida gidratlanishidan ketonlar, asetilenning o‘zidan esa sirka aldegid
hosil bo‘ladi (Kucherov reaksiyasi):


H
O
C
CH
CHOH
CH
HOH
CH
C
H
3
2
2
Hg


 











O
CH
C
R
CH
C
R
HOH
CH
C
R
¦¦
3
2
2
¦
Hg



 
























Fizik xossalari. Aldegid va ketonlarni fizik va kimyoviy xossalari
ularning molekulalaridagi karbonil gruppaning xususiyati bilan
belgilanadi. Karbonil gruppa >C=O dagi kislorod uglerodga nisbatan
katta elektromanfiylikka ega bo‘lgani uchun elektron bulutlarni
kuchli tortadi va uning atrofida elektron bulut zichligi ortadi. Natijada
uglerod atomida zichlik kamayadi. Kislorod qisman manfiy, uglerod
esa qisman musbat zaryadlanadi:
OH
R–C
OH
H
OH
-
-
l



2
2
H O
2HC
O
R – CHCl + 2HOH
R -C
H
O
R
C
R
OH
HO
R
C
R
HOH
2
R
CCl
R
¦¦
O
H
HCl
2
2
2






























www.ziyouz.com kutubxonasi

9 3
Demak, aldegid va ketonlardagi uglerod bilan kislorod o‘rtasi-
dagi bog‘ kuchli qutblangan bo‘lib, ular polyar moddalardir,
ularning di pol momentlari 2,5 D orasida   bo‘ladi.
Aldegid va ketonlarda molekulalararo vodorod bog‘lanish bo‘lma-
ganligi sababli, ularning qaynash temperaturasi tegishli spirtlar
va karbon kislotalarning qaynash temperaturasidan ancha past (8-
jadval) bo‘ladi.
Aldegid va ketonlarning quyi vakillari suvda yaxshi eriydi va
o‘ziga xos yoqimsiz hidga ega bo‘ladi.
Kimyoviy xossalari. Aldegid va ketonlarning reaksiyaga kirishish
xususiyati kuchli bo‘lib, ular uchun birikish, o‘rin olish, konden-
satlanish va oksidlanish reaksiyalari xosdir.
Birikish reaksiyalari. 1. Aldegid va ketonlar Ni katalizatori ish-
tirokida vodorodni biriktirib olishi mumkin. Bunda aldegidlardan
birlamchi, ketonlardan ikkilamchi spirtlar hosil bo‘ladi:
OH
CH
R
H
H
O
C
R
2
2




R
CHOH
R
H
R
O
C
R
2







2. Aldegidlar va metil gruppasi karbonil gruppa bilan bog‘lan-
gan 
)
O
C
CH
(
¦¦
3


 ketonlar natriy bisulfitni biriktirib bisulfitlarni
hosil qiladi:
Na
SO
OH
CH
CH
NaHSO
3
3
3
¦




Na
SO
¦
C
CH
NaHSO
CH
O
C
CH
3
3
3
3
3
¦
¦¦






Bisulfit birikmalar kristall moddalar bo‘lib, aldegid va keton-
larni turli aralashmalardan toza holda ajratib olishda ishlatiladi.
3. Aldegid va ketonlar sianid kislotani biriktirib oksinitrilga
aylanadi:
O
H
CH
3
C
3
CH
OH
www.ziyouz.com kutubxonasi

9 4
i
m
o
Ni
sa
l
u
mr
o
F
hsi
na
l
q
uy
u
S
Ñ°
,i
sa
r
ut
ar
e
p
me
t
hs
a
ny
a
Q
Ñ°
,i
sa
r
ut
ar
e
p
me
t
,i
gil
hc
iz
yi
bsi
N
d
4
0
2
it
ne
m
o
m
l
o
pi
D
,a
d
Ñ
°
0
2(
)a
dl
oz
ne
b
di
ge
dl
a
il
o
m
u
h
CO
H
C
H0
,
2
9
—0
,
1
2
–5
1
8,
07
2,
2
di
ge
dl
a
a
kri
SH
C
3
O
H
C5
,
3
2
1
—8
,
0
21
8
7,
09
4,
2
di
ge
dl
a
n
oi
p
or
PH
C
3
H
C
2
O
H
C0
,
1
8
—8
,
8
47
0
8,
06
5,
2
di
ge
dl
a
y
o
MH
C
3
H
C
2
H
C
2
O
H
C0
,
7
9
—7
,
4
77
1
8,
07
5,
2
di
ge
dl
a
na
ir
el
av
-
nH
C
3
H
C(
—
2
)
3
O
H
C5
,
1
9
—4
,
3
0
19
1
8,
07
5,
2
di
ge
dl
a
n
or
pa
KH
C
3
H
C(
2
)
4
O
H
C
—
—9
2
14
3
8,
0—
n
ot
e
kli
te
mi
D
)
n
ot
es
a(
H
C
3
H
C
—
C
—
3
¦¦ O
0,
5
9
—6
,
6
52
9
7,
0)
a
d
Ñ°
8
1(
2
7,
2
n
ot
e
kli
te
lit
e
MH
C
3
C
—
C
—
2
H
5
¦¦ O
4,
6
8
—6
,
9
75
0
8,
0)
a
d
Ñ°
5
1(
9
7,
2
n
ot
e
kli
p
or
pli
te
MH
C
3
C
—
C
—
3
H
7
¦¦ O
8,
7
7
—2
0
12
1
8,
0)
a
d
Ñ°
5
1(
2
7,
2
n
ot
e
kli
te
i
DC
2
H
5
C
—
C
—
2
H
5
¦¦ O
0,
2
4
—7
,
1
0
14
1
8,
03
7,
2
n
ot
e
kli
p
or
p-
n-
i
DC
3
H
7
C
—
C
—
3
H
7
¦¦ O
0,
4
3
—
2,
4
4
11
2
8,
0
n
oti
ml
a
PC
5
1
H
1
3
C
—
C
—
5
1
H
1
3
¦¦ O
——
8-
 jadval
To‘yingan aldegid va ketonlarning fizik xossalari
www.ziyouz.com kutubxonasi

9 5
CN
OH
CH
R
HCN
¦




Oksinitrildan oksikislota va aminokislotalar sintez qilinishi
mumkin. Aldegid va ketonlarga magniy-organik birikmalar ham
birikishi mumkin. Bu haqda spirtlarni olish usullari bilan tanish-
ganimizda to‘xtalib o‘tgan edik.
4. Aldegidlar katalizator (masalan, suvsiz CuSO
4
) ishtirokida
spirtlar bilan ta’sir etib asetallar hosil qiladi:













O
H
¦
2
3
3
3
3
3
OH
CH
OCH
OH
CH
CH
OH
CH
H
O
C
CH
O‘rin olish reaksiyalari. Quyidagi aldegid va ketonlarning
karbonil gruppasidagi kislorodning ba’zi birikmalar bilan o‘rin
olish reaksiyalarini ko‘rib chiqamiz:
1. Aldegid va ketonlar gidroksilamin NH
2
OH bilan oksimlar
hosil qiladi.
O
H
OH
N
H
C
CH
OH
NH
O
H
C
CH
2
3
2
3
¦
¦








sirka kislota oksimi
O
H
OH
N
C
CH
OH
NH
O
C
CH
2
3
2
3
¦
¦








aseton oksimi
Yuqoridagi usul bo‘yicha fenilgidrazon va semeikabazonlar oli-
nadi.
Karbonil gruppaga nisbatan 
α
αα
αα-holatda turgan vodorod reak-
siyalari. 1. Aldegid va ketonlardagi karbonil gruppa bilan bevosita
bog‘langan ugleroddagi
 α-vodorod atomlari juda faol bo‘lib, ular
galogenlar bilan osongina o‘rin almashinishi mumkin. Masalan:
R – C
O
H
sirka aldegidning metil asetali
3
CH
3
CH
3
OCH
3
OCH



CH
CH
3

www.ziyouz.com kutubxonasi

9 6
3
2
2
3





O
O
CH
CH
C
+ Br
CH
CH- C
+ HBr
H
H
¦
Br
HCl
CH
Cl
¦
CH
O
C
H
C
Cl
CH
CH
O
C
H
C
3
5
2
2
3
2
5
2
¦¦
¦¦









       2-xlorpentanon—3
Karbonil gruppaga nisbatan 
α-holatda joylashgan vodorod
atomlari bilan almashingan, galogenlar ham o‘z navbatida turli
xil kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. 
α-galogenli aldegid va ketonlar
kuchli lakrimatorlar hisoblanadi (lacrima so‘zi lotincha «ko‘z
yoshi» demakdir), chunki ularning bug‘i burun va ko‘zni yallig‘-
lantiradi.
2. Aldegid va ketonlarda ishqor yoki kislotalar ta’sirida boradigan
kondensatsiya reaksiyalari katta ahamiyatga ega. Masalan, sirka
aldegidi molekulalari ishqorning kuchsiz eritmasi ishtirokida
o‘zaro kondensatlanib aldolga aylanadi:
3



O
H
3
2
3
O
O
CH
C
CH
C
CH
CH CH
C
H
H
OH
-
-
-
-
Ishqor sirka aldegidlar katalitik ta’sir etib karbanion hosil qiladi:
O
H
H
O
C
H
C
a
N
NaOH
H
O
C
CH
2
2
3








Hosil bo‘lgan karbanion ikkinchi sirka aldegid molekulasidagi
H
O
C
—
 gruppaga birikadi:
3
2
¦
O
CH
C H-CH
C
+OH–
H




OH
             aldol
            (3-oksibutanol)
3
+HOH
2
3
2
-
O
¦
O
O
-
CH -C
+C H -C
CH-CH
C
H
H
O
CH
H





 2-brompropanal
www.ziyouz.com kutubxonasi

9 7
Formuladan ko‘rinib turibdiki, reaksiya mahsuloti aldegid va
gidroksil gruppa tutadi. Shuning uchun bu birikmani aldol, bunday
reaksiyalarni esa aldol kondensatsiya deyiladi. Aldol kondensatsiya
karbonil gruppaga nisbatan 
α-holatda turgan vodorod hisobiga boradi.
Aldollar qarorsiz birikmalar bo‘lib, qizdirilganda osongina bir
molekula suv ajralib chiqaradi:
3
2
3






2
OH
¦
O
O
CH
C H - CH
C
CH
CH = CH - C
H O
H
H
Aldegidlardan suv ajralib chiqishi bilan boradigan reaksiya-
larga kroton kondensatsiyasi deyiladi. Bunday kondensatsiya sirka
aldegidning >CH
2
 gruppa tutgan gomologlari bilan oson boradi.
Masalan,
3
2
2
2
5
2
2
-H O
O
||
O
CH
CH
CH
C
H
CH
C H
H
C





  
H
O
C
C
CH
CH
CH
CH
1
2
¦
3
4
5
6
2
2
3






2-etilgeksen-2-al
Ketonlar aldegidlar kabi aldol va kraton kondensatsiyaga kirishadi.
Masalan, asetondan diaseton spirt hosil bo‘ladi.
3
3
3
3
3
2
3
OH
¦
C
CH
C = O+CH
C CH
CH
CH
C CH
¦
¦
¦¦
¦¦
CH
O
O

 



 
diaseton spirt
(4-oksi-4 metil pentanon-2)
Konsentrlangan sulfat kislota yoki ishqorlar ta’sirida bu reaksiya
kroton kondensatsiya   ti pida   boradi:
7— Organik kimyo
kroton aldegid
(buten-2- al)
5
2
H
C
3
CH
www.ziyouz.com kutubxonasi

9 8
3
3
2
3
3
3
1
2
¦¦
3
4
¦
5
O
H
¦¦
¦
CH
O
C
CH
C
CH
CH
O
C
CH
O
C
CH










(4- metil-penten-3-on-2)
Aldegid va ketonlarning oksidlanishi. Aldegidlar oson
oksidlanadigan birikmalardir. Ular hatto havo kislorodi yoki
kuchsiz oksidlovchilar, masalan, kumush oksidining ammiakli
eritmasi va mis (II)- gidroksid ta’sirida oson oksidlanadi. Alde-
gidlarning kumush oksidining ammiakli eritmasi bilan oksidlanishi
«kumush ko‘zgu» reaksiyasi deyiladi. Bu reaksiyadan aldegidlarning
sifat analizida keng foydalaniladi:


3
3
2
)





4
4
3
2
+3NH OH
NH NO
H O
; –
AgNO
Ag NH
OH
(


3
2
4
4
2
2
2
3
2
)








H O
O
Ag(NH
OH
R -C
RCOONH
NH OH
Ag
H
Yangi hosil qilingan Cu(OH)
2
 cho‘kmasiga aldegid eritmasi
qo‘shib qizdirilganda aldegid karbon kislotagacha oksidlanadi.
Cu(OH)
2
  esa CuOH ga qaytarilib, so‘ngra Cu
2
O ning qizil-
sariq cho‘kmasini hosil qiladi:
 
O
H
CuOH
2
COOH
R
OH
Cu
2
H
O
C
R
2
2






2
2
2CuOH
Cu O
H O

 
Bu reaksiya ham «kumush ko‘zgu» reaksiyasi kabi aldegidlarga
xos sifat reaksiyasidir. Ketonlar oksidlovchilar ta’siriga ancha
chidamlidir. Ular havo kislorodi va kuchsiz oksidlovchi, masalan,
kumush oksidining ammiakli eritmasi ta’sirida oksidlanmaydi.
Ketonlar faqat ishqoriy va kislotali muhitda KMnO
4
 yoki
K
2
Cr
2
O
7 
kabi kuchli oksidlovchilar ta’siridagina oksidlanadi.
Oksidlanish jarayonida molekulalar parchalanib, ikki molekula
kislota yoki keton karbonil gruppaga nisbatan 
α-holatda joylashgan
uchlamchi uglerod atomini tutsa, u holda bir molekula kislota
hamda bir molekula yangi keton hosil bo‘ladi:
3
CH
3
CH
↑
www.ziyouz.com kutubxonasi

9 9
 
3
2
3
3
2
2



 



3
O
CH
CH
C CH CH
CH
CH COOH
CH
O
¦¦
¦
3
3
CH
O
C
CH
¦¦


