Sensor bu tashqi muhitdan kiruvchi harakatlar va signallar yoki ogohlantirishlarni aniqlay oladigan va shunga mos ravishda javob bera oladigan qurilma. Kiruvchi (input) harakatlar yorug’lik, issiqlik, harakat, konsentratsiya, bosim yoki boshqa atrof-muhit hodisalari bo‘lishi mumkin. Chiqish (output) odatda sensor joylashgan joyda odam oʻqiy oladigan displeyga aylantiriladigan yoki oʻqish yoki keyingi jarayon uchun tarmoq orqali elektron tarzda uzatiladigan signaldir. Ko‘p hollarda sensorlar datchik yoki sezgichlar deb ataladi.
Sensorlar Narsalarning interneti (IoT- Internet of things) da asosiy rol o‘ynaydi. Narsalarning interneti bu – ma’lumotlarni to‘playdigan va uzatadigan o‘zaro bog’langan elektron qurilmalar tizimidir. Ular ma’lum bir muhit haqida ma’lumotlarni yig’ish va qayta ishlash uchun ekotizim yaratish imkonini beradi va uni kuzatish, boshqarish va nazorat qilish osonroq va samaraliroq bo‘lishi mumkin. Sensorlar ular tomonidan to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qiluvchi va ular asosida ishlaydigan hisoblash infratuzilmasi uchun ko‘z va quloq vazifasini o‘tagan holda oddiy dunyo va mantiqiy dunyo o‘rtasidagi bo‘shliqni to‘ldiradi.
Sensorlarning qanday turlari mavjud? Sensorlarni bir nechta toifalarga bo‘lish mumkin. Umumiy yondashganda ularni faol yoki passiv deb tasniflash mumkin. Faol sensor tashqi quvvat manbaini talab qiladigan sensor bo‘lib, u atrof-muhitga kirishga javob berishi va chiqishlarni yaratishi mumkin. Misol uchun, meteorologik sun’iy yo‘ldoshlarda qo‘llaniladigan sensorlar ko‘pincha Yer atmosferasi haqida meteorologik ma’lumotlarni taqdim etish uchun qandaydir quvvat manbasini talab qiladi.
Boshqa tomondan, passiv sensor atrof-muhit ta’sirini aniqlash uchun tashqi quvvat manbaiga muhtoj emas. Uning kuchi uchun u yorug’lik yoki issiqlik energiyasi kabi manbalardan foydalangan holda atrof-muhitning o‘ziga tayanadi. Simobli shisha termometrni misol qilamiz. Simob harorat o‘zgarishiga javoban kengayadi va qisqaradi, bu shisha naychadagi uning darajasining ko‘tarilishiga yoki pasayishiga olib keladi. O‘lchagichning tashqi belgisi orqali haroratni oson ko‘rish mumkin.
Seysmik sensorlar va infraqizil sensorlar kabi ba’zi turdagi sensorlar ham faol, ham passiv shaklda mavjud. Odatda sensor o‘rnatilgan muhitning o‘zi uning ishlashi uchun sensorning qaysi turi (passiv yoki faol) mos kelishini aniqlaydi.
Sensorlar ishlab chiqarilgan chiqishlar (output) turiga qarab analog yoki raqamli bo‘ladi. Analog sensorlar atrof-muhitdan kiruvchi signallarni doimiy va o‘zgaruvchan analog chiquvchi signallarga aylantiradi. Gazli suv isitgichlarida ishlatiladigan termojuftlar analog sensorlarga misol bo‘la oladi. Suv isitgichining nazorat chirog’i (garelka) doimo termojuftni isitadi. Agar nazorat chirog’i o‘chsa, termojuft soviydi va gaz ta’minotini o‘chirish kerakligini ko‘rsatadigan boshqa analog signal yuboradi.
Analog sensorlardan farqli o‘laroq, raqamli sensorlar atrof-muhitga kirishlarni ikkilik formatda (1s va 0s) uzatiladigan diskret raqamli signallarga aylantiradi. Raqamli sensorlar ko‘p hollarda analog sensorlar o‘rnini bosadigan barcha sohalarda keng tarqaldi. Misol uchun, hozirgi kunda raqamli sensorlar namlik, harorat, barometrik bosim, havo sifati va boshqa ko‘plab turdagi ekologik hodisalarni o‘lchash uchun ishlatiladi.
Faol va passiv sensorlarda bo‘lgani kabi, harorat yoki bosim sensori kabi ba’zi turdagi sensorlar ham analog, ham raqamli shaklda mavjud. Bunday holda, sensor ishlaydigan muhitning o‘zi odatda qaysi variant eng yaxshi ekanligini aniqlaydi.
Sensorlar, odatda, ular atrof-muhit omillari turiga ko‘ra tasniflanadi. Quyidagi bir nechta keng tarqalgan misollarni keltirish mumkin:
