S. F. Amirov, M. S. Yoqubov, N. G’. Jabborov elektrotexnikaning nazariy asoslari

 
 
 
 
 
 
 

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

75
Ikkinchi bob. Bir fazali sinusoidal tok chiziqli elektr zanjirlari 

2.1. Umumiy ma'lumotlar
 
Amaliy elektrotexnikada asosiy rolni o'zgaruvchan tok o'ynaydi.
Hozirgi vaqtga kelib deyarli barcha elektr energiya o'zgaruvchan tok
elektr energiyasi ko'rinishida ishlab chiqariladi. O'zgaruvchan tokni
o'zgarmas tokka nisbatan asosiy avzalligi-uni uzatishda kuchlanishni
oson va kam isrof bilan o'zgartirish imkoniyatidir. Bundan tashqari,
o'zgaruvchan
tok
generatorlari
va
motorlari
o'zgarmas
tok
mashinalariga nisbatan tuzilishi sodda, ishlashda ishonchli va narxi
arzon.

2.2. 
Sinusoidal 
tok 
va 
kuchlanishlarning 
amplitudasi, 
chastotasi va fazasi 

Yo'nalishi va kattaligi davriy ravishda o'zgarib turuvchi EYuK,
tok va kuchlanish o'zgaruvchan EYuK, tok va kuchlanish deyiladi.
Vaqt bo'yicha sinusoidal qonun bo’yicha o'zgaruvchan EYuK, tok va
kuchlanish sinusoidal EYuK, tok va kuchlanish deb ataladi.
Sinusoidal tok quyidagicha ifodalanadi:




i
m
t
I
i




sin
,
bunda
i
- tokning oniy qiymati,A,
m
I
- tokning maksimal
(amplituda) qiymati, A,

- burchak chastota, rads,
i

-
boshlang'ich faza – faza (t
i
) ning
0

t
vaqtdagi qiymati, grad,
2.1- rasmda sinusoidal tokning to’lqin diagrammasi keltirilgan.
Davr
T
-bu muayyan vaqt
oralig'i bo'lib, tokning o'zgarishi
takrorlanadi, ya'ni to'liq bitta
to'lqin o'zgarishi kuzatiladi. Bir
sekunddagi davrlar soni chastota

deb ataladi :
T
f
1

,Gs.
T
f



2
2


-o'zgaruvchan
tokning burchak chastotasi.
Sinusning argumenti, ya'ni


i
t



kattalik faza deb
ataladi. Faza tebranishning oniy
t
vaqtdagi holatini tasvirlaydi. Elektrotexnik qurilmalar uchun
kuchlanishning chastotasi standartlashtirilgan. Yevropada va mustaqil
davlatlar hamdo'stligi hududlarida 50 Gs, AQSh va Yaponiyada esa

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

76
60 Gs qilib olingan. Sanoatda maxsus maqsadlar uchun turli xil

chastotali o'zgaruvchan toklardan keng foydalaniladi. Masalan,
tezyurar
yuritmalarda
chastotasi
200-400
Gs,
elektron
qurilmalarda-500
Gs
-
50
MGs
va
h.k.
Radiotexnika,
televideniyeda 310
10
Gs gacha va sanoat elektronikasining ko'p
qurilmalarida nisbatan kichik miqdordagi energiyani elektromagnit
to'lqinlar
vositasida
simsiz
uzatish
uchun
yuqori
chastotali
o'zgaruvchan toklar zarur. Har qanday sinusoidal o'zgaruvchan
funksiya uchta kattalik bilan aniqlanadi: amplituda qiymati, burchak
chastotasi va boshlang'ich fazasi. Past chastotali sinusoidal EYuK va
toklar sinxron generatorlar yordamida hosil qilinadi. Yuqori chastotali
sinusoidal EYuK va toklar esa yarim o'tkazgichli generatorlar
yordamida olinadi.