S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

Mustaqil o ‘zlashtirish uchun savollar
1. Yutilgan gazlarni desorbsiyalash usullari.
2. Gazlarni galogen va uning birikmalaridan adsorbsiya usuli bilan
tozalash.
3. Gazlarni oltingugurtning organik birikmalaridan adsorbsiya usuli bilan
tozalash.
4. Gazlarni organik moddalardan katalitik usul bilan tozalash.
5. Gazlarni uglerod oksididan katalitik tozalash.
6. Gazlarni yuqori temperaturali zararsizlantirish.
Tayanch so‘z va iboralar
Geterogen kataliz, azot oksidlari, yuqori temperaturali qaytarish, 
selektiv katalitik qaytarish, nitroz gazlar.
133

---

8-BO B. LITOSFERANI SANOAT CHIQINDILARIDAN
M UHOFAZA Q ILISH
8.1. Qattiq chiqindilarni mexanik, mexanotermik va termik qayta
ishlash usullari
Qattiq chiqindilarni hosil qiluvchi manbalar. 
Sanoatning shiddat 
bilan rivojlanishi mineral xomashyolardan keng miqyosda foydalanishiga 
olib keladi. 104 ta kimyoviy elementlaming 87 tasidan ishlab chiqarishda 
foydalanib kelinyapti. N atijada m ineral xomashyoning ayovsiz 
sarflanishi, qattiq chiqindilar uyumining ortib borishi kuzatilyapti.
Prezidentimiz I.A.Karimov « 0 ‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida; 
xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» 
asarida: « 0 ‘zbekistonda noorganik mineral o ‘g‘itlar, gerbetsidlar va 
pestitsidlaming qo‘llanishi eng yuqori normalardan ham o ‘nlab barobar 
ortiq edi. Ular tuproqni, daryo, ko‘l, yer osti va ichimlik suvlarini 
ifloslantirdi. Bundan tashqari, yangi yerlardan foydalanishda zarur 
texnologiyalarga rioya qilinmadi.
Tuproqni har xil sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilar bilan 
shiddatli tarzda ifloslanishi real tahdid tug‘dirmoqda. Turli kimyoviy 
vositalar, zararli moddalar va mineral o‘g‘itlarni, sanoat va qurilish 
materiallarini saqlash, tashish va ulardan foydalanish qoidalarining 
qo‘pol ravishda buzilishi yerning ifloslanishiga olib kelmoqda. Undan 
samarali foydalanish imkoniyatlarini cheklamoqda.
Foydali qazilmalarni jadal qazib olish, ko‘pincha ularni qayta 
ishlashning texnologik sxemalari nomukammalligi ko‘p miqdorda 
ag‘darmalar, kul, shlak va boshqa moddalar to‘planib qolishiga olib 
kelmoqda. Bular dehqonchilik uchun yaroqli bo'lgan yerlarni 
egallabgina qolmay, balki tuproqni, yer usti va yer osti suvlarini, 
atmosfera havosini ifloslantirish manbalariga ham aylantirmoqda. 
Respublikada zaharli chiqindilardan foydalanish sanoati esa hozircha 
yaratilgan emas», deb ta’kidlab o‘tganlar.
Sanoat korxonalarida ko‘plab miqdorda chiqindilarning yig‘ilib 
qolishiga sabab xomashyoni qayta ishlash texnologiyalarining eskiligi 
va undan kompleks ravishda foydalanish imkoniyatining yo‘qligidir. 
Chiqindilarni yo‘qotish transportirovka qilish, ularni maxsus joylarda 
saqlash uchun ancha mablag‘ talab qilinadi. Metallurgiya, ko‘mir qazib 
olish, IESlarida chiqindiga sarflanadigan xarajatlar asosiy mahsulot 
ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlaming 8—30% ni tashkil
134

---

etadi. Sanoat chiqindilarini hosil qiluvchi m anbalar 50-rasmda 
ifodalangan.