Genlərin modifikasiyalaşdırıcı təsiri
Bu və ya başqa genlərin təsirini gücləndirən və ya zəiflədən genlərə
modifikator genlər deyilir. Biz yuxarıda allel genlərdən birinin dominant,
digərinin resessiv təsiri ilə tanış olduq. Qırmızı çiçəkli noxud ilə ağ çiçəkli
noxudu çarpazlaşdırdıqda F
1
-də qırmızı çiçəkli noxud əmələ gəlir.
Buynuzsuz qaramal ilə buynuzlu qaramalı çarpazlaşdırdıqda F
1
-də
buynuzsuz nəsil alınır. Qara siçanlarla ağ siçanları çarpazlaşdırdıqda F
1
-də
qara siçan əmələ gəlir.
~ 105 ~
Lakin çox hallarda heyvanlarda tam dominantlıqdan əlavə aralıq
formalar da məs., bozumtul, boz, sarı və i. a. rənglər müşahidə olunur.
Modifikator genlər özü təzahür etmir, onlar başqa allel genlərin effektini
dəyişdirir. Kəmiyyət əlamətlərinin irsən keçməsində modifikator
genlərinin öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Modifikator genlər
arzu olunan əlamətin güclənməsinə və ya zəifləməsinə səbəb ola bilər.
Hətta dominantlıq dərəcəsinə təsir göstərir. Məs., qara-alabəzək inəklərin
başında, bədəninin müxtəlif sahələrində ağ ləkələrin əmələ gəlməsi ən azı
iki cüt modifikator genin təsiri ilə əmələ gəlir. Lakin bu ağ ləkələr bəzi
heyvanların belində, bəzilərinin qarnının altında, bəzilərində isə beldə ağ
kəmər kimi görünür. Bəzilərində bütün bədən ağ rəngdə olur. Cüt
allellərdən biri dominant geni tük örtüyünün rəngli sahəsinin ölçüsünü
azaldır, o biri cüt allelin resessiv geni əksinə rəngli sahənin yayılmasını
artırır.
Kəmiyyət əlamətlərinin (məs., südlülük, çəki, yumurtalama qabiliy-
yəti və s.) irsən keçməsində xarici mühit şəraitinin (yemləmə, bəslənilmə
və s.) müəyyən rolu varsa da, lakin bu əlamətlər modifikator genlərin
paylanılmasından da xeyli asılıdır. Seleksiya işlərində hibridləşdirmə üsulu
ilə orqanizmlərdə modifikator genlərin toplanması və zənginləşməsinə
çalışırlar. Bu qayda üzrə dəyişkənliyin miqdarı artır və seçmə yüksək
effekt verir.
Gen balansı
Genlərin qarşılıqlı təsiri bəhsindən aydın oldu ki, hər bir fərdin bu və
ya digər əlamət və xassələrinin, ümumiyyətlə bütün orqanizmin normal
inkişafı bir çox genlərin – bütün genotipin ahəngdar fəaliyyətindən asılıdır.
Bu baxımdan genlərin hamısı modifikator funksiyasını daşımış olur.
Orqanizmin tam normal inkişafı üçün bütün genlərin balansı müvazinətdə
olması lazım gəlir. Bu genlər müəyyən nisbətdə və ahəngdar sistemdə
orqanizmlərin inkişafını proqramlaşdırır. Bu sistemdə kəmiyyət və
keyfiyyətcə bir dəyişiklik baş verdikdə orqanizmin inkişafı normal getmir.
Xromosomların sayı dəyişildikdə genlərin müvazinətli balanslı fəaliyyəti
də pozulmuş olur.
Məlum olduğu kimi, növlərarası hibridləşmədə baş verən dölsüzlüyə
səbəb də onlarda gen balansının dəyişilməsidir.
~ 106 ~
IV. CİNSİYYƏTİN GENETİKASI
İnsanları çox qədim zamanlardan belə bir sual maraqlandırmışdır:
necə olur ki oğlan və ya qız övladı dünyaya gəlir? Bu suala tarix boyu,
əvvəllər əqli mühakimə yolu ilə, get-gedə müxtəlif bioloji elmlərin köməyi
ilə cavab verməyə çalışmışlar. Bu sahədə müxtəlif mühakimələr
yüyürdülmüş, müxtəlif fərziyyələr və nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür. Biz
bunların üzərində dayanmadan qeyd etməliyik ki, biologiyada cinsiyyət
problemi genetika elminin inkişafı sayəsində öz həllini tapa bilmişdir.
Yuxarıdakı suala da ancaq genetik baxımdan düzgün cavab vermək
mümkün olmuşdur.
Ümumiyyətlə, canlılar aləminin təkamülündə cinsiyyətin meydana
çıxması probleminin də həllində genetik biliklərin çox böyük rolu
olmuşdur.
Cinsiyyətli çoxalan eyni növün, eyni populyasiyanın içərisində bir-
birindən bir sıra morfiloji və fizioloji xüsusiyyətlə fərqlənən iki cinsiyyətə
- erkək və dişilərə rast gəlirik. Maraqlıdır ki, erkək və dişi fərdlər demək
olar ki, bərabər nisbətdə dünyaya gəlir. Ümumi şəkildə götürsək, erkək və
dişilər 100:100 nisbətində doğulur ki, bu da genetikada analizedici
çarpazlaşdırmada ( Aa X aa) meydana gələn 1:1 nisbətinə oxşayır. Buradan
belə bir məntiqi nəticəyə gəlmək olar ki, cinsiyyətli çoxalan canlılarda
cinsiyyətlərdən biri cinsiyyət amilləri etibarilə heteroziqot ( Aa), digəri isə
homoziqot ( aa) olmalıdır. Sitoloji tədqiqat da bu mülahizəni təsdiq
etmişdir. Orqanizmlərin diploid xromosom sayına malik hüceyrələrində,
cinsiyyət formalaşmasında mühüm rol oynayan xüsusi xromosomlar aşkar
edilmişdir. Məs., drozofil milçəyinin 4 cüt xromosomundan 3 cütü istər
erkəklərdə və istərsə də dişilərdə bir-birinə oxşayır. Bu cür oxşar
xromosomlara autosom xromosomları deyilir və genetikada bunları A hərfi
ilə işarə edirlər. Lakin erkək və dişilər bir cüt xromosomla bir-birindən
fərqlənir. Belə xromosomlara cinsiyyət xromosomları deyilir və X, Y ilə
işarə edilir. Dişi milçəklərin hüceyrələrində autosom xromosomlarından
başqa iki X xromosomu (XX) olur. Lakin erkək milçəklərin hüceyrələrində
isə autosom xromosomlarından başqa bir X və bir də Y xromosom olur.
Əgər autosom xromosomlarının bərabər sayda və oxşar olduqlarını nəzərə
alsaq, dişi fərdləri XX, erkək fərdləri isə XY göstərə bilərik.
Dişi fərdlər ovogenez prosesində cinsiyyət hüceyrələri hazırladıqda
xromosomlarda baş verən reduksiya sayəsində hər bir qamet iki XX
xromosomundan ancaq birini daşıyır. Ona görə də dişiləri homoqamet
adlandıra bilərik. Erkək fərdlər ( XY) spermotogenez prosesində iki tip
spermotozoid hazırlayır; X və Y. Buna görə də fərdlər heteroqamet
~ 107 ~
adlandırıla bilər. Dişi fərdlərin bir tipdə hazırladığı yumurta hüceyrələri,
erkək fərdlərin hazırladığı X daşıyan spermotozoidləri ilə mayalandıqda
X+X=XX genotipində dişşi fərdlər, lakin Y daşıyan spermotozoidlə
mayalandıqda X+Y=XY tipli erkək fərdlər meydana gəlir. Buradan aydın
olur ki, sayca dişi və erkək fərdlərin əmələ gəlməsi ehtimalı eyni
nisbətdədir: 1:1.
Cinsiyyətin biologiyası
Nəslin törəməsini təmin edən və orqanizmdə cinsiyyət hüceyrələrin
əmələ gəlməsi əsasında irsi informasiyanın ötürülməsində iştirak edən bir
qrup əlamət və xüsusiyyətlər cəminə cinsiyyət deyilir.
Cinsiyyətin genetik əsaslarını təyin etməzdən əvvəl cinsiyyətin
biologiyası ilə tanış olaq. Adətən müxtəlif cinsləri bir-birindən
fərqləndirən əlamətləri birinci və ikinci dərəcəli əlamətlərə bölürlər.
Birinci dərəcəli əlamətlərə cinsiyyət hüceyrələrin əmələ gəlməsini və
onların mayalanma prosesində birləşməsini təmin edən bəzi morfoloji və
fizioloji əlamət və xüsusiyyətlər aiddir. Bunlara ali heyvanlarda
qonadaları, cinsiyyət yollarını, xarici genitaliləri, ali bitkilərdə isə
androsey və geniseyi göstərmək olar.
İkinci dərəcəli əlamətlər bilavasitə qametogenez prosesini, cinsi
hüceyrələrin birləşməsini və mayalanmasını təmin etmir, lakin cinsi
çoxalmada köməkçi rol oynayırlar. Məsələn, balıqlarda üzgəclərin xüsusi
quruluşu, quşlarda erkək və dişilərin rənginə görə fərqlənməsi,
məməlilərdə süd vəzilərinin olması, ali bitkilərdə buğumarası məsafələr,
çiçəklənmə vaxtı və s.
İkinci dərəcəli əlamətlərdən bəzən cinsiyyətlə məhdudlaşmış
əlamtləri də göstərmək olar. Belə əlamətlər haqqında irsi informasiyanı
bütün fərdlər daşıyır, lakin onların təzahürü yalnız bir cinsdə öz əksini
tapır. Məsələn, iri buynuzlu heyvanlarda südlülük xüsusiyyətni müəyyən
edən genləri həm dişi, həm də erkək fərdlər daşıyır, lakin onlar yalnız dişi
fərdlərdə özünü biruzə verir və yaxud yumurta vermək genlərini xoruzlar
da daşıyır, lakin bu xüsusiyyət yalnız toyuqlarda özünü biruzə verir.
Bəzi hallarda əlamətlər cinsiyyətdən asılı olur. Məsələn,
buynuzluluq əlaməti dominant homoziqot (HH) fərdlərdə buynuzlu,
resessiv homoziqot (hh) fərdlərdə isə buynuzsuz olurlar.
Lakin heteroziqot qoçlar (Hh) buynuzlu, heteroziqot dişilər –
qoyunlar isə (Hh) buynuzsuz olurlar. Cinsiyyətlə bağlı olan əlamətlərin
irsiliyinin qanunauyğunluğunu öyrənmək dominantlıq hadisəsinin
mahiyyətini daha da dərindən bilməyə və dominantlığı praktiki nöqteyi
~ 108 ~
nəzərdən idarə etməyə imkan verir.
Erkək və dişi fərdlərin fərqlənməsinə cinsi dimorfizm deyilir. Bu
hadisə bəzi ibtidai və bir çox ali bitki və heyvanlarda müşahidə olunur. Ali
bitkilərin 5 minə yaxın növləri iki evlidir. Ali heyvanlarda hermofrodit
fərdlərə normal halda rast gəlinmir, əksər hallarda dişi və erkək fərdlər bir-
birindən morfoloji, fizioloji, biokimyəvi, etoloji və digər xüsusiyyətlərinə
görə fərqlənirlər. Lakin təkamülün aşağı pillərlərində birhüceyrəli
orqanizmlərdə cinsi əlaqədə olan fərdlər biri digərlərindən yalnız fizioloji
xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər, buna görə onları şərti olaraq “+cins” və
yaxud “-cins” adlandırırlar.
Ümumiyyətlə demək olar ki, cinsi dimorfizm təbiətdə geniş yayılıb
və təkamülün bütün pillələrində rast gəlinir.
Sual olunur ki, cinsi dimorfiz nə üçün əmələ gəlib? Bu suala cavab
vermək üçün yada salmaq lazımdır ki, cinsiyyət prosesinin bioloji
mahiyyəti irsi informasiyanın rekombinasiyası ilə bağlıdır, bu da öz
tərəfindən genetik fondun irsi dəyişkənliyini zənginləşdirir. İlk dəfə bu
hadisəyə Ç. Darvin nəzər yetirmiş, çarpazlaşmanın bioloji faydalılığını
göstərmiş və müxtəlif cinsliliyin əmələ gəlməsini izah etmişdir.
Qeyd etdiyimiz kimi cinsiyyət problemi uzun tarixi problemdir. Bu
məsələnin həllində ilk addımları hələ Aristotel atmışdır. Yüzlərlə hipo-
tezlər irəli sürülmüş, lakin onlar nəinki bu məsələni həll etməmiş, əksinə
daha da çətinləşdirmişdir. Məsələnin elmi həlli genetika və sitologiya
elmlərinin meydana gəlib inkişafından sonra mümkün olmuşdur.
Cinsiyyətin təyininda xromosom nəzəriyyəsi
Cinsiyyətin təyini çoxalma tsiklinin müxtəlif mərhələlərində gedə
bilər. Cinsiyyəti yumurta hüceyrəsinin yetişmə prosesində təyin etmək
olar. Belə hal rotorilərdə, bitki biti – mənənə, ilkin həlqəlilərdə müşahidə
olunur. Bu orqanizmlərdə oogenez zamanı sitoplazma qeyri-bərabər
şəkildə
yumurta
hüceyrələrin
arasında
bölünür.
Buna
görə
yumurtahüceyrələrin bəziləri iri, bəziləri isə xırda olurlar. Mayalandıqdan
sonra iri yumurta hüceyrələrindən dişi, xırda yumurtahüceyrələrindən isə
erkək fərdlər əmələ gəlir. Cinsiyyətin təyin olunmasının bu tipi – proqam
adlanır.
Bir çox orqanizmlərdə, məsələn, məməlilərdə. Quşlarda, balıqlarda,
ikiqanadlı həşaratlarda, ikievli bitkilərdə cinsiyyətin təyini mayalanma
zamanı müəyyən olunur. Belə tip cinsiyyətin təyini – sinqam adlanır. Bəzi
hallarda cinsiyyəti mayalanmış yumurta hüceyrəsinə xarici mühitin
təsirindən sonra təyin etmək mümkün olur. Məsələn, Bonellia veridis
~ 109 ~
adlanan dəniz qurdunda dişi fərdlər gavalı böyüklüyündə olur və
bədənindən xromosoma bənzər uzun bir üz ayrılır. Erkək fərdlər isə
reduksiyaya uğrayıb bir neçə mm uzunluğunda olurlar.
Erkəklər dişi fərdin uşaqlığında yaşayır və yalnız bir funksiyanı –
mayalanmanı yerinə yetirir. Mayalanmış yumurtalardan suda sərbəst üzən
sürfələr əmələ gəlir. Bir müddət sərbəst həyat tərzi sürən sürfə ya dənizin
dibinə və yaxud cinsi yetişkənliyə çatmış dişi fərdin xromosomuna ilişib
qalır. Dənizin dibinə ilişmiş sürfələr dişi, dişi fərdin xromosomuna ilişib
qalanlar isə erkək fərdlərə çevrilirlər və tədricən dişi fərdin cinsiyyət
orqanlarına keçərək orada parazitlik edirlər. Vaxt gələndə dişi fərdi
mayalayırlar. Cinsiyyətin təyininin belə forması epiqam adlanır.
Məlumdur ki, heyvanlarda cinsiyyət 1:1 nisbətində meydana gəlir, yəni
erkək və dişi fərdlərin tezliyi eyni olur. Bu da genetikada analizedici
çarpazlaşmada (Aaxaa) meydana gələn 1:1 nisbətinə oxşayır.
Buradan belə bir məntiqi nəticəyə gəlmək olur ki, cinsiyyətdə
çoxalan canlılarda cinsiyyətlərdən biri heteroziqot (Aa), digəri isə
homoziqot (aa) olmalıdır. Belə bir fərziyyə hələ Q. Mendel tərəfindən irəli
sürülmüşdür. Sonralar sitoloji tədqiqat əsasında bu mülahizə təsdiq
edilmişdir. Orqanizmlərin diploid xromosom sayına malik hüceyrələrində,
cinsiyyətin formalaşmasında mühüm rol oynayan xüsusi xromosomlar
aşkar edilmişdir.
Məsələn. Drozofil milçəyinin 4 cüt xromosomundan 3 cüt istər
erkəklərdə və istərsə də dişilərdə bir-birinə oxşayır. Bu cür oxşar
xromosomlar autosom xromosomlar adlandırılmışdır və genetikada bunları
(A) işarə edirlər. Lakin bir cüt xromosomlar isə erkək və dişi fərdlərdə bir-
birindən fərqlənirlər. Belə xromosomlar cinsiyyət xromosomları
adlandılrılaraq X və Y ilə işarə edilmişdir. Dişi milçəklərin hüceyrələrində
autosom xromosomlardan başqa X xromosomu (XX), erkək milçəklərin
hüceyrələrində isə autosom xromosomlarından başqa bir X və bir də Y
xromosomu olur. Əgər autosom xromosomların bərabər sayda və oxşar
olduqlarını nəzərə alsaq, dişi fərdləri XX, erkək fərdləri isə XY-lə göstərə
bilərik.
Dişi fərdlər oogenez prosesində cinsiyyət hüceyrələri hazırladıqda
xromosomlarda baş verən reduksiya sayəsində hər bir qamet iki XX
xromosomundan ancaq birini daşıyır. Ona görə də dişiləri homoqamet
adlandırmışlar. Erkək fərdlər isə spermatogenez prosesində X və Y tip
cinsiyyət
hüceyrələri
hazırladıqları
üçün
onları
heteroqamet
adlandırmışlar (XY).
Dişi fərdlərin eyni tipdə hazırladığı yumurta hüceyrələri, erkək
~ 110 ~
fərdlərin hazırladığı X daşıyan spermatozoidləri ilə mayalandlqda
X+X=XX tipli dişi fərdlər, lakin Y daşıyan spermatozoidlə mayalandıqda
X+Y=XY tipli erkək fərdlər meydana gələcək. Buradan aydın olur ki,
sayca dişi və erkək fərdlərin meydana gəlməsi ehtimalı eyni nisbətdədir
1:1. İnsanlarda və bütün məməli heyvanlarda da dişi və erkək fərdlərin
əmələ gəlməsi mexanizmi və nisbəti drozofildə olduğu kimidir.
Elə canlılar da vardır ki, onlarda dişi və erkəklərin cinsiyyət
xromosomları drozofilin cinsiyyət xromosom tipinin əksinədir. Məsələn,
quşlarda, amfibilərdə, kəpənəklərdə, bəzi balıqlarda və s. heyvanlarda
dişilər heteroqamet (XY), erkəklər isə homoqamet (XX) olurlar. Bəzən
cinsiyyəti bu tipdə olan orqanizmlərin cinsiyyət xromosomlarını başqa
hərflərlə də işarə edirlər. Məsələn, erkəkləri XX əvəzinə ZZ, dişiləri XY
əvəzinə ZW kimi yazırlar.
Bəzən elə orqanizmlərə də rast gəlmək olur ki, onlarda dişilər iki X
xromosomuna (XX) malik olduqları halda erkəklər ancaq bir X
xromosomu daşıyır (XO). Başqa sözlə desək, onlarda Y xromosomu
olmur.
Beləlilə, cinsiyyət xromosomları ilə cinsiyyətin tənzim olunmasının
dörd əsas tipi mövcuddur:
1)
XY tipli. Bu halda diçi fərdlər iki XX xromosomlara malik olurlar,
yəni homoqametdirlər və eyni tipli qametlər əmələ gətirir – X, lakin erkək
fərdlər isə heteroqametdirlər və iki tip qamet əmələ gətirir – X və Y.
2)
XO – tipli – dişi fərdlər iki XX xromosomuna, erkək fərdlər isə
yalnız bir X – xromosomuna malik olurlar.
3)
ZW – tipli – dişi fərdlər heteroqamet – bir cinsi xromosoma W
malik olur, lakin erkək fərd isə homoqamet və iki ZZ xromosoma malik
olur.
4)
ZO – tipli dişi fərdlər – heteroqamet və bir Z - xromosomuna
malik, erkək fərdlər isə homoqamet və iki ZZ – xromosomuna malik olur.
Birinci tip - XY bir çox həşaratlarda, məməlilərdə və ikievli
örtülütoxumlu bitkilərin əksəriyyətində təsadüf olunur.
İkinci tip - XO – bəzi həşaratlara – taxtabitiyə (Protenor), bitkilərdən
isə Dioscorea sinnuata növünə xasdır.
Üçüncü tip – ZW bəzi balıqlarda, məlum olan kəpənək və quşlarda,
bitkilərdən isə yalnız Fragaria elatior çiyələk növünə xasdır.
Dördüncü tip – ZO isə Saxalin adalarında yaşayan diri bala doğan
Lacetra virpara kərtənkələsində məlumdur.
XY və XO tiplər sinqam tipli cinsiyyətin təyininə aiddir və sperminin
genotipindən asılıdır, lakin ZW və ZO tiplərdə isə cinsiyyətin təyini
~ 111 ~
proqram tipinə aid olur və yumurta hüceyrəsinin genotipindən asılıdır.
Cədvəl 5
Cinsiyyətin təyin olunma tipləri
Tip
Heteroqamet
cinsiyyət
Qametlər
Ziqot
Orqanizmlər
Erkəklərin Dişilərin Erkəklərin Dişilərin
Y
Erkək cinsi
X və Y
X
XY
XX
Insan, məməlilər, drozofil,
melandrium, quruotu və
başq.
O
Erkək cinsi
X və O
X
XO
XX
Taxtabiti (Prote-nor),
çəyirtkələr, Diozcorea və
b.
W
Dişi cinsi
Z
Z və W
ZZ
ZW
Quşlar, amfibilər,
reptililər,kəpənək-lər,
çiyələk və b.
O
Dişi cinsi
Z
Z və O
ZZ
ZO
Güvə və başq.
Cinsiyyət xromosomları ilə ilişikli genlərin irsiliyi
Mendelin qanunları bütün canlılara aiddir. Biz yuxarıdakı bəhslərdə
bir sıra əlamətlərin nəslə keçməsini öyrənərkən alınan nəsillərdə
cinsiyyətcə fərqlər olmadığını, parçalanma qanununda öyrəndiyimiz
əlamətlər həm erkək, həm də dişilərdə eyni dərəcədə paylandığını
görmüşdük. Çünki öyrəndiyimiz əlamətlərin genlərinin hamısı autosom
xromosomlarla ilişikli idi. Bu cəhətdən erkək və dişilər xromosom
tərkiblərinə görə fərqlənmir.
İlk dəfə Morqan drozofil milçəyində meydana gələn ağgözlülük
əlamətinin nəslə keçməsini öyrəndikdə onun X xromosomla ilişikli nəslə
keçməsini göstərmiş və bununla da irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini
əsaslandırmışdır.
T.Q.Morqan və onun xromosom nəzəriyyəsi. Tomas Qent Morqan
1866-cı ildə Kentukki (ABŞ) ştatında anadan olub. 1920-ci ildə
universiteti bitirib, 1924-cü ildə elmlər doktoru elmi dərəcəsini alıb, 1925-
ci ildə professor olub.
1890-cı ildən Morqan eksperimental embriologiya ilə məşğul olub.
1910-cu ildən irsiyyət məsələsi ilə məşğul olub. Drozofil milçəyi ilə
apardığı təcrübələrində irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini yaratmışdır. Bu
nəzəriyyə elmdə çox böyük kəşf idi. H.K.Kolçov bu nəzəriyyənin
əhəmiyyətini belə ifadə etmişdir: Molekulyar nəzəriyyə kimyada, atom
nəzəriyyəsi fizikada hansı yeri tutursa, xromosom nəzəriyyəsi də
biologiyada həmin yeri tutur.
1909-1901-ci illərdə Morqan və onun tələbələri A.Stertevant,
Q.Müller, K.Bridces göstərmişdir ki, Mendelin üçüncü qanununa əlavə
~ 112 ~
olunmalıdır: irsi əlamətlər həmişə asıllıqsız (sərbəst) paylanmır, onlar
qrupla bir-biri ilə ilişikli surətdə nəslə verilir. T.Q.Morqan tərəfindən
xromosom nəzəriyyəsi 1911-1926-cı illər ərzində tam hazırlanmışdır. Bu
nəzəriyyənin sonrakı inkişafında yalnız Morqan və onun məktəbinin yox,
həmçinin bir sıra digər alimlərin də xidmmətləri olmuşdur ki, bunlardan
ilk növbədə H.K.Kolçov və A.S.Serebroviskini göstərmək olar.
Xromosom nəzəriyyəsinə görə irsi informasiyalar xromosomların
üzərində xətti olaraq müəyyən lokusda (latınca locus – yer) yerləşən
genlərlə nəslə verilir. Xromosomlar cüt olduğu üçün homoloji
xromosomun bir tayında müəyyən əlamətin geni hansı lokusda yerləşirsə
digər gen ona uyğun lokusda yerləşir. Bu genlər homoloji xromosomlarda
eyni, heteroziqotlarda isə müxtəlif olur. Bir əlamətin müxtəlif genləri allel
gen və ya allomorf (yunanca allo – müxtəlif, morfa – forma) adlanır.
T.Q.Morqan öz təcrübələrini əsasən drozofil milçəkləri üzərində
aparmışdır. Cinsiyyət xromosomları ilə ilişikli genlərin irsiliyini öyrənmək
üçün drozofildə gözlərini rənginin irsən keçməsini müşahidə etmişdir.
Drozofildə gözlərin normal rəngi qırmızıdır. Mutasiya sayəsində ağgöz
milçəklər də meydana gəlmişdir. Təbii ki, normal rəng, ağ rəngin üzərində
dominant olacaqdır. Morqan görmüşdür ki, ağgöz dişilərlə qırmızıgöz
erkəkləri çarpazlaşdırdıqda alınan birinci nəslin bütün fərdləri qırmızı
gözlü olmur, bu əlamət ancaq dişi fərdlərdə meydana gəlir. Dominant
qırmızıgözlülük əlamətinin genini W, resessiv ağgözlülüyü isə w hərfi ilə
işarə edək. Genetikada X xromosomlar düz xətlə (—), Y xromosomlar
çiyinlii xətlə ( ) işarə edilir. Ağgöz dişi ilə qırmızıgöz rekək milçəyi
çarpazlaşdıraq.
Şəkil 33. Qırmızıgöz dişi və ağgöz erkək drozofil milçəklərinin
çarpazlaşdırılması. Solda – dişi, sağda – erkək.
~ 113 ~
Şəkil 34. Ağgöz dişi və qırmızıgöz erkək drozofil milçəklərinin
çarpazlaşdırılması.
Solda – dişi, sağda – erkək.
Valideynlərdən erkək ağgöz milçəklərlə normal qırmızıgöz dişi
milçəkləri çarpazlaşdırdıqda, F
1
-də milçəklərin hamısı qırmızıgöz olur. F
2
-
də alınan nəslin 25% erkəkləri ağgöz olur.
Erkək milçəyin Y xromosomunda həmin allel yoxdur.
Qametogenez prosesində dişi milçək cinsiyyət xromosomlarına görə
reduksiya yolu ilə ancaq bir tip yumurta verəcək. Bu yumurtada isə
ağgözlülük geni yerləşmişdir. Erkək milçək heteroqamet olduğundan
meyozda iki tip spermatozoid hazırlayacaqdır. Bunlardan birinə dominant
qırmızıgözlülük geni W düşəcək, o biri tipinə isə həmin gencə boş Y
xromosomu düşmüş olacaqdır. Dişinin bir tip qameti ilə erkəyin bir tip
qameti mayalandıqda bərabər nisbətdə dişi və erkək milçəklər əmələ
gələcəkdir. Şəkildə göründüyü kimi F
1
-də alınan dişilərin hamısının
gözləri qırmızıdır. Çünki dişi nəslin iki X xromosomu olur: birini anadan,
o birisini isə atadan alır. Anadan aldığı X xromosomunda ağgözlülük geni
olmasına baxmayaraq bu əlamət meydana çıxa bilmir, çünki atadan gələn
X xromosomunda həmin genin dominant alleli W yerləşmişdir. Deməli F
1
-
in dişiləri heteroziqot və qırmızıgözlüdür. Erkəkləri anadan bir X
xromosom (
) aldiğindan ağgöz olurlar.
P ♀ qırmızı göz x ağgöz
F
1
50% ♀ qırmızı gözlü, 50% qırmızı gözlü ♂
F
2
50% ♀ qırmızı gözlü, 25% ♂ erkək qırmızı gözlü, 25% ♂
ağgözlü.
Resiprok çarpazlaşmada daha da kəskin dərəcədə fərqlənən nəticələr
alınır. Əgər ağgöz dişilərlə qırmızıgöz erkəkləri çarpazlaşdırsaq, alınan F
1
~ 114 ~
nəslin bütün fərdləri qırmızı gözlü olmur, bu əlamət ancaq dişi fərdlərdə
meydana gəlir, yəni parçalanma elə birinci – F
1
nəslində başlanır. Erkəklər
ağgözlü, dişilər isə qırmızı gözlü olurlar; F
2
nəslində isə həm erkək, həm
də dişi fərdlərin yarısı qırmızı gözlü, yarısı ağgözlü olacaqdır.
P ♀ ağgöz x qırmızı göz
F
1
50% ♀ qırmızı gözlü, 50% ağgözlü ♂
F
2
25% ♀ qırmızı gözlü, 25% ♀ ağ gözlü, 25% ♂ qırmızı gözlü, 25%
ağgözlü ♂.
Drozofil milçəyinin qırmızı və ağgözlülük əlamətinin bu cür irsən
keçməsi o zaman mümkün olur ki, ağgözlülük əlamətini daşıyan resessiv
w geni və qırmızı gözlülük əlamətini daşıyan dominant W
+
X –
xromosomunda yerləşir, Y xromosomu isə bu genləri daşımadığı üçün
gözün rənginə təsir etmir.
Ağgözlülük ingilis sözündən (white-ağ) götürülmüşdür buna görə bu
əlamət sözün baş hərfi ilə işarə edilir (şəkil 28).
Sitogenetikada X xoromosomlar düz xətlə ( - ), Y – xromosomlar
çiyinli xətlə ( ¬ ) işarə edilir. 29-cu şəkildən göründüyü kimi çarpazlaşma
üçün götürülən dişinin iki X – xromosomu vardır və hər birində
ağgözlülük geni – W yerləşmişdir. Erkək milçəyin isə bir X – xromosomu
olur və onda dominant W
+
geni yerləşmişdir. Qametogenez prosesində dişi
milçək cinsiyyət xromosomlarına görə reduksiya yolu ilə ancaq bir tip
yumurta hazırlayacaq. Bu yumurtada ancaq ağgözlülük geni yerləşmişdir.
Erkək milçək heteroqamet olduğu üçün meyozda iki tip spermatozoid
hazırlayacaqdır. Bunlardan yarısına dominant qırmızıgözlülük geni W
+
düşəcək, digər hissəsinə isə həmin genin allelini daşımayan Y –
xromosomu düşmüş olacaqdır. Dişinin bir tip qameti ilə erkəyin iki tip
qameti mayalandıqda bərabər nisbətdə dişi və erkək milçəklər əmələ
gələcəkdir. Şəkil 29-dan göründüyü kimi F
1
-də alınan dişilərin hamısının
gözləri qırmızıdır. Çünki dişi nəslin iki X – xromosomu olur; onun birini
anadan, digərini isə atadan alır. Anadan aldığı X – xomosomuna
ağgözlülük geni olmasına baxmayaraq bu əlamət meydana çıxa bilmir,
çünki atadan gələn X – xromosomunda həmin genin dominant alleli W
+
yerləşmişdir. Deməli, F
1
-in dişiləri heteroziqot W
+
W qırmızıgözlüdür.
Erkəklər anadan resessiv w geni daşıyan bir X – xromosomu aldığı üçün
ağgöz olurlar. Drozofil milçəyinin cinsiyyətlə bağlı bir çox digər
əlamətləri də eyni şəkildə irsən keçir. Bundan əlavə, erkək cinsləri
heteroqamet olan bir çox orqanizmlərdə də
cinsiyyətlə ilişikli genlərin irsən keçməsi qanunauyğunluğu eynidir.
İnsanlarda da bir sıra belə genlər məlumdur. Məsələn, daltonizm
~ 115 ~
(qırmızı və yaşıl rəngi seçməmək) xüsusiyyəti X – xromosomunda
yerləşən resessiv gen tərəfindən idarə olunur (şəkil 35). Şəkildə həmin
genin irsiliyi göstərillir, bu gen kiçik d, lakin onun normal alleli böyük D
hərfi ilə işarə olunmuşdur.
Şəkil 35. Daltonizmin irsən keçməsi.
Şəkil 30-da bir daltonikdən əmələ gəlmiş ailənin nəsil şəcərəsi
göstərilir. Bu sxemdən aydın olur ki, nə səbəbdən daltonik kişilərə,
daltonik qadınlara nisbətən daha tez-tez təsadüf edilir, çünki daltonik
qadın, yalnız daltonik kişi ilə daltonik qadından və yaxud daltonizmə görə
homoziqot qadından əmələ gələ bilər, lakin belə hallar çox nadir olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, daltonik kişilərin əmələ gəlməsi üçün heç də hər
iki valideynin daltonizm geninin daşıyıcısı olması lazım gəlmir, bunun
üçün tək qadının heteroziqot halında daltonizmin daşıyıcısı olması
kifayətdir. Belə qadından doğulan oğlanların yarısı daltonik olacaqdır.
Əgər ana daltonizmə görə homoziqotdursa, onda oğlanların hamısı
daltonik olacaqdır.
Dostları ilə paylaş: |