Samarqand davlat arxitektura qurilish instituti

7.3. Elektron tijoratda blokcheyn texnologiyalari va smart kontraktlar
Endiblokcheynlarningmohiyativaamaliy-iqtisodiyahamiyatihaqidahamyana birozto’xtalibo’tamiz. Ko’pincha “Blokcheyn — ma’lumotlarnisaqlashuchuntaqsimlanganreyestr (ruyhat)…” debtushuntiriladi. Ushbuizohnibirnechamartaeshitgan, biroqhechnarsanitushunmaganbo‘lishingizmumkin. Shuninguchunbuatamaningklassikma’nosinikeltiribo’tamiz: Blokcheyn — bubir-biribilaninternetorqalibog‘langanko‘plabkompyuterlardabirvaqtningo‘zidasaqlanuvchitaqsimlanganma’lumotlarbazasidir. Uningnegakerakliginimisolyordamidatushuntirishosonroq. AQShdagiakangizgabankjo‘natmalariorqali 100 dollaryubordingizdebtasavvurqiling. Jo‘natmashaklinito‘ldirganingizdanso‘ng, bankxodimishahsiyhisobingizdanpulniyechibolib, unihalqaroo‘tkazmalaruchunbankningyagonahisobigao‘tkazadi. Shundanso‘ng, boshqaxodimbupullarniagentbankninghisobigao‘tkazadi, uesa, o‘znavbatida, pullarniAQShgao‘tkazadi. Uyerdao‘tkazmangizaynanshutahlitakangizningshaxsiyhisobigatushadi. Jo‘natmadavomidahechkimxatogayo‘lqo‘ymaganbo‘lsa, uchkuno‘tibakangiz 97 dollarnioladi (barchabanklarningkomissionlariolinganidanso‘ng, albatta). Biroqengqo‘rqinchlisi, shuuchkunichidanasiz, vanasizningakangiz, qolaversa, bankirlardanhechbiriaynivaqtdapullaringizqayerdaekanliginivaularninghisobinikim
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
yuritayotganliginibilmaydi. Serverningkutilmagandabuzilibqolishi, bankxodimininginsofsizligiyokixakerlikhujumiuzoqsurishtiruvlarningboshlanishigasababbo‘lishimumkin. Axir bu kabi hodisalar hisobingizdagi pullar bilan ham sodir bo‘lishi mumkin-ku. Demak, siz har kuni tizimga umid qilasiz va bankingizga ishonasiz, bu esa o’ziga hos bir muammo. Hozirda blokcheynlar asosan kriptovalyuta jo‘natmalari uchun foydalanilmoqda. Biroq shu bilan bir vaqtda u turli tashkilotlarning turli-tuman maqsadlarini amalga oshirish uchun ham faol joriy etilmoqda. Blokcheynning afzalligi uning shaffof, tezkor, soddaligi va qiymatida. Siz kriptovalyuta yoki biror-bir ma’lumotni blokcheyn orqali jo‘natgan bo‘lsangiz, bunday jo‘natma haqida ma’lumotni o‘zgartirish yoki qalbakilashtirishning umuman imkoni yo‘q. Chunki bu jarayon butun dunyo bo‘yicha yuz minglab kompyuterlar tomonidan tasdiqlanadi. Aynan ushbu kompyuterlarda ushbu ma’lumotning ko‘plab nusxalari saqlanadi — ular bilan istalgan foydalanuvchi istalgan vaqtda tanishishi mumkin. Jo‘natma jarayoni markazlashmagan holda bor-yo‘g‘i bir necha daqiqa vaqt oladi va bank jo‘natmasidan bir necha o‘n marta arzondir. Agar siz pullarni yoki qandaydir ma’lumotni blokcheynda saqlasangiz, ushbu qaydlar hech qachon yo‘qolib ketmaydi yoki soxtalashtirilmaydi. Bozorning istalgan ishtirokchisi istalgan daqiqada moliyaviy ahvolingizga ishonch hosil qilishi mumkin. Blokchenda hech qanday uchinchi tomon yoki vositachi ishtirokisiz, to‘liq shaffoflik va hisoblar aniqligining matematik kafolati ta’minlab beriladi.
O’zbekiston Respublikasida blokcheyn bilan ishlashga Toshkent shahrida joylashgan «Mirzo Ulugbek Innovation Center» innovatsiya markazi qoshidagi taqsimlangan reestr texnologiyalari (blokcheyn) bo’yicha vakolatlar markazi mas’ul tashkilot bo’lib hisoblanadi. Ushbu taqsimlangan reestr texnologiyalari (blokcheyn) bo’yicha vakolatlar markazi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 fevraldagi PQ-3549-sonli “O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligini Faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi Qarorining ijrosini ta’minlash maqsadida tuzilgan. Xususan, 2018-2019 yillarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari tizimini
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
tubdan takomillashtirish bo'yicha "Yo'l xaritasi"ning 7-bo’limida belgilangan "Mirzo Ulugbek Innovation Center" innovatsion markazi qoshida blokcheyn texnologiyasi imkoniyatlaridan foydalanish shart-sharoitlarni yaratish, kadrlar salohiyatini oshirish hamda mahalliy dasturchilarni tomonidan ushbu texnologiyani o’zlashtirishni qo’llab-quvvatlash maqsadida Taqsimlangan reestr (blokcheyn) texnologiyalari bo'yicha vakolatlar Markazi yaratish ko’zda tutilgan. Markaz faoliyati bo’yicha hujjatda (kontseptsiyada) tashkil etilayotgan markaz faoliyatining asosiy yo’nalishlari, maqsadlari, vazifalari, tamoyillari va faoliyatining tashkiliy-huquqiy mexanizmlari batafsil bayon etilgan. Ushbu loyihani amalga oshirish uchun mas'ul ijrochilar bo’lib O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vaziriligi, Mirzo Ulug'bek innovatsion markazi va boshqa manfaatdor idoralar hisoblanadi. Hujjatda (kontseptsiyada) quyidagi atama va aniqlanuvlar qo’llanilgan:
 taqsimlangan reestr (blokcheyn) - axborotni o’zida jamlagan, muayyan qoidalarga muvofiq tuzilgan uzluksiz bloklar zanjiridir (bog'langan ro'yxat). Ko'pincha bunday bloklar zanjiri nusxalari bir-biridan mustaqil ravishda turli xil kompyuterlarda (qurilmalarda) saqlanadi.
 vakolatlar markazi - tuzilmasining asosiy vazifasi qilib ma'lum bir sohadagi yangi bilimlarni, tajriba va vakolatlarni izlash va uzatish hamda konsalting, servis hizmatlari va professional hizmatlarni ko'rsatishdir.
Markaz tuzilishidan ko’zda tutilgan asosiy maqsadlar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
 taqsimlangan reestr (blokcheyn) texnologiyasining imkoniyatlaridan foydalanish uchun shart-sharoitlarni shakllantirish;
 taqsimlangan reestr (blokcheyn) texnologiyasi sohasida milliy kadrlar salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash;
 ushbu texnologiyani o'zlashtirish uchun mahalliy ishlab chiquvchilarni qo'llab-quvvatlash;
 davlat boshqaruvi hizmatlarining sifatini yaxshilash, idoralararo ish olib borish samaradorligini oshirish, boshqa davlat vakolatlari bo’yicha