Samarqand davlat arxitektura qurilish instituti

Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
uning rivojlanishini o’rganib chiqish diqqatga sazovordir. Ushbu g’oya asosida pul muomalasining markazlashmagan usuli taklif qilingan va u amaliyotga tadbiq etilgan. Bunday pul aylanish modelida komissiyalar minimal bo’ladi yoki umuman bo’lmaydi. Unda ikki kelishuvchi tomon xohishisiz hech qanday uchinchi tomon ularga halaqit ham bera olmaydi, o’z pullik hizmatlarini taklif ham eta olmaydi, kelishuvni to’xtata ham olmaydi hamda birovlarning mulkini musodara qila ham olmaydi. Bu tizimda pul emissiyasi miqdori oldindan dasturlab qo’yilgan va bu siyosiy manipulyatsiyalarni hamda pul chiqarilishi bilan bog’liq bo’lgan qalbakichiliklarning oldini oladi. Tizim birorta nozik tomoni bo’lmagan trasmilliy tizim bo’lib, hech kim uni foydalanuvchilarning roziligisiz boshqara olmaydi. Tizim qandaydir darajadagi ishonchni ham talab qilmaydi – uning to’g’ri ishlashi aniq matematik formulalar va kriptografiya usullari bilan to’liq kafolatlanadi. Bu esa inson tomonidan boshqarilishi mumkin bo’lgan xuquqiy kelishuvlarni chetga surib qo’yib, insoniy faktorni yo’qqa chiqaradi. Bitkoin kriptovalyutasi blokcheynga asoslangan tizimlar ishlatilishining birinchi amaliy isboti bo’ldi. Ammo, blokcheyn texnologiyasi kriptovalyutalarga nisbatan ancha keng miqyoslidir, chunki uning yordamida istalgan turdagi taqsimlangan hisob tizimlarini yaratish mumkin. Masalan, yer maydonlari reestrlari, notarial servislar, shahsni tasdiqlash tizimlari, aktsiyalarni hisobga olish tizimlari, depozitariylar va boshalar. Ishonchi taqsimlangan ma’lumotlar bazalaridan tashqari, blokcheyn texnologiyasi avtomatik tarzda bajariladigan smart-kontraktlarni yaratish imkonini ham beradi, kontraktlarga esa multiimzolar qo’yishga yordam beradi. Albatta, yangi imkoniyatlar yangi turdagi tavakkalchiliklarga ham sabab bo’ladi. Anonimlilik, istalgan miqdordagi pul mablag’larini dunyoning istalgan joyiga o’tkazish imkoniyati, hisob raqamlarini blokirovka qilish mumkin emasligi va kriptovalyutalarning boshqa xususiyatlari davlat organlari oldiga jinoyatchilik bilan kurashish, terrorizmga qarshi turish va noqonuniy pul oborotiga qarshi kurashish bo’yicha yangidan-yangi masala va muammolarni hal qilish masalasini qo’yadi. Shuning uchun ham davlat organlari oldida bu muammolarni qanday hal qilish yo’llarini topish, yangi kriptovalyuta va blokcheyn texnologiyalarini qanday
Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
ishlatish, uning ijobiy va salbiy tomonlarini bilgan xolda tavakkalchilik miqdorini minimallashtirish va qanday qilib bu yangi texnologiyalarni joriy moliyaviy tizimga optimal ravishda joylashtirish masalalari ko’ndalang bo’lib turibdi. Bu texnologiyalarni butunlay rad qilish yoki ularga to’liq ruxsat berish javobgarlikdan qochish kabi tushunilishi mumkin. Biror bir mamlakatda bu texnologiyalarni to’liq boshqarish mexanizmi hali-xamon kuzatilmagan va shuning uchun ham kimlardandir nusha olish imkoniyati ham yo’q darajada. Barcha ijobiy va salbiy fikrlarga qaramasdan, kriptovalyutalar va blokcheynlar texnologiyasi mavjud va u baholi-qudrat ishlab turibdi. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, kriptovalyuta jini Aloviddining sehrli chiroqchasidan allaqachon chiqib ketgan va uzoq vaqt davomida bu jin hali ham ko’za ichida deb o’zimizni ovuntirishimiz maqsadga ham, aqlga ham muvofiq emas. Biznes esa kriptovalyutalarni ish jarayoniga tadbiq qilish uchun tayyor bo’lib bo’lgan, dunyo miqyosidagi katta-katta halqaro banklar esa kriptovalyutalarni va blokcheyn texnologiyalarni qanday qilib ishlatishni faol o’rganmoqdalar. Moliyaviy texnologiya (Fintex) industriyasi blokcheynni zamonaviy iqtisodiyotning eng perspektiv trendlaridan biri deb hisoblashgacha bordi. Faqat bu texnologiyalarning huquqiy jihatdan aniqlamaganligi ularga keng miqyosda rivojlanishga imkon bermayapti. O’z navbatida, blokcheyn hamjamiyati barcha istovchilarga bu yangi tizimlarni o’rganishga yordam berishga tayyordir (adabiyotlar ruyhatidagi saytlar ruyhatiga qarang). Biz ham sizni bu jarayonlarning passiv kuzatuvchisi emas, balki aktiv ishtirokchisi bo’lishga chaqirib, dunyoni yaxshi tomonga o’zgartirish tarafdorimiz.
Blokcheyndan foydalanishning yana bir imkoniyati sifatida World Wi-Fi platformasi yordamida aholi uchun internetdan tekin foydalanish imkonyatini yaratishni ko’rsatishimiz ham mumkin. Bu platforma “Efir” (Ethereum) kriptovalyutasi blokcheyniga asoslangan. World Wi-Fi platformasida uch tomon bo’ladi: internet foydalanuvchisi, router egasi va reklama beruvchi. Ularning har qaysisi ham tizimdan o’z foydasi ulushini oladi. Uyida router bor bo’lgan va internetga ulangan oddiy insonlarni tekin Wi-Fi o’ziga jalb qila oladi, chunki ular internetga qo’shimcha ulanish nuqtasini hosil qilib, unga boshqalarni jalb qiladilar