Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi

Qizilsuv qo‘riqxonasi Qashqadaryo oblastida Yakkabog‗ tizmasining 
archazorlar bilan qoplangan yon-bag‗irlarida tashkil etildi. Uning 20 ming 

---

104 
gektarli maydonida ayiq, qoplon, tog‗ echkisi (kiyik) muhofaza qilinadi. 
Qo‗riqxonada, asosan, tog‗ o‗rmon mintaqasi (archazor) va uning hayvonlari 
muhofaza qilinadi. 
Miroqi qo‘riqxonasi Hisor tizmasining shimoliy yon-bag‗irda, Oqsuv 
daryosi va uning irmoqlari havzasida joylashgan bo‗lib, tog‗, dasht, o‗rmon va 
subalp mintaqalarini qamrab olgan. Qo‗riqxona va uning landshaftlari juda 
xilma-xildir. Qo‗riqxona o‗ziga xos o‗simlik va hayvonlarga juda boy bo‗lib, 
ularning tarqalishi balandlik mintaqalari qonuniyatiga buysunadi. Qo‗riqxonada 
Tyanshan tulkisi, ayiq, Farg‗ona bo‗rsig‗i, bars (ilvirs), silovsin kabi hayvonlar 
muhofaza qilinadi. Qo‗riqxonaning asosiy vazifasi balandlik mintaqalarining 
tabiiy komplekslarini o‗rganish va muhofaza qilishdir. 
Vardanzi qo‘riqxonasi qadimgi Vardanzi shahri o‗rnida tabiiy va tarixiy 
komplekslarni muhofaza qilish uchun tashkil etilgan. 20-yillarning oxirida bu 
shaharni qum bosgan edi. 30-yillarda bu yerga saksovul ekilgan. Keyinchalik 
saksovullar shu qadar o‗sib ketdiki, ular bugungi kunda butun bir o‗rmonni 
tashkil qiladi. Saksovul o‗rmoni bu yer uchun harakterli bo‗lgan qumli cho‗l 
tabiiy kompleksining vujudga kelishiga sabab bo‗ldi. Ayni vaqtda bu 
qo‗riqxonada tarixiy yodgorliklar muhofaza qilinadi. Qo‗riqxonaning asosiy 
vazifasi VIII-XVIII asrlar tarixiy yodgorligi – qum bosib qolgan Vardanzi 
shahrini saqlashdir. 
 Kitob geologik qo‘riqxonasi. Kitob geologik qo‗riqxonasi o‗z mavqei 
bo‗yicha o‗ta ahamiyatli bo‗lib, u avvalo, tabiatning nodir tarixiy mahsulotlarini 
muhofaza qilish uchun yaratildi. Ya‘ni, kitob geologik qo‗riqxonasi Yerning 
geologik tarixini himoya qiluvchi, tabiiy-ilmiy ahamiyatga ega bo‗lgan 
paleontologik stratigrafik qatlamlarni muhofaza etish va rejali o‗rganish uchun 
tashkil etildi. Bu qo‗riqxona takrorlanmas ajoyib noyob xususiyatlarni o‗zida 
saqlab Xalqaro (olamshumul) ahamiyatga ega bo‗lganligi uchun biroz to‗xtab 
o‗tamiz va N.Axmedov va boshqalar (1977) ma‘lumotlari bo‗yicha 
tasvirlaymiz. Qo‗riqxona Qashqadaryo viloyatining g‗arbiy chekkasida Kitob 
tumani hududida Zarafshon tizmasining janubi-g‗arbiy yon-bag‗irda Jinni 
daryosi vodisida joylashib, Yer sharining tabiiy-ilmiy yodgorliklari bo‗lgan 
palentologik metologik va stratigrafik etaloni bo‗lgan yodgorliklarni muhofaza 
qiladi va Xalqaro reja asosida ular ustidan ilmiy tekshirish ishlari olib boradi. 
Kitob qo‗riqxonasini tashkil etishning tarixi qiziqdir. 1978 yilning yozida 13 
davlatdan kelgan muttaxasis olimlar hozirgi qo‗riqxona hududidagi 
Xo‗jaqo‗rg‗on soyi bo‗yida joylashgan geologik qatlamlardagi paleontologik 
qoldiqlarni o‗rganadilar. Unga qadar O‗zbekistonlik hamkasblari paleozoy erasi 
quyi va o‗rta devon davri yotqiziqlari ichida uchrovchi nodir toshga aylangan 
organizmlar qoldiqlari to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni ularga taqdim etgan edilar. 
Bu qatlamlarni o‗rgangan xalqaro guruh toshlarda muhr kabi qotgan 
paleontologik qoldiqlarning haqiqatdan nodir ekanligini e‘tirof etib, ularning 
davlat muhofazasiga olishni taklif etishdi. 1979 yildan ushbu noyob hudud 

---

105 
Kitob geologik qo‗riqxonasi deb e‘lon qilindi va o‗sha vaqtdan buyon bu joyda 
keng ko‗lamda geologo-biologik ilmiy-tekshirish ishlari olib borilmoqda. Shu 
vaqt ichida qo‗riqxona maydonidagi o‗rta, quyi Ordovik, erta va kechki Silur, 
erta va o‗rta Devon davlari qatlamlarida 16 guruhdan ortiq toshga aylangan 
organizmlar qoldiqlari aniqlandi. 1989 yilning 15 iyulida Amerikalik 
mutaxassis olim V.Olivers boshliq olimlar guruhi O‗zbekistondan kelgan 
materiallarni o‗rganib chiqib, «O‗zbekistondagi Zarafshon tog‗li oblasti, 
Zilzilbon kesimi», xalqaro etalon bo‗ladi degan qarorga keladi. Shunday qilib, 
sobiq SSSR tarixida birinchi bor Kitob geologik qo‗riqxonasi xalqaro etalonga 
aylanadi. Kitob geologik qo‗riqxonasi sobiq SSSR hududida yagona tashkil 
etilgan geologik qo‗riqxona bo‗lib, unda Paleozoy eroziyasining quyi Ordovik 
davridan, yuqori Devon davrigacha o‗tgan vaqt oralig‗idagi qatlamlar uzluksiz 
yer yuzasiga chiqib yotadi, ular ichida o‗sha davrda yashagan hayvon va 
o‗simliklarning tosh qotgan qoldiqlari ko‗plab uchraydi. Bu toshga aylangan 
qoldiqlar yuz million yillab uzoq tarixdan so‗ylovchi muhim geologik omil 
hisoblanadi. Zarafshon tog‗larining janubiy-g‗arbiy yonbag‗rida Jinnidaryo 
vodiysi bo‗ylab yuqoriga ko‗tarilsangiz, uning chap irmog‗i Xo‗jaqo‗rg‗on soyi 
bo‗yicha ilgarilab yursangiz, oldingizdan ulug‗vor 2061 metr balandlikdagi 
Bursi Xirmon cho‗qqisi bo‗y cho‗zib turadi. Cho‗qqining ikki yonida Zilzilbon 
va Xo‗jaqo‗rg‗on soylari joylashgan bo‗lib, ular asosan Paleozoy davri 
yotqiziqlaridan tashkil topgan. 
Qatlamlarni o‗rgangan muttaxasis geolog va palentolog olimlar ularni 
o‗rganar ekan, go‗yoki ko‗hna kitobni o‗qigan tarixchi kabi tosh qotgan tarix 
varaqalarini o‗qib, o‗sha joyda million yillar oldin o‗tgan hayvonlar tuzilishini, 
ular tushgan qatlam yoshini va bu qatlamlar paydo bo‗lgan davrdagi tabiiy 
geologik sharoitni o‗qib beradilar. Qo‗riqxona hududida joylashgan 13 tabiiy 
yalang‗ochlanib, ichidagi qatlamlari ko‗rinib turgan yon-bag‗irlarni o‗rganish 
natijasida olimlar asta-sekin sobitqadamlik bilan qo‗riqxona joylashgan joyning 
geologik tarixini o‗qib olish imkoniyatiga ega bo‗ladilar. Qo‗riqxona 
hududidagi soylarning yon-bag‗irlaridagi 13 ta yalang‗ochlangan joylarda 
massiv ohaktoshlar, dolomitlar bag‗rida saqlanib qolgan va har qaysisi o‗z 
uyasida o‗tirgan qushlar singari o‗z davri asridagi qatlamlarda saqlanib qolgan, 
toshqotgan va o‗tgan davrda yashagan hayvon hamda o‗simliklar qoldiqlari 
asosida yaratilgan. Kitob qo‗riqxonasining o‗ziga xosligi shundan iboratki, 
unda soylar yon-bag‗irlarida o‗tgan davrlarda yashagan hayvon va o‗simliklar 
qoldiqlari to‗liq saqlanib qolgan va ular asosida ushbu maydon paleografik 
tarixini o‗rganish imkoniyatini beradi. Bu noyob qo‗riqxona o‗simlik va hayvon 
turlariga ham boy bo‗lib, xilma-xil tirik organizmlarni o‗rganish va muhofaza 
qilish bilan biolog olimlar shug‗ullanadilar. Kitob qo‗riqxonasi hududida 500 
ortiq o‗simlik turlari bo‗lib, shundan 12 tasi «Qizil kitob»ga kiritilgan. 
Qo‗riqxonada 200 ga yaqin dorivor o‗simliklar o‗sadi, 30 ta manzarali o‗simlik 
turlari bor va 30 dan ortiq o‗simlik dorivor sifatida foydalaniladi. Hayvonot 

---

106 
dunyosi 155 turdan iborat bo‗lib, shundan ko‗pchilik qismi noyob hisoblanadi 
va «Qizil kitob»da qayd etilgan. Kitob qo‗riqxonasining hududi etnografik 
ahamiyatga ega bo‗lib, bu yerdagi qishloqda ikki qadimiy qo‗rg‗on izlari, 
ibtidoiy odamlar yashashi uchun qulay bo‗lgan g‗orlar mavjud. Shunday qilib, 
Kitob qo‗riqxonasida xalqaro etalon deb qabul qilingan noyob geologik 
maydonlar, shu bilan birga biologik va tarixiy-arxeologik qo‗riqlash bilan birga 
katta ilmiy ahamiyatga ega bo‗lgan biologik va tarixiy-arxeologik boyliklar 
ham muhofaza qilinadi (Axmedov va boshqalar, 1977).