poligamiya (ko‗p nikohlilik) deb ataladi. Quldorlik davrida esa jamiyat
taraqqiyotida yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy o‗zgarishlar asosan xususiy
mulkning paydo bo‗lish natijasida oilaning tarkibi ham, shakli ham
o‗zgardi. Dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi ijtimoiy ishlab
chiqarishda erkaklar qadrini oshirdi. Moddiy mahsulotlar yaratishda
erkaklar ulushi yuqori bo‗la boshladi. Natijada oila huquqiga asoslangan
patriarxal oila vujudga keldi. (erkaklar ustunliligi). Endi bir erkak oila
boshlig‘i bo‗lib, u xotinlari, farzandlari va qullari bilan bir oila bo‗lib
yashardilar. Bunday oilalar ko‗p xotinlilik, ya‘ni – poliginiya asosida
tashkil bo‗lgan – poligamiya oila shakli bilan monogam (bir nikohli)
o‗rtasidagi oraliq oilalarni tashkil etganlar.
Ushbu me‘yorlar ichida muhimlaridan biriga biz «urug‘»ni tadqiq
etish davomida duch kelamiz. Urug‘ bu – bir necha kishidan iborat guruh
bo‗lib, ular o‗rtasida jinsiy aloqalar qat‘iy ta‘qiqlangan. Shu bois, turli urug‘
a‘zolari jinsiy munosabatlarga kirishganlar. Natijada nikoh ham turli urug‘
20
Отахўжаев Ф.М. Никоҳ ва унинг ҳуқуқий тартибга солиниши. – Тошкент: Ўзбекистон, 1995. –
172 б.; Его же. Оила ҳуқуқи / Хотин-қизлар ва болаларнинг ҳуқуқларига оид қонун кафолатлари:
(Оммабоп юридик маълумотнома). – Тошкент: Ўзбекистон, 2000. – Б. 30-104.
38
vakillari o‗rtasida tuzilgan. Ushbu an‘ana – ekzogamiya deb nomlanib, -
chetki (urug‘dan tashqarida) nikoh ma‘nosini anglatadi. Ekzogamiya, ya‘ni
– urug‘dan tashqarida jinsiy sherik qidirish, urug‘ ichida jinsiy aloqalar
ta‘qiqlanganligining mahsuli bo‗lib, «agam» ta‘qiq yoki oddiygina
«agamiya» (yunonchadan a –«no» (raddiya belgisi), «gamos» –nikoh) deb
nomlanishi mumkin. Agamiyani buzish uchun qo‗llaniladigan oddiy jazo
turi bu – o‗lim jazosi sanalgan.
Yevropaning sinfiy jamiyatlari, shuningdek, yevropaliklar istiqomat
qiluvchi hududlar (Amerika, Avstarliya) da ham so‗nggi paytlargacha
nikohning keng tarqalgan yagona turi bir nikohlilik, ya‘ni, «monogamiya»
(yunonchadan «monos» – bitta, yagona va «gamos» – nikoh) bo‗lgan.
Albatta yevropaliklar nikohning boshqa turlari masalan, ko‗p xotinlik yoki
«poliginiya» (yunonchadan, «poli» - ko‗p va «gineye» – xotin) va ko‗p erlik
(yoki «polinadriya» (yunonchadan «poli» – ko‗p, «anros» – erkak) haqida
ma‘lumotlarga ega bo‗lishgan. Ammo, nikoh shakllarining barchasi yaxlit
umumiylikka ega bo‗lib, individlararo tuzilishi nazarda tutilgan. Shu bois,
Yevropa mutafakkirlari nazarida individual nikoh amalda jinslararo
munosabatlarni tartibga solish shakli sifatida qabul qilinsa, monogamiya esa
bunday tartiblanishning yetuk ko‗rinishi bo‗lgan. Yevropa jamiyatlarida
asrlar davomida er-xotin o‗rtasidagi jinsiy munosabatlar me‘yoriy sanalgan.
Nikohsiz jinsiy munosabatlar taqiqlangan. Nikohgacha va nikohdan tashqari
jinsiy munosabatlar mavjud tartiblarga zid bo‗lib, ma‘lum ma‘noda
qoralangan. Demak, bu jamiyatlarda nikohgacha va nikohdan tashqari
munosabatlarni tartibga solib turuvchi qoida va talablar mavjud bo‗lgan.
Quldorlik davridan feodalizmga o‗tish, hamda feodal ishlab
chiqarish munosabatlarining rivojlanishi oilaning monogam, ya‘ni yakka
nikohlilik ko‗rinishining paydo bo‗lishi asos bo‗lgan. Ushbu davrda
xo‗jalik yuritishda ota-ona farzandlari, nevara-chevaralari bilan ishtirok
etishgan. Kapitalistik ishlab chiqarish sharoitida esa yirik-yirik sanoat
korxonalarining paydo bo‗lish natijasida mayda dehqon xo‗jaliklar,
mayda hunarmand oilalar inqirozga uchradi. Bolalarning mehnatidan
foydalanish, ularga ishchi kuchi sifatidagi talab asta-sekin kamayib
boradi. Ko‗p bo‗g‘inli katta oila bo‗lib yashash hollari yo‗qola boshladi.
Va oilaning yangi tuzilishi er-xotin va bolalardan iborat bo‗lgan nuklear
39
oila va kabilar. Oilaning bugungi shaklida oila a‘zolari bir-birlari bilan
umumiy turmush, iqtisodiy-mulkiy, ma‘naviy, huquqiy, psixologik
munosabatlar o‗zaro javobgarlik his tuyg‘ulari bilan bog‘lanib turadilar.
Oilada har bir oila a‘zosining o‗z ijtimoiy o‗rni bor. Oila asosini er-xotin
tashkil etadi, lekin oilada er-xotin, ularning farzandlari, ota-onalari, opa-
singillari, aka-ukalari va boshqa qarindoshlari yashashi mumkin. Oila
tashkil topishiga, unda yashayotgan oila a‘zolarining ijtimoiy o‗ringa
qarindosh-urug‘lik munosabatlariga, miqdoriga qarab, bir nechta
turlarga bo‗linadi. Nikoh birligiga ko‗ra oilalar ikki turga bo‗linadi:
Dostları ilə paylaş: |