Samarqand davlat universiteti pedagogika kafedrasi

Bell-Lankaster tizimi. Sinf-dars tizimiga ko`ra, har bir sinfda 50-60 o`quvchi o`qirdi. Bunda yoshlarni o`qitish ancha qimmatga tushurdi. Bolalarga umumiy elementar ma`lumot berish (ularni o`qiy oladigan, yoza biladigan, hisoblay oladigan qilish) va bir o`qituvchi rahbarligida imkoniyati yetguncha ko`proq o`quvchini to`plash ehtiyoji tug`ilda. Shu ehtiyojga ko`ra XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida Anglyada Bell-Lankaster tizimi paydo bo`ldi. Uning asoschisi ruhoniy A.Bell, o`qituvchi D.Lankasterlar edi.
Bell-Lankaster tizimiga ko`ra, katta xonada (zalda) 600 tagacha o`quvchi to`planardi. Barcha o`quvchiga bitta o`qituvchi dars berardi. Kichik o`quvchilarni o`qish, yozish, hisoblashga o`rgatish katta yoshli, puxta tayyorgarlikka ega bolalarga topshiriladi. Monitorlar-o`qituvchi tayyorlagan katta yoshli ilg`or o`quvchilar o`zlaridan yosh bolalarga rahbarlik qilar edi: ularning o`qishi, yozishi, hisoblashi, matnlarni yodlashi ustidan nazorat qilishardi.
Bell-Lankaster tizimi manifaktura faoliyatiga o`xshab tashkil etilardi: uch harfni tanigan o`quvchi bilganlarini kichikroq o`quvchilarga o`rgatardi. Bunday maktablar oz xarj etib, elementar bilimlarnigina bolalarga bera olardi. Bell-Lankaster tizimining eng zaif tomoni o`quvchilarda mustaqil aqliy faoliyatning juda bo`sh rivojlanishida edi. Shu tafayli u o`zini pedagogik amaliyotda oqlay olmadi.
Dalton-reja tizimi. Dalton-reja tizimi (uni dalton-laboratoriya rejasi ham deb atashadi) mashhur pedagoglar D.Dyui, E. Dyui xayrixohligi, qo`llab quvvatlashi oqibatida AQSHda Yelena Parkxerst tomonidan asoslangan edi. Dalton-shaharning nomi.
Dalton-reja tizimiga ko`ra har bir o`quvchi o`zining imkoniyatiga yarasha individual o`qirdi. Darslarda har bir o`quvchining kuchi etadigan mustaqil ish asosida bolalarning o`quv ishlari tashkil etilardi. O`quvchilarning o`zlashtirishini nazorat etish uch xil kartochka asosida olib borilgan: instruktorning laboratoriya kartochkasi; o`quvchining shaxsiy individual hisob-kitob kartochkasi; sinfning hisob-kitob kartochkasi.
Instruktorning laboratoriya kartochkasida o`rganiladigan o`quv predmeti, sinf o`quvchilarining ismi familiyasi, o`quv haftalariga bo`lingan ish dasturi qayd etilgan. Individual kartochkada bola u yoki bu o`quv predmeti bo`yicha o`zi bajargan ishlarni qayd etgan. Sinf kartochkasida esa barcha o`quvchilar o`quv predmetlari bo`yicha erishgan yutuqlar hisobga olingan.
Dalton-reja tizimi sovet pedagogikasida 20-yillarda ma`lum o`zgartirishlar bilan brigada-laboratoriya metodi termini bilan qo`llana boshlandi. “Brigada” termini orqali ta`limning jamoa xarakteri, ”Laboratoriya” termini vositasida esa o`quvchilarning ta`lim jarayonidagi mustaqilligi e`tirof etildi.
Brigada-laboratoriya metodi o`quv-tarbiya ishlarini jamoa asosida tashkil etish hamda bolalarning mustaqilligini ta`minlash g`oyalariga asoslangan bo`lib, u quyidagicha tashkil etilardi: 1) sinf o`quvchilarining umumiy ishlashi bolalar o`qituvchi topshiriqlari bilan tanishadi; 2) jamoa bo`lib guruhlar brigada, zvenolarda topshiriqlarni bajarish; 3) mavzu yoki berilgan topshiriqlar ustida o`quvchilarning individual ishlari; 4) umumsinf, guruh brigada, zveno individual ishlar bo`yicha hisob berish; 5) bundan keyin qilinadigan ishlar bo`yicha ko`rsatmalar olish.