Samarqand davlat universiteti sh. Usanov, Sh. Axmedova qizlar tarbiyasining o‘ziga xos xususiyatlari

 

---

54 
QIZLAR TARBIYASINI TASHKIL ETISHDA MILLIY 
XUSUSIYATLARDAN FOYDALANISH 
 
O„zbek xalqining dunyo hamjamiyatida o„z o„rnini egallashida 
oilaviy 
an‟analarning 
tarbiyaviy 
imkoniyatlarini 
oshirish, 
takomillashtirish, ularning tarbiyasiga alohida e‟tibor bilan qarashni 
taqozo etadi. Chunki onalarning oiladagi vazifalarini bajarishga 
qizlarni tayyorlash hozirgi davrning eng dolzarb muommolaridan 
biri bo„lib qolmoqda. Buning onalarni hayotning uzliksizligi 
ta‟minlaydigan oilaviy hayotga tayyorlash juda muhim. O„zbek 
xalqining muqaddas milliy an‟analari, urf-odatlarini saqlash, 
avaylab-asrashga tayyorlash oila tarbiyasining asoslarini tashkil 
qiladi. 
Yosh avlodni barkamol qilib tarbiyalashda ota-onalarning 
bolalarga ta‟sir ko„rsatishini jamiyatda o„rnini bosadigan birorta 
ta‟lim-tarbiya muassasalari yo„q. Shu nuqtai nazardan onalarni 
kelajak nasllarning qanday inson bo„lib etishuviga amaliy 
tayyorlash ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. 
Ayniqsa qizlarni onalik vazifasini bajarishga tayyorlash o„zbek 
oila tarbiyasida o„ziga xos milliy xususiyatlarga va o„z mazmuniga 
ega. Bu masala o„zbek oila pedagogikasida o„z ilmiy tadqiqotiga 
ega emas. Ammo ba‟zi tadqiqotlarga mustaqillikni qo„lga 
kiritgandan keyin bu sohada izlanishlar yo„lga qo„yilyapti.
Ana shu vazifalarni oila va ijtimoiy hayotga tadbiq qilishda 
oilada onalarning o„rni va roli beqiyosdir. Oilada bolalar tarbiyasini 
onalarsiz tasavvur qilish mumkin emas. Onalarsiz, oilasiz hayotning 
abadiyligi, uzliksizligi, avlodlarning davomiyligi ta‟minlanmaydi 
ana shu butun insoniyat hayotining davom etishida onalarning 
bunyodkorlik, yaratuvchilik faoliyatining hisobga olmaslik mumkin 
emas. 
Birinchi prezidentimiz Islom Karimov oila tarbiyasining 
ijtimoiy tarbiyadagi o„rni haqida «Oila hayotning abadiyligi, 
avlodlarning davomiyligini ta‟minlaydigan, muqaddas urf-odatlarni 
saqlaydigan, shu bilan birga, kelajak nasllar qanday insonlar bo„lib 
etishishiga bevosita ta‟sir ko„rsatadigan tarbiya o„chog„idir» va yana 
«Biz davlatimizning ijtimoiy negizlarini, uning barqarorligini 
mustahkamlashda, jismoniy baquvvat, ma‟naviy boy avlodni 

---

55 
mamlakatimizning ertangi kuni egalarini tarbiyalashda oilaning 
rolini oshirishga juda katta ahamiyat bermoqdamiz»,-deb aytgan 
fikrlarni oila tarbiyasida asosiy o„rinni egallaydi. 
O„zbek xalqining to„q, farovon hayotini tashkil qilishda 
onalarning o„rni va roli beqiyosdir. Xotunlarning tirishqoq, tadbirli 
va irodali bo„lish kabi sifatlarni qizlarning oila qurishgacha bo„lgan 
davrida amalga oshirish juda ham foydali. Ana shu sifatlarning oila 
hayotidagi amaliy ahamiyatini tushuntirish, anglatish zarur. Qizlarni 
oilada bolani tarbiyalashgina emas, balki shu oilaning uy bekasi 
sifatida yangi oilaga singib, ko„nikib ketishga o„z ota-onasi uyida 
tayyorlash o„zbek oila tarbiyasining eng asosiy qirralaridan bir 
yo„nalishini tashkil etadi. 
Qizlarni bo„lajak oilaga ona va uy bekasi sifatida tayyorlashda 
onalarning bilimdonligi, tajribasi hal qiluvchi ro„l o„ynaydi. Onalar 
o„z qiz farzandlari bilan yakka tartibda maxsus individual suhbatlar 
borishi, eng nozik jihatlarni ochiqchasiga to„g„ridan-to„g„ri 
tushuntirishlari, uqtirishlari o„zbek qizlarini onalar vazifasini 
bajarishga o„rgatishga muhim o„rin tutadi. 
Oila tarbiyasida qizlarni tarbiyasi o„ziga xos milliy 
xususiyatlarga ega. Ana shu milliy xususiyatlarning ma‟nosini 
onalar ilmiy jihatdan bilishlari ularni o„z qizlari ongiga turli usullar 
bilan o„rgatishiga erishmoqlari kerak. Chunki har bir milliy 
xususiyatlarning o„z mazmuni, ma‟nosi qizlarning komil bo„lib 
tarbiyalanishlariga poydevor bo„lib xizmat qiladi. Masalan qizning 
uquvli bo„lishining o„zi uning komil bo„lganligini bildirmaydi. 
Aksincha, uquvli bo„lish bilan birga axloqli, farosatli bo„lish, o„sha 
ishni o„z vaqtida sifatli qilib bajarish, oila a‟zolarining ayniqsa 
turmush o„rtog„ining ishonchiga sazovor bo„lish va boshqa sifatlarni 
o„zida tarkib toptirishi bag„oyat muhim. 
O„zbek qizlarini oilada onalik faoliyatiga tayyorlashda oila 
hayotining, millat hayotining davomiyligini ta‟minlashda bilimlarni, 
tajribalarni bolalarga va ayniqsa qizlarga bera olishga o„rgatish 
O„zbekiston mamlakatining taraqqayotini tashkil etishning asosiy 
sharti hisoblanadi.
Agar onalarning qizlarga beradigan bilimlari, ko„nikma 
tajribalari davom etmas ekan, ya‟ni ajdodlardan avlodlarga 
o„tkazilmas ekan, oila hayoti ham, ijtimoiy hayot ham to„xtaydi. 

---

56 
Shuning uchun oilada onalarning qizlarga beradigan bilimlari, 
tajribalari oila va ijtimoiy hayotni davom ettirishning zaruriy 
ehtiyojlari talabi bo„lib kelgan va shunday bo„lib qoladi. Demak, 
oilada hayotni davom etishi uchun xotinlarning o„zlarini tarbiyalash 
shart ekan. Onalarni to„g„ri va mahsuli amaliy tarbiyalamay turib, 
qizlar hayotini davom ettirib bo„lmaydi. Qizlarni kelgusi oila 
hayotiga tayyorlash oilani, millatni, mamlakatni umuman xalqning 
hayotini davom ettirish deb izohlash mumkin.
O„zbek qizlarini tirishqoq bo„lishi uchun vaqtni o„tkazmay 
zehnini o„tkir qilish uning ustiga yuklanadigan qizlik, xotinlik, yosh 
onalik kabi ishlarini bajarishda kamchilik keltirmasin. Aksincha 
o„zingiz bilgan narsalaringizni, tajribalaringiz uchun hech bir vaqtda 
mag„rur bo„lmaslik kerakligini uqtiradi. Agar qizlar ana shu 
sifatlarni ya‟ni o„zbek qizlariga xos sifatlarni egallasa, o„zlarida 
tarkib toptirsa, bunday qizlar komil onalar ya‟ni insonlar 
bo„lganligini ko„rsatadi. Buning uchun ularni ayblash emas, balki 
boshqalarga ibrat qilib ko„rsatishga asos bo„lishini qizlar bilishlari 
kerak. Aslida millatning, mamlakatning ijtimoiy hayoti ana shunday 
sifatli qizlarning tarbiyalariga bog„liq deb xulosa qilsak to„g„ri 
bo„ladi. 
Qizlarini oilada tarbiyachilikka tayyorlash tarbiyalash asosan 
milliy xususiyatlar asosida olib boriladi. Buning asosiy sababi 
o„zbek millatini, mamlakatni, davom ettirishning asosiy sharti 
hisoblanadi. O„zbek fuqarosining milliy sifatlari oilada davom 
ettiriladi. Bunday ma‟suliyat oilada onalar zimmasiga yuklatilgan, 
shuning uchun onalar qizlarini qizlik paytlaridanoq uy bekasiga xos 
fazilatlarni tarbiyalashga alohida e‟tibor qaratish kerak. Agar qizlar 
oilada onalik vazifasini bajarishga aqliy, axloqiy, mehnat, estetik, 
jismoniy, iqtisodiy, huquqiy va boshqa tarbiyaning tarkibiy qismlari 
asosida tashkil etilmasa kelajakda tarkib topadigan yosh oilalar 
ishonchli va mustahkam bo„lmaydi. O„zbek oilalarining tarbiyaviy 
imkoniyatlarini oshirish uchun ham qizlar tarbiyasini puxta olib 
borish talab etiladi. 
Qiz bolani yoshligidanoq o„zini-o„zi eplashga o„rgatish 
ma‟qul. Uzilgan tugmani qadash, so„kilgan chokni tikish, sitalgan 
erni torlash, ilingan kiyim boshlarni bejirim yamashga o„rgatish 
juda foydalidir. Bu albatta oson ish emas. Bunga ona qunt qilishi, 

---

57 
sabr chidamli bo„lishi, qiziga har bir ishni to„g„ri bajarish tartib 
qoidasini o„rgatmog„i lozim bo„ladi. Ba‟zi onalar ana shu qunt, 
sabr-chidamning etishmasligidan qizlari noshud bo„lib qoladilar. 
Qiz bolani yoshligidanoq pok tabiatli bo„lishga odatlantirish 
kerak. Buning uchun vaqtida yuvinib-taranishga, ust-boshlarini 
vaqtida almashtirishga, ozoda ehtiyot tutishga o„rgatish kerak. 
Qiz bola uy ishlarida onasiga dastyorlik qiladi. Onaga o„xshab 
ish tutishga tirishadi. Ona qizini kuchi etadigan ishlarga solib, yoshi 
o„sgan sari yumushlarning ham turi, ham hajmini kengaytirib 
borgani ma‟qul. Ona qiziga ish buyurganida, uni oson va tez 
bajarish yo„lini ko„rsatsa, yana ham yaxshiroq bo„ladi. Lekin 
bolaning o„ziga ham erkinlik berish kerakligini unutmaslik zarur.
Bolaga ish buyurganda, mehnatdan ko„zda tutilgan maqsadni 
to„g„ri anglatish, uni yaxshi va sifatli bajarish uchun sabr toqat bilan 
ishlash kerakligini tushintirish kerak. Topshirilgan vazifani bola 
qanday bajarayotganini ona ham, ota ham nazorat qilishi, ishning 
natijasiga baho berishi tarbiyaviy jihatdan muhimdir.
Odatda qiz bola uy tutish, saranjom-sarishtalikni, o„z onalari 
namunasida ko„rib o„rganadi. Bas, shunday ekan, ona uy 
yumushlarini: ovqat tayyorlash, stol tuzash, kir yuvish, uy tozalash, 
dazmol bosish, bichish-tikish, mehmon kutish kabi ishlarni 
bajarayotganida qizlarini ham yoniga olib, bu ishlarni ularning 
dastyorligida qilsa, bu onaga ham, qizga ham foydalidir. Har birimiz 
onamizning qachondir “Qilganing menga - o„rganganing o„zingga” 
deganlarini yaxshi eslaymiz.
Qizlar fazilati to„g„risida so„z borganida odob, sharmu hayo, 
nafosat masalasiga to„xtamay ilojimiz yo„q. Bu qiz bolada sharmu 
hayo, aql idrok - uning husni bo„lmog„i kerak.
Sharmu hayoli, nafosatli bo„lmoq – nomusli, oriyatli bo„lish, 
o„zgalarni hurmat qilish demakdir. Aql bilan ish yuritib o„z 
nomusini pok saqlamoq, har qanday vaziyatda o„zini tuta bilmoqlik, 
har bir qadamini o„ylab, o„lchab bosmoq demakdir. Bu xislatlarni 
qiz bola odatda o„zining eng yaqin kishilari o„rtasidagi yaxshi 
munosabatlarni uqib oladi. 
Ona qizini ishini epchil bajarishga o„rgatish, hunar orttirishga 
qiziqtira olishi kerak bu yo„lda sabr matonatli bo„lishga undashi 
zarur. Eng muhimi olgan bilimi, xulqini yo xizmatiga bag„ishlash 

---

58 
istagini to„ldira olishdir. Ba‟zi onalar qiz bola birovning xasmi, 
voyaga etmasdan uzatilib ketadi deb, ota-onasinikida, uyida kiygani 
qoladi degan noto„g„ri tushuncha bo„ladi. Katta qizlarni taltaytirib, 
uy ro„zg„or ishlaridan, turmush qiyinchiliklaridan chetda turishlar, 
ularni o„z mayllariga tashlab qo„yadilar. Ona uy qiyinchiliklarini o„z 
zimmasiga oladi, qizini juda erkin o„stiradi bu bilan u zararli ish 
qilayotganini tushunib etmaydi chamasi yana shunday toifadagi 
onalar borki: “ Yaxshi o„qisang, odam bo„lsang bas, uy ishlari 
bo„lsa, o„zim eplayman”, -deb hatto bo„yiga etgan qiz bolalariga 
churi bo„ladilar. Bu bilan ona o„z qadr qimmatini erga uradi, qizini 
esa u uquvsiz, no„noq, hech ishda yo„q qilib o„stiradilar, uning ham 
kelajakda ona bo„lishini unitib qo„yadilar. “Yaxshi o„qib odam 
bo„l”- deydilar-u, amalda bo„lsa bunga teskari ish tutadilar. 
Mehnatda chiniqmagan, qiyinchiliklarni engishga o„rganmagan qiz 
qanday qilib yaxshi inson bo„la oladi?! Qiz bola avvalo hayotda 
chiniqadi. Mehnat bilan aql farosati fikrlashadi, ma‟naviy 
kamolotga etishadi. Bolangiz ayni kuchga kirgan payti balog„atdan 
so„nggi davr hisoblanadi. U yumush bilan charchamaydi, ozmaydi, 
ona faqat uni har bir ishini reja bilan qilishga o„rgatishi lozim. 
O„sib kelayotgan yosh qizni o„z holiga tashlab qo„yish 
yaramaydi. Uni tergab turmasa keyinchalik achinib qolish mumkin. 
Chunki 15-16 yoshli qiz hali yomon bilan yaxshining farqiga 
etmaydi. G„oyat ta‟sirchan, o„ziga juda bino qo„ygan bo„ladi. 
Balog„at tomondan etilib kelayotgan payti bo„ladi. Shuning uchun 
ham ona qiziga yaqin bo„lishi, uning sirdosh do„stiga aylanib, unga 
doimo ko„z–quloq bo„lib turishi kerak. Ona qizini nasihat yo„li 
bilan, shuningdek, xayrli ishlarga o„rgatish bilan ko„ngilsiz 
yo„llardan saqlab turishi kerak. Yosh navdani har tomonga egish 
ham, to„g„ri o„stirish ham oson. Ayol ham, erkak ham hamma 
narsani bilgani yaxshi, chunki turmushda hammasi kerak bo„ladi. 
O„qish bilan birga biror hunarga ega bo„lish bilangina mazmunli 
hayot kechirish mumkin deyuvchi kishilar qattiq yanglishadilar. 
“Boshiga tushsa hamma narsaga ko„nikib ketadi” degan iborani 
ko„p ishlatamiz. Qiz bola turmush qurgach, o„sha oilaning yo„liga 
tushib ketadi, deb ishonamiz. Biroq yangi oilaning yo„liga tushish 
oson ish emas. Buning uchun kelinchak o„zining yaxshi tomonlari 
bilan ularga yoqishi kerak. 

---

59 
O„zbek kelinchaklari o„zining uch xislati bilan: uy ishlariga 
epchil bo„lishi, xushodobi, ziyrakligi va farosatliligi bilan kuyovini, 
qaynonasini, qaynotasini mamnun etsa, ular oldida xurmati oshadi. 
Bundan o„zining ham yuzi yorug„, dili charog„on bo„ladi. 
Qiz bola uylik-joylik bo„ldi deylik, endi uy-joyini, erini 
eplamog„i, qayn-bo„yni bilan axil bo„lishni bilmog„i kerak, vaqti 
etib ona bo„lganda, farzandini komil qilib o„stirishi ham uddasidan 
chiqmog„i kerak. Qiz bola uquvli bo„lsa, yaxshi, bularni qiynalmay 
eplab ketadi. Uyda tik o„sgan bo„lsa-chi? U holda dakki eshitadi, 
turtki eydi. Tez-tez oilaviy janjallarni bo„lishiga sababchi bo„ladi. 
Xattoki turmushning buzilishigacha borib etadi. Bunday hayotiy 
misollarni ko„plab ko„rishimiz mumkin. 
Oilada qiz bolaga yigitning bo„lajak ona va uy bekasi sifatida 
qaraladi va tarbiya qilinadi. Bolalar 5-6 yoshdan boshlab uy ishlarini 
bajarishga kirishgan, qizlar tikish, to„qish va ro„zg„or yumushlarini 
o„rganishadi. Oilada yoshligidan mehnatga o„rgata borilar ekan, ular 
hamma narsalarni asrab, avaylab borishga o„rganadi. Oilada qizlar 
tarbiyasiga ko„proq e‟tibor berilsa, kelgusi tejamkor, tadbirkor, uy 
bekasi bo„lishlikka zamin yaratadi. Qizlarni qo„liga kattalar 
nazoratida igna berib, ip o„tkazishga, oddiy to„g„ri chok tikishga 
o„rgatiladi, o„ziga oddiygina fartukcha tikib, olib ish qilsa, kiyimini 
asraydi. 
Yuqoridagilardan tashqari, qizlarni xalq o„yinlari va 
o„yinchoqlar oilada bolalarni ma‟naviy–axloqiy tarbiyalashda 
muhim rol o„ynaydi. Chunki o„yin zamirida, birinchidan, bolaning 
jismoniy chiniqishi yotsa, ikkinchidan o„yin faoliyatida kelajakdagi 
hayot yo„lini ham anglab olishi uchun yo„l ochib beradi. O„yinlar 
bolani sog„lom, xarakatchan, topqir, chidamli, matonatli, aql bilan 
ish tutishiga o„rgatishi bilan ahamiyatlidir. Masalan, qiz bolalarning 
“qo„g„irchoq-qo„g„irchoq”, “xolla-xola” kabi o„yinlari qizlarning 
kelajakdagi hayotlariga ishoradir. Zero, bu o„yinlar orqali qizlar 
kelgusi balog„at yoshida ona bo„lishi, bolani boqish, tarbiyalash 
kabi tushunchalarga ega bo„lsada, eng muhim ota-onalik hissi, 
burchi, ma‟suliyati kabilarni ham anglashga odatlanib boradi. Bu 
bilan ularda go„daklik chog„ida ota-onalik mehri, farzandni sevish, 
avaylab-asrab o„stirish, unga mehr-muhabbat bilan munosabatda 
bo„lish kabi malakalar tarkib topa boradi. 

---

60 
“Xolla-xola”, o„yini esa o„z navbatida qizlarga qarindosh 
urug„lar bilan bordi-keldi qilish lozimligini, mehribonlik ko„rsatish 
kerakligini, uyga kelgan qarindosh-urug„larni quchoq ochib kutib 
olish, ulug„ kunlarda ularni yo„qlab turish, xabar olish lozimligi kabi 
tushunchalarni o„rganishga yordam beradi. Natijada, bunday qizlar 
kelajakda yaxshi ona ham bo„la oladilar. 
Xalqning yashashi, mehnati va o„z-o„zini himoya qilish xalq 
o„yinlarining mazmunida o„z aksini topgan. Shuni ham alohida 
ta‟kidlash lozimki, o„zbek xalq o„yinlari o„zining serharakatliligi, 
bola jismini o„stiruvchanligi, chiniqtiruvchi harakatlardan tashkil 
topganligi bilan ham boshqa xalqlar o„yinlaridan farq qiladi.