Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov

4.2.
 
Qadimgi tropik Afrika madaniyati 
Tropik Afrika milodiy VII-VIII asrlargacha qarama-qarshi sinflar 
vujudga kelmagan. Jumladan, Saxara janubiy viloyatlarida, subtropik 
Saxaraga va Shimoliy va Sharqiy Afrika xalqlari arablar kelgandan 
so‘ng yozuv bilan tanish bo‘lgan. Bu keng mamlakatda turli jamoalar, 
etnik guruhlar qadimdan yashab kelar ekan, ularning har biri o‘z 
rivojlanish xususiyatiga ega bo‘lib, sivilizatsiya arafasida yashardilar. 
Bu davrga kelib bu erda temir davri boshlansa-da, ammo ayrim 
mintaqalarda yashovchi aholi ibtidoiy tuzumining rivojlangan 
pog‘onasida turardi. Birinchi bu yerda dastlab temir G‘arbiy Sudanda 
tarqaladi. Shu boisdan G‘arbiy Sudan, shuningdek, Nigeriya ilk 
sivilizatsiya tarqalgan hududlar edi. bu sivilizatsiyaning qadimgi 
tomirlari milodiy II ming yillikning I asrlariga borib tarqaladi. Demakki, 
markaziy Afrika tsiva o‘chog‘i metallurgiyaning paydo bo‘lishga qadar 
qoloq edi. tropik Afrika sivilizatsiyasi G‘arbiy Sudan sivilizatsiyasi 
davomchisi edi. 
Arxeologik ma`lumotlarga qaraganda, mil. avv. I ming yillik 
oxirlarida tropik Afrikaning ayrim joylarida, jumladan, Qadimgi ganada 
dastlabki davlatchilikning tashkil bo‘lganligini kuzatish mumkin. Shu 
munosabat bilan G‘arbiy Sudan sivilizatsiya o‘chog‘i bu borada katta rol 
o‘ynagan. Umuman olganda, milodiy VIII asrlarda tropik Afrika 
hududida sivilizatsiyaning bir necha o‘chog‘lari vujudga kelib, ular 
galdagi taraqqiyotni ta`minlagan. 
4.3.
 
Qadimgi Janubiy Arabiston sivilizatsiyasi 
Janubiy Arabiston hududida Sharqiy Afrika singari bir qator ilk 
paleolit yodgorliklari o‘rganilgan. Bundan kelib chiqadiki, ibtidoiy 
odamlarning Yer yuzi bo‘ylab taraqalish Arabiston hududi bo‘ylab 
o‘tgan. Bundan taxminan 20 ming yillar avval bu hududda iqlim sharoiti 
keskin o‘zgarib, 18-17 ming yillarga kelib, Arabiston hududi mutlaq 
quruqlikka aylanadi. Bu davrda insonlar bu hududni ayrim ekologik 
burchaklardan tashqari tashlab chiqib ketadi. Mil. avv. 3-2 ming 
yilliklarda Janubiy Arabiston hududiga Semit qabilalari kirib kelgan. Bu 
qabilalar yozuv bilan, irrigatsiya ishlari bilan, dehqonchilik bilan tanish 
bo‘lganlar. Mil. avv. I minginchi yillarga kelib bu erda sug‘orma 
dehqonchilik, kichik shaharchalar paydo bo‘ladi. Bu hududda Sepola 
beradigan o‘simlik va daraxtzorlar keng rivoj topadi, qaysiki, bu ashyo 
Yaqin Sharq mamlakatlarida juda qadrlanardi. 

---

59 
M.a. IV ming yillikda Yuqori Misr va Shimoliy Nubiyada deyarli 
bir xil madaniyat tarqalgan bo‘lsa, keyinchalik geografik omillar 
xususiyatiga ko‘ra madaniyatlar taraqqiyoti turlicha yo‘ldan ketdi. 
Nilning uchinchi va beshinchi ostonalari oralig‘idagi hududlarni asoan 
Kush podsholari nazorat qilgan, ba’zan esa ular o‘z hukmronligini 
shimolda Asuandan janubda Xartumgacha kengaytirishga muvaffaq 
bo‘lgan. Kushda asosan dehqon-chorvador birlashmalar istiqomat 
qilgan. M.a. III ming yillikda Misr fir’avnlarining istilochilik yurishlari 
tufayli Nilning birinchi ostonasidan janubdagi hududlarda yuzaga kelgan 
madaniyatlar almashib turgan. Shimoliy Suriyadagi Kush hududida 
yashagan aholi sezilarli darajada negroid elementlari aralashgan Kerma 
madaniyatiga mansub bo‘lgan. Kerma shahri xarobasi, bu yerdan 
topilgan buyumlar jamiyatning ancha yuksak darajadagi taraqqiyotidan 
dalolat beradi. Sopol idishlardagi naqshlarda qora Afrikaning kuchli 
ta’siridan dalolat beradi. Kerma aholisi Misr, Sharqiy Saxara, Xartum 
viloyatlari va Efiopiyaning chegara rayonlari bilan yaqin aloqada 
bo‘lgan. Kermaning gullab-yashnash davri Misrdagi O‘rta podsholik va 
II- O‘tish davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda Kerma ikkinchi ostonadan 
to‘rtinchi Nil ostonasigacha bo‘lgan hududni nazorat qilgan. Kush 
sivilizatsiyasining keyingi davriga oid markazlar - Kava, Napata va 
Meroyening 
dafn 
inshootlari 
ushbu 
sivilizatsiyaning 
mahalliy 
ildizlaridan darak beradi. Ushbu hududda mavjud bo‘lgan oltin, 
chorvachilikni rivojlantirish, qimmatbaho yog‘och navlari va asirlarni 
haydab ketish uchun qulay sharoit Misrni doimo qiziqtirib kelgan. Misr 
kolonizatsiyasi davrida Kush madaniyati Misr madaniyati bilan juda 
yaqinlashib ketgan, ammo mahalliy an’analar va qarashlar saqlanib 
qolgan. XXV sulola davrida endi Misr Kush tomonidan istilo qilinadi. 
Kushlik fir’avnlar hukmronligiga Ossuriya qo‘shinlarining qudrati va 
zarbasi chek qo‘ydi.
Shimoldan bosqinchilarning hujumi xavfi yoki boshqa sabab bilan 
Kush sivilizatsiyasining markazlari janubga, Napata va Meroyega 
ko‘chadi. M.a. VI-V asrlarda podsho oilasining qarorgohi Meroyeda 
joylashgan, ammo Napata bosh diniy markaz, podsholarning asoisiy toj 
kiyish marosimi o‘tkaziladigan joy bo‘lib qolavergan. Mahalliy 
me’morchilik va san’atning eng yorqin namunasi Musavvarat-as-
Sufradagi diniy majmuadir. Bu yerda sher boshli mahalliy xudo 
Apedemakkka topinilgan. Ushbu yodgorlik shaklan Misr an’analariga 

---

60 
o‘xshatib barpo etilgan, biroq u mazmunan Afrika madaniyatiga 
mansub. Meroye xatida bitilgan ilk yozuvlar m.a. II asrga oid, ammo u 
ilgaridan mavjud bo‘lgan. Bu yozuv Afrika qit’asidagi eng qadimgi 
alifboli yozuv bo‘lib, bevosita Misr iyeroglif va demotik yozuvi ta’sirida 
paydo bo‘lgan. Meroye madaniyati rivojining butun tarixi qadimgi 
dunyoning buyuk davlatlari bilan bog‘liq tarzda kechgan. Kushda ushbu 
davlatlarning ko‘plab an’analari va yutuqlari qabul qilingan. Bunda 
ayniqsa Misrning ta’siri eng kuchli bo‘lgan. O‘ziga xos va betakror 
Kush madaniyati qadimgi Sharq mamlakatlarining umumiy madaniy 
merosiga o‘z hissasini qo‘shgan, Sudan xalqlarining zamonaviy 
madaniyati manbai bo‘lib xizmat qilgan. Tropik Afrikada temir davriga 
o‘tish bilan bir vaqtda yuzaga kelgan, o‘ziga xos moddiy va ma’naviy 
madaniyatga ega bo‘lgan markazlarni shartli ravishda sivilizatsiya deb 
atash mumkin. Bir-biridan ulkan masofalar ajratib turgan, ammo o‘zaro 
bog‘liq holda rivoj topgan bu qadimiy sivilizatsiyalarga G‘arbiy Sudan 
va unga tutash bo‘lgan Saxara hududlari, hozirgi Nigeriyaning markaziy 
va janubiy-g‘arbiy qismlari, Lualaba daryosining yuqori qismi havzasi 
(hozirgi Zairdagi Shaba viloyati), hozirgi Zimbabve Respublikasining 
markaziy va sharqiy viloyatlari hamda Hind okeanining Afrika 
qirg‘oqlarini kiritish mumkin. Ushbu qadimgi sivilizatsiyalar va 
Afrikaning o‘rta asr sivilizatsiyalari - G‘arbiy Sudanning buyuk 
davlatlari (Gana, Mali, Songai), Ife, Benin, Kongo, Zimbabve, suaxili 
sivilizatsiyalari orasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik arxeologik 
tadqiqotlar natijasida isbotlab berilgan. G‘arbiy Sudan va Nigeriyada 
vujudga kelgan sivilizatsiyalar ayniqsa rivoj topgan. Markaziy Afrika 
o‘choqlari temir va mis metallurgiyasi, shahar tipidagi yirik 
manzilgohlarning paydo bo‘lish vaqtiga ko‘ra orqada qolgan edi. 
Sharqiy Afrika markazi uning shakllkanishida dengiz savdosi o‘ynagan 
rol bilan bog‘liq o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turgan. Tropik 
Afrika sivilizatsiya o‘choqlarining bir-biridan uzoq masofalar bilan 
ajratilganligi ularning o‘rtalarida o‘rtasida aloqalar o‘rnatishga to‘sqinlik 
qilmagan. Bu aloqa G‘arbiy Sudan va Nigeriya o‘chog‘i, Nigeriya va 
Kongo havzasi o‘rtasida kuzatiladi. Arxeologik ma’lumotlar hozirgi 
Zimbabve, Zambiya va Yuqori Lualaba, shuningdek, sharqiy Afrika 
qirg‘oqbo‘yi hududlari m.a. II ming yillik boshlarida o‘zaro aloqada 
bo‘lganligini tasdiqlaydi. Biroq ularning ko‘pchiligi, masalan, Nigeriya 
va Markaziy Afrika o‘choqlari Afrikadan tashqaridagi sivilizatsiyalar 

---

61 
bilan to‘g‘ridan – to‘g‘ri aloqa bog‘lash imkoniga ega bo‘lmagan. Sahroi 
Kabir hududi orqali o‘tgan savdo yo‘llari bu yerdagi taraqqiyotga o‘z 
ta’siri ko‘rsatdi. Tropik Afrikadagi yagona G‘arbiy Afrika bronza davri 
industriyasi va undan so‘ng yuzaga kelgan metallurgiyani mana shu 
ta’sir natijasi deb baholash mumkin. Mavritaniyadagi (Akjujta) fransuz 
olimlarining tadqiqotlari bu yerda m.a. VI-V asrlarda mis va bronza 
davri industriyasining yirik markazi bo‘lganligini ko‘rsatib berdi. U 
Marokash janubida ilgariroq yuzaga kelgan metallurgiya markazi bilan 
bog‘liq bo‘lgan. Niger daryosi o‘rta oqimining Gundam rayoni – 
Niafunkdagi yodgorliklar (dahmalar va megalitik inshootlar) esa 
miloddan oldingi davrdayoq shakllangan shahar hayoti an’analariga ega 
Mali sivilizatsiyasi bilan bog‘liq. Malidagi Jenna shahri xarobalarida 
amerikalik olimlar tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar bu yerda 
rivojlangan temir metallurgiyasi mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi. 
Radiouglerod tekshiruvlai an’anaga ko‘ra VIII asrda paydo bo‘lgan deb 
hisoblanib kelingan bu shahar m.a. III asrda vujudga kelganligini 
aniqlab berdi. M.a. I ming yillikda Sahroi Kabirning suvsizlanishi va 
ko‘chmanchilarning janubga kirib kelishining kuchayishi dehqonlarda 
bu hujumga qarshi tura oladigan ilk yirik tashkiliy siyosiy 
birlashmalarning vujudga kelishiga olib keldi. Milodiy III-IV asrlar 
chegarasida ushbu hududdagi eng qadimgi davlat birlashmasi bo‘lgan 
Gananing vujudga kelishi aynan mana shu jarayonning mantiqiy yakuni 
bo‘ldi. Qadimgi Markaziy Afrika sivilizatsiyasining Nigeriya o‘chog‘i 
to‘g‘ridan – to‘g‘ri G‘arbiy Afrikada temir industriyasi bilan bog‘liq. 
Ushbu o‘choqning ko‘pchilik sivilizatsiyalari u yoki bu darajada bu 
regiondagi ilk temir asri madaniyati bo‘lgan Nok madaniyati bilan 
aloqador (m.a. V asr). Nok sivilizatsiyasi izlari ilk bor 1928 yilda Jos 
yassitog‘liklarida ochilgan. 1943 yilda Nok qishlog‘i yaqinida topilgan 
haykalchalar uning keng miqyosda o‘rganilishini boshlab berdi. Nok 
sivilizatsiyasi hozirgi Nigerning markaziy va janubi-g‘arbiy qismlarida, 
qisman Benin va Nigeriya hududlarida tarqalgan. So‘nggi tadqiqotlar 
natijasida uning xronologiyasi taxminan m.a. 900 yildan milodiy 200 
yillar bilan belgilanmoqda. Nok sivilizatsiyasi vakillari Sahroi Kabirdan 
janubdagi hududda ilk bor sopol buyumlar tayorlay boshlagan va 
metallurgiya ko‘nikmalariga ega bo‘lib, tosh davridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
temir davriga o‘tgan. Nok sivilizatsiyasi vakillari yaratgan ajoyib sopol 
va bronza haykalchalar ushbu madaniyatning sof Afrika ildizlariga ega 

---

62 
ekanligini ko‘rsatadi. Ushbu haykalchalar dafn marosimi uchun xizmat 
qilgan. Ular sof badiiy fazilatlaridan tashqari, an’anaviy afrika 
haykaltaroshligida bugungi kungacha saqlanib qolgan uslub aks 
etganligi bilan qiziqarlidir. Hozirgi yoruba xalqining ajdodlari 
tomonidan yaratilgan Ife sivilizatsiyasining Nok bilan aloqasi mashhur 
Ife bronzalarida o‘z aksini topgan. Ifening bronza va sopol haykalchalari 
juda mukammal bo‘lib, antik haykalchalarga o‘xshab ketadi, biroq 
ularda tasvirlangan odamlar negroid irqiga mansub. Lualaba daryosining 
yuqori oqimlarida ham o‘ziga xos qadimgi sivilizatsiyalar shakllangan. 
Bu hududda topilgan yirik Sanga (m.a. VII-IX asrlar) va Katoto (m.a. 
XII asr) dahmalaridagi boy arxeologik topilmalar - mis va temir 
buyumlar, fil suyagidan tayorlangan buyumlar, sopol Buyumlar 
xarakteri 
buyumlar 
mahalliy 
hunarmandchilikning 
yuksak 
taraqqiyotidan dalolat beradi. Xronologik jihatdan Sanga Lualaba va 
Zambezi havzasi o‘rtasidagi tovar ayirboshlash shakllangan davrga 
to‘g‘ri keladi. Hozirgi Zambiya va Zimbabve hududlarida vujudga 
kelgan sivilizatsiyaning gullab-yashnashi XII-XIII asrlarga to‘g‘ri 
keladi. Ammo uning shakllanish omillari ancha oldingi davrlarga oid. 
Bu hududdagi Inyango platosidan topilgan mis buyumlar VIII-IX asrlar 
bilan belgilanadi. Zimbabve davlatining Masvingo viloyatida joylashgan 
Katta Zimbabve qadimgi Afrika shahrining ulkan tosh xarobalaridan 
iborat. U shona (bantu guruhiga kiruvchi xalq) xalqi ajdodlarining bosh 
ibodatxonasi va diniy markazi bo‘lgan deb hisoblanadi. 1928-29 yillarda 
ingliz arxeologi G.Katon-Tompson tomonidan o‘rganilgan ushbu 
yodgorlik taxminan 1130 yillarda barpo etilgan. Ushbu hududning 
o‘zlashtirilishi esa III asrdan boshlangan. Qadimda ushbu shahar 
Monomotapa yoki Buyuk (Katta) Zimbabve, Muene, Mutapa, 
munxumutapa nomlari bilan mashhur davlatning markazi bo‘lgan. U 
hozirgi Zimbabve (ushbu nom aynan shu shahar nomidan olingan bo‘lib, 
“tosh uylar”, “ibodat uylari” ma’nosini anglatadi) va Mozambik 
hududlarini o‘z ichiga olgan. O‘rta asr Afrika sivilizatsiyalariga yorqin 
misol sifatida Suaxili sivilizatsiyasini ko‘rsatish mumkin. I-VIII asrlar 
davomida shakllangan ushbu sivilizatsiyaning gullab-yashnashi XII-XIII 
asrlarga to‘g‘ri keladi. Milodimiz boshlariga kelib Sharqiy Afrika 
allaqachon Qizil dengiz va Fors qo‘ltig‘i, Janubiy va Janubi-sharqiy 
Osiyo bilan savdo va madaniy aloqalar bilan bog‘langan edi. Suaxiliya 
sivilizatsiyasining ilk asoslari okean dengizchiligi va okean xo‘jaligiga 

---

63 
asoslangan. Bu hududda savdo va dengiz xo‘jaligi bilan bog‘liq holda 
paydo bo‘lgan yirik manzilgohlar keyinchalik suaxiliya sivilizatsiyasi 
uchun xos bo‘lgan Kilva, Mombasa kabi mashhur shahar-davlatlarga 
aylangan. Sharqiy Afrikadagi turli arxeologik tadqiqotlar Suaxili 
sivilizatsiyasining gullab-yashnagan davri haqida ham, ya’ni hudud 
tarixining musulmon davriga oid ma’lumotlar beradi. Shunady qilib VIII 
asrga kelib Tropik Afrika hududida ilk sivilizatsiyalarning bir qancha 
o‘choqlari yuzaga kelgan va afrika madaniyatlarining keyingi 
taraqqiyoti uchun zamin bo‘lib xizmat qilgan.
Janubiy Arabiston sivilizatsiyasining o‘ziga xosligi uning Misr, ikki 
daryo oralig‘i va boshqa sivilizatsiya markazlardan to‘liq bo‘lmasa-da, 
ajralganligi bilan belgilanadi. Janubiy Arabistonning bo‘g‘ozdagi 
qirg‘oqbo‘yidan to Xadramautning g‘arbiy rayonlarigacha bo‘lgan 
hududida olduvay tipidagi ilk paleolit qurollarining, shuningdek Rub-al-
Xalining shimoliy chegaralarida ko‘plab ilk paleolit manzilgohlarining 
topilishi Janubiy Arabiston inson paydo bo‘lgan va shakllangan hududga 
kirishini ko‘rsatadi. Dastlab qulay tabiatga ega bo‘lgan Arabiston 
yarimorolida m.a. XX ming yillikdan boshlangan tabiatdagi o‘zgarishlar 
m.a. XVIII-XVII ming yilliklarga kelib qurg‘oqchil iqlimning 
shakllanishiga olib keldi. Insonlar Arabiston yarimorolini tark etadi va 
faqat uning janubi va sharqida “ekologik boshpanalar” da hayot davom 
etdi. M.a. VIII ming yillikdan boshlab iqlim yana o‘zgara boshladi va bu 
safar insonlar uchun qulay sharoit tufayli ushbu hudud Jamdat-Nasr 
madaniyati vakillari tomonidan egallanadi. M.a. III ming yillikka kelib 
Sharqiy Arabiston, ayniqsa Ummon (qadimgi Magan) Ikki daryo oralig‘i 
va “Dilmun mamlakatlari” (Baxrayn)ning Shimoli-G‘arbiy Hindiston 
bilan savdosida faol ishtirok eta boshlaydi. M.a. III ming yillik oxiri – II 
ming yillik boshlarida Janubiy Arabistonga dehqonchilik bilan tanish 
bo‘lgan va sug‘orish, qurilish ko‘nikmalariga ega bo‘lgan semit 
qabilalari kirib keladi. Janubiy Arabiston tabiatining o‘ziga xos 
xususiyatlari ko‘chib kelgan xalqlarni alohida guruhlar va urug‘lar 
bo‘lib joylashib, biqiq madaniyat o‘choqlarini shakllantirishiga olib 
keldi. M.a. III m.y. ning ikkichi yarmiga oid shumer hujjatlarida 
Ikkidaryo oralig‘i bilan aloqada bo‘lgan Magan va Meluxxa 
mamlakatlari tilga olinadi. M.a. II ming yillik oxiridan to m.a. VI asrga 
qadar yuzaga kelgan Sabey, Kataban, Xadramaut va Mayn 
sivilizatsiyalari o‘ziga xos yorqin xususiyatlarga ega bo‘lib, m.a. I ming 

---

64 
yillik davomida yonma-yon mavjud bo‘lgan. Qadimgi Xadramaut 
madaniyatida uzoq vaqtgacha janubiy Ikkidaryo oralig‘i ta’sirida 
bo‘lgan Arabiston yarimorolining eng chekka sharqiy viloyatlariga xos 
alohida qirralar saqlanib qolgan. M.a. I ming yillikning birinchi yarmida 
bu sivilizatsiyalar sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik, ko‘plab 
shaharlar, rivojlangan me’morchilik va san’atga ega bo‘lgan. M.a. VII 
asrda barpo etilgan va o‘n uch asr faoliyat ko‘rsatgan Marib to‘g‘oni bu 
sohada erishilgan hayratlanarli natijalardan guvohlik beradi. Bu 
hududlarda yetishtirilgan ko‘plab ekinlarga Yaqin Sharq va O‘rtayer 
dengizi mamlakatlarida talab kuchli bo‘lgan. Xushbo‘y hidli daraxtlarni 
o‘stirish qadimgi Yaman davlatlarining gullab-yashnashiga asos 
bo‘lgan. M.a. X asrda Sharqiy O‘rtayer dengizi bilan savdo va 
diplomatik aloqalarini o‘rnatgan Saba davlati m.a. VIII asrda Ossuriya 
davlati bilan muloqotga kirishgan va m.a. VII asrda hozirgi Shimoliy- 
Sharqiy Efiopiya hududlarini koloniyalashtirgan. Xushbo‘y o‘simliklar 
yetishtirish asosan Xadramaut (qisman Kataban) rayonlarida jamlangan 
bo‘lib, tashqi karvon savdosi esa m.a. VI asrdan Mayn qo‘lida bo‘lgan. 
Janubiy Arabistonning Hindistondan Afrika va Misr hamda O‘rtayer 
dengiziga boruvchi dengiz yo‘li ustida joylashganligi m.a. I ming 
yillikdayoq uning Janubiy Osiyo va Yaqin Sharq, Hind okeani va 
O‘rtayer dengizi havzasining qadimgi sivilizatsiyalari orasidagi 
mahsulot ayirboshlashda vositachilik vazifasini belgilab berdi. M.a. VII 
asrdan butun Janubi-g‘arbiy Arabistonga Sabaning siyosiy hukmronligi 
tarqaldi, ammo VI-IV asrlardan uzoq urushlar tufayli Mayn, Kataban va 
Хadramaut Saba hukmronligidan ozod bo‘ldi. Urushlar m. a. I ming 
yillikning ikkinchi yarmida davom etgan va milodiy III asrga kelibgina 
hududda barqarorlik o‘rnatilgan. Urushlar natijasida Mayn Saba 
tomonidan zabt etilgan, Kataban tarix sahnasidan yo‘q bo‘lib ketgan, 
Sabada esa Janubiy Arabistonning janubi-sharqiy burchagida joylashgan 
viloyat – Ximiyara sulolasi hukmronligi o‘rnatilgan. Ximiyara 
davlatining poytaxti Zafar bo‘lib, IV asrga kelib u butun Janubiy 
Arabiston ustidan o‘z hukmronligi o‘rnatgan. Milodimiz boshlariga 
kelib Qizil dengiz va Adan ko‘rfazining g‘arbiy qismmining yunon, misr 
dengizchilari 
tomonidan 
o‘zlashtirilishi Janubiy Arabistonning 
Hindiston va Misr o‘rtasidagi savdoda yakkahukmronlik mavqeiga zarba 
bergan hamda mahalliy sivilizatsiyalar taraqqiyotiga katta ta’sir 
o‘tkazgan. Suriya va Misrning Rim tomonidan egallanishi esa vaziyatni 

---

65 
yanada murakkablashtirgan. Endi kurash savdo yo‘llarida hukmronlik 
uchun emas, balki hosildor yer va qulay ko‘rfazlarga ega dengizbo‘yi 
hududlari 
uchun 
olib 
boriladigan 
bo‘ldi. 
Qadimgi 
Yaman 
sivilizatsiyalarining asoschilari o‘zlari bilan Janubiy Arabistonga 
xo‘jalik va madaniy hayotning ko‘plab sohalarida mustahkam bilim, 
ko‘nikma va malakalarni olib kelishgan. Ajoyib tosh inshootlar, 
vodiylardagi baland tepaliklarda barpo etilgan ulkan shaharlar, sug‘orish 
tizimlari shundan dalolat beradi. Marib, Timna, Shabva va Karnava 
shaharlari xarobalariga ko‘ra, shaharlar to‘g‘ri to‘rt burchak shaklida 
qurilib, balandligi 10-12 metrli tosh devorlar bilan o‘rab olingan. Shahar 
devorlarida kvadrat shaklida minoralar bunyod qilingan. Haykaltaroshlik 
taraqqiy etgan, alebaster, jez va loydan haykallar yasalgan. Oltin va 
bronzadan yasalgan hayvonlar (ho‘kiz, tuya, ot) dinamik va ifodali 
tasvirlangan. Qadimgi janubiy arabistonliklar Sharqiy O‘rtayer 
dengizining (finikiya yoki protosinay) alifboli yozuvi asosida yaratilgan 
o‘ziga xos yozuvdan foydalanishgan.
Ushbu xalqlarning ma’naviy hayoti haqida bizgacha u qadar ko‘p 
narsa yetib kelmagan. Ilk bosqichlarda bu yerda qadimgi semit xudosi 
Astar yetakchilik qilgan. Astral xudolar va ikkinchi darajali mahalliy 
xudolar muhim rol o‘ynagan. Erkak ilohalar bilan bir qatorda ayol 
ilohalar ham e’zozolangan. Yagona xudolar panteoni shakllanmagan. 
Sabeylar Almakax deb atagan oy xudosi Janubiy Arabiston qabilalarida 
katta rol o‘ynagan. Eramiz boshlarida Astar asta-sekin siqib chiqarilib, 
“mahalliy xudolar” birinchi o‘ringa chiqqan. Kohinlik funksiyasini 
Janubiy Arabistonda boshqaruv ishlari va ijroiya hokimiyatiga ega 
bo‘lgan mansabdor shaxslar - mukarriblar bajargan Janubiy Arabiston 
sivilizatsiyalarining ichki hududlardagi ko‘chmanchilar bilan doimiy 
qo‘shnichiligi ularning taraqqiyotiga o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Nisbatan 
past taraqqiyot bosqichida turgan chorvador qabilalar asrlar davomida 
Yaman yerlarida o‘rnashib mahalliy sivilizatsiyalar bilan bevosita 
aloqaga kirishgan. Bu o‘z navbatida xo‘jalik hayoti va madaniyatning 
tushkunligiga olib keldi. Kuchayib borayotgan salbiy omillar ta’sirida 
Janubiy Arabiston tsivlizatsiyalari milodiy asrning ilk asrlaridan 
yemirila boshladi va VI asrda halokatga uchradi. Ammo Janubiy 
Arabistonning qadimgi sivilizatsiyalari halokatiga ma’naviy hayotning 
yuksak taraqqiyoti hamroh bo‘ldi. Janubiy Arabistonning qulay 
geografik joylashuvi buyuk imperiyalarning nazaridan chetda qolmadi. 

---

66 
Milodiy asr boshlarida Janubiy Arabistonning dengiz bo‘ylaridagi 
shaharlarida joylashgan yunon va misr savdogarlarining savdo 
manzilgohlari so‘nggi ellin (keyinchalik xristianlik) ta’siri tarqalishining 
tabiiy markazlariga aylandi. Milodimizning birinchi asrlarida Adan va 
Sokotradagi yunon- rim muhitida xristianlik ham tarqala boshladi. IV 
asrdan sharqiy Rim imperiyasi Aleksandriya cherkovidan hamda 
Efiopiya (Habashiston) hududida milodimiz boshida yuzaga kelgan va 
ayrim qirg‘oqbo‘yi hududlari, janubiy-G‘arbiy Arabistonni bosib olgan 
Aksum davlatining xristianlashgan yuqori tabaqasidan foydalangan 
holda bu hududda xristianlikni yanada keng yoyishga harakat qildi. Ko‘p 
o‘tmay Arabistonda arianlar, monofistlar, nestorianlar ko‘payib, 
mahalliy majusiy dinlar, ibtidoiy e’tiqodlar bilan birgalikda Arabiston 
yarimorolining janubidagi siyosiy hodisalarga o‘z ta’sirini o‘tkaza 
boshladi. Arabiston janubidagi g‘oyalar kurashi kuchayib, butun 
yarimorolga yoyila boshladi. Bu kurashda bosh siyosiy g‘oya – birlik 
g‘oyasi o‘z o‘rnini egallay boshladi va islom tug‘ildi.