Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov
Yüklə 4,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
So‘z boshi
Mamlakatimizning jahon hamjamiyatiga har tomonlama integratsiyasini chuqurlashtirish kabi dolzarb masalani xorijiy mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotini tarixiy nuqtai nazardan o‘rganmasdan hal etib bo‘lmaydi. Qadimgi dunyo tarixini mukammal darajada bilmoq insoniyat sivilizatsiyasining yutuqlaridan va tajribasidan to‘la bahramand qiladi, umuminsoniy qadriyatlarni anglab etishga ko‘maklashadi va dunyo miqyosida mavjud bo‘lgan muammolarning tarixiy ildizlarini izlab topishga imkoniyat yaratadi. Ushbu qo‘llanma yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan dolzarb masalani hal etishga yordam beradi Jahon tarixi bo‘yicha chuqur bilimlarga ega bo‘lish talabalarning dunyoqarashini kengaytirish yo‘lidagi eng samarali vosita sifatida ahamiyatlidir. Qolaversa, mamlakatimiz hamkorlik qilayotgan davlatlarning rivojlanish darajasini, xalqlarning mentaliteti, urf- odatlarini, madaniyatini tushunib etish uchun ham jahon tarixi fanining beqiyos ahamiyatini tan olish kerak. Qadimgi dunyo tarixi insoniyatning uzoq o‘tmishini o‘z ichiga olib, bu davr jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy sohalarda erishgan mahsulidir. Har bir jamiyat yoki xalqning tarixi muayan taraqqiyot bosqichidan boshlanib, u bosqichma-bosqich taraqqiyot evolyutsiyasini boshdan kechirgan holda ilk davlatchilik va shaharlashish bosqichi madaniyati sari intilishda bo‘lgan va unga erishgan. Vaholanki, bu taraqqiyot dinamikasi jarayonining vujudga kelish ildizlarini oydinlashtirishda, ayniqsa, arxeologiya fani erishgan yutuqlar muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi. Ilk sivilizatsiyaning vujudga kelishi, avvalo, ishlab chiqarish kuchlarining ma’lum darajadagi taraqqiyoti negizi bilan bog‘liq holda dastlab muayan mintaqalarda sodir bo‘lgan. Demak, ilk davlatlarning tashkil topishi jarayoni jahonning barcha mintaqalarida bir tekisda sodir bo‘lmay, balki tabiiy geogrofik, ekologik sharoiti, birinchi navbatda, o‘troq dehqonchilik madaniyatining shakllangan mintaqalarida vujudga kelgan. Qadimgi Sharq sivilizatsiyalari tarixini o‘rganish manbalarning fragmentlar bilan berilishi hamda ularning tarixiy interpretasiyasining murakkabligi tufayli ularni tadqiq qilish qiyin kechadi. Ayniqsa, bu ularning ijtimoiy-iqtisodiy xarakterini o‘rganishni murakkablashtiradi. 4 Lekin shunga qaramay, qadimgi Sharq tarixini o‘rganishda bizga asosan arxeologiya bo‘limi yordamga keladi. Sharq sivilizatsiyalarining kelib chiqish va rivojlanishidagi o‘ziga xos xususiyatlar, ayniqsa, ularning ijtimoiy, siyosiy tuzumi va huquq tizimida yaqqol namoyon bo‘ladi. Aynan birlamchi sivilizatsiyalarda insonning eng muhim madaniy yutuqlari qo‘lga kiritilinadi. Jumladan: Yozuvning ixtiro etilishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Unga asosan odamzod o‘lmas iz qoldirdi. Shu tufayli tuganmas bilimlar to‘plana bordi hamda bilimlarni ixtiro etuvchi, to‘plovchi va saqlovchi kabi yangi mutaxassislar paydo bo‘ldiki, ular u yoki bu jamiyatda turli nomlar bilan atalgan. Asta-sekin ushbu mutaxassislikka tayyor va tanlash tizimi paydo bo‘ladi, keyinchalik esa uning o‘zi ma’lum guruh mutaxassisliklariga bo‘linadi. Ilk sivilizatsiyalarning xarakterli xususiyatlaridan biri bilimga nisbatan chuqur hurmat, mifologik tasavvurlarning xususiyatlaridan biri bilimga nisbatan chuqur hurmat, mifologik tasavvurlarning vujudga kelishi, shuningdek, real tarixiy shaxslarni afsonaviy donishmandlarga aylantirilishi hisoblanadi. Qadimgi Sharq mintaqasida turli tabiiy sharoitlar mavjud; umumiy va alohida tomonlari bor: asosan yozi juda quruq, qish esa yumshoq keladigan subtropik iqlimli hududlar; daryo havzalaridagi unumdor allyuvial tuproqli vodiylar, toshloq cho‘llar hamda cho‘qqili tog‘lar bilan o‘ralgan va tekisliklar mavjuddir. Qadimgi Sharq xalqlari taqdirida alohida o‘rin egallagan buyuk daryolari, jumladan, Nil (uzunligi qariyb 6700 km), Frot (2700 km) va Dajla (1900 km), Hind (3180 km), Gang (2700 km), Xuanxe (4850 km), Yanzi (5800 km), Mekong (4500 km) aytib o‘tmasdan bo‘lmas. Bu daryolar yer yuzidagi eng yirik daryolar sanalib, ular unumdor tuproqli, yaxshi sug‘oriladigan yerlarni tashkil qiladi, bu esa odamlarning aynan shu joylarni o‘zlashtirishga qulay sharoit yaratadi. Ammo bu daryolar o‘zanlaridan toshib, kuchli suv toshqinlarini vujudga keltiradiki, bu esa o‘z navbatida odalarning bu yerlarda damba, to‘g‘on va boshqa inshootlar qurishga majbur qiladi. Kollektiv mehnat qilishga ehtiyoj daryo havzalarini o‘zlashtirishga hamda sug‘orma dehqonchilikni tashkil qilishga, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishga yordam beradi; yangi mehnat qurollarini yaratishga imkon yaratadi. 5 Qadimgi Sharqning keng xududida turli irqlarga mansub turli-tuman xalqlar va elatlar istiqomat qilishar edi. Qator geografik mintaqalarda yirik mustahkam til oilalari vujudga keladi. Old Osiyoda ko‘p sonli semit-hamit yoki afroosiyo tillar oilasiga taalluqli xalqlar yashab, ular keng semit tarmog‘iga kiradigan misr, hamit, berber-liviya, kushit va boshqa turkumlarga kirgan. Semit tillarida so‘zlashuvchi xalqlarga akkadliklar, amoreylar, orameylar, ossuriyaliklar, xanaaniylar, yaxudiylar, arablar va boshqa kichikroq qabilalar kiradi. Semit tilida so‘zlashuvchilar asosan Mesopatamiya va O‘rta yer dengizining Sharqiy qirg‘og‘ida, Suriya-Mesopatamiya dashtida hamda Arabiston yarim orolida yashaganlar. Misr yoki hamit guruhi Qadimgi Misr aholisi orqali namoyon bo‘ladi, berber-liviya tilida ko‘p sonli qabilalar Nil vohasining g‘arbida, kushit tilida Nil daryosining yuqori oqimida yashovchi xalqlar so‘zlashagn. Hind-yYevropa tillar oilasiga mansub qabila va xalqlar anatoliya yoki xett-luviya va hind-eron bo‘limiga bo‘lingan. Hind-eron tillarining yana bir bo‘lagida midiyaliklar va forslar, parfiyaliklar va baqtriyaliklar, skiflar va saklar so‘zlashganlar. Kichik Osiyo xalqlarining bir qatori hind-yYevropa til oilasining frakofrigiya guruhiga mansub bo‘lgan. Qadimgi Sharq mamlakatlari tarixini o‘rganish manbalarning alohida qismlar bilan berilishi hamda ularning tarixiy interpretasiyasining murakkabligi tufayli ularni tadqiq qilish qiyin kechadi. Ayniqsa, bu ularning ijtimoiy-iqtisodiy xarakterini o‘rganishni murakkablashtiradi. Lekin shunga qaramay, qadimgi Sharq tarixini o‘rganishda bizga asosan arxeologiya bo‘limi yordamga keladi. Qadimgi Sharqda siyosiy hayot shakllari (fuqarolik jamoasi, davlatning turli tiplari, podsho hokimiyati) va diniy hamda falsafiy harakatlar paydo bo‘lib ular keyinchalik butun yer yuzi bo‘ylab tarqaldi. Sharqda davlat ayrim olimlar e’tirof etganidek, qullar va quldorlar tabaqasining paydo bo‘lishi natijasida tashkil topmagan. Zero, bir guruh olimlarning fikriga ko‘ra: a) qulchilik Sharqda to‘g‘ridan – to‘g‘ri xo‘jalik yuritishning asosi bo‘lmagan; b) asosiy qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish xududlarida qulchilik hukmron mavqeni egallamagan; v) Sharq mamlakatlaridagi qulchilik uy qulchiligi bo‘lib qolgan. Shuning uchun Sharqda quldorlik formasiyasi bor deb bo‘lmaydi. Bu ishlab chiqarishning osiyocha usuli deb atalib, unga alohida ijtimoiy-iqtisodiy 6 formasiya deb qaralmog‘i lozim deyishgan. Shubhasiz, osiyocha ishlab chiqarish usuli haqidagi masala murakkab va tortishuvli masaladir, bu mavzudagi munozarani hali tugagan deb hisoblab bo‘lmaydi. Lekin maxsus Osiyo formasiyasi bo‘lmaganligi borgan sari ko‘proq ma’lum bo‘lib qolmoqda. Qadimgi Sharq jamiyatlarining muhim xususiyatlaridan biri ularning an’anaviyligidadir. Sharq mamlakatlaridagi barqaror ko‘p ukladlilik, ijtimoiy siyosiy, huquqiy shakllarning va institutlarning, hukmron diniy mafkuraning tarixan meros bo‘lib o‘tishligi qadimgi sharq jamiyatlarining an’anaviylik xarakteriga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi. |