Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov
Ishlab chiqarish xo‘jaligining paydo bo‘lishi ilk
Yüklə 4,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2.Ishlab chiqarish xo‘jaligining paydo bo‘lishi ilk sivilizatsiyalarning vujudga kelish ildizlari Neolit ko‘p ming yillikdan iborat tosh asrining oxirgi bosqichi hisoblanadi. Neolit davri, avvalo, mehnat qurollarni yasash texnikasining muayan darajada takomillashgan davridir. Bu davrning eng xarakterli xususiyatlaridan biri toshni qayta ishlash, toshni silliqlash, parmalash texnologiyasining joriy qilinishidadir. Bu davrda nafaqat toshni parchalash, shuningdek, parmalash, silliqlash orqali tosh qurolga muayan shakl kiritish usullari rivojlanadi. Mehnat qurollari turli-tuman toshlardan yasalgan. Ko‘pincha chaqmoqtosh, nefrit toshlar ancha qadrlangan. Ammo toshni silliqlash va parmalash ancha murakkab ish jarayoni bilan bog‘liq kechgan. Shunga qaramasdan, neolit davrida tosh qurollarni ishlab chiqarish avvalgi davrlardan keskin farq qilardi. Neolit davrida ham toshni parchalash, yupqa paraqalar olish bilan birga, hamon to‘qmoqlab tosh parchalarini olish davom etardi. Bu davrda tosh qurolga ikki tomonlama mayda kertish usuli bilan kesuvchi tig‘ chiqarish texnologiyasi ancha rivoj topadi. Tosh o‘zakdan pona bilan bosim yordamida qurol uchun zarur paraqalar uchirib olish texnologiyasi rivoj topgan. Neolit davriga kelib kishilar nafaqat daryo sohillarida uchraydigan chaqmoqtoshlardan, shuningdek, yer osti konlaridan ham foydalanishga o‘tadilar. Chaqmoqtosh konlari bilan bog‘liq shaxtalar Angliya, Fransiya, bir qator Yevropa mamlakatlari va O‘rta Osiyo hududlaridan topib o‘rganilgan. Shaxta va konlar bilan bog‘liq ko‘pgina toshsoz ustaxonalar topilgan bo‘lib, ularda ishlab chiqilgan mahsulotlar keng doiradagi hududlarga tarqalgan. Neolit davrida tosh qurollardan yog‘ochlarni qayta ishlashda keng foydalanilgan. Bu vaqtning xarakterli qurollaridan biri silliqlangan toshbolta edi. 12 Ibtidoiy odamlar toshbolta yordamida chakalakzorlar, o‘rmonzorlardan yerlar ochib, undan dehqonchilik va chorvachilik xo‘jaliklarini yuritishda foydalanganlar. Toshbolta va boshqa qurollar yordamida daraxt kundasini o‘yib, oddiy qayiqlar yasash, uy-joylar qurish, daraxt kundalaridan mollar uchun quralar qurish kabi yumushlarda keng foydalanilgan. Terim-termachilik tirikchiligida ham tosh qurollardan zaruriyatga qarab foydalangan. Uchiga o‘tkir tosh parchalari bog‘langan tayoqlar bilan oziqabop o‘simliklarning ildizlari qazib olingan, kulbalar qurishda foydalanilgan. Keyinchalik tosh qurollardan yerni yumshatish ishlarida, xullas, dastlabki dehqonchilik xo‘jaligini yuritishda ham foydalanganlar. Bu davrda yerni qazuvchi toshdan qilingan uchli asboblar, suyakdan, shoxdan tayorlangan yerni yumshatuvchi motiga – qo‘l omochi, mikrolitlardan, suyak va shoxlardan foydalanib yasalgan qadama toshli, arra tishli o‘roq asboblar yasalgan. Mezolit davrida paydo bo‘lgan o‘q-yoy neolit davrida birmuncha takomillashadi, nayza paykonlarining bargsimon, keyinchalik uchburchak shakllari vujudga keladi. Neolit davrining eng muhim yangiliklaridan yana biri sopol, ya’ni keramikaning kashf qilinishi edi. Loydan sopol idishlari yasash, ularni gulxanda toblab pishirib, turmushda foydalanish katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Endilikda odamlar oziq-ovqatni saqlash, pishirish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Sopol idishlarni yasashda loydan tasmasifat, uzunchoq loy qorishmasini spiral tarzda bir-birining ustiga yopishtirib, ustini silliqlab, muayan ko‘rinishdagi idish yasalgan va oftobda quritilgandan so‘ng olovda toblab kuydirish yo‘li bilan tayorlangan. Neolit davri keramika idishining ichki tomonida mato izlari bo‘lishi kuzatilgan. Ma’lum bo‘lishicha, matodan tayyorlangan xalta tikilib, mayda qum bilan to‘ldirish chog‘ida u zarur idish shakliga keltirilgan va ustidan loy tasmasi spiral tarzda aylantirilib yopishtirilgan va usti silliqlangan. Idish oftobda quritilgandan so‘ng mato xaltasi idish ichidan ajratib olingan, so‘ng gulxanda toblangan. Shunday texnologik usulda turli idishlarni ishlab chiqarish boshlangan. Idish uchun tayorlangan loyga qum, tabiatda uchraydigan momiq kabilar aralashtirilib, loy rosa pishitilgan. Xullas, shu kabi va boshqa usullardan foydalanilib, dastlabki vaqtlarda birmuncha qo‘pol tarzdagi idishlar ishlab chiqilgan. Bunday idishlarning dastlabkilarining yerga qo‘yadigan qismi tuxumsimon shaklda yasalgan. Bu holatdan esa idishni ovqat pishirish maqsadida 13 gulganga qadab yoki sanchib qo‘yish nazarda tutilgan bo‘lsa kerak. Binobarin, u zamonlarda hali ovqat pishiradigan tom ma’nodagi o‘choqlar bo‘lmagan. Neolit davrining so‘nggi bosqichida vujudga kelgan yangiliklardan biri ip yigirish va to‘qimachilikning kashf qilinishi edi. Dastlabki vaqtlarda ip yigirish xom ashyosi sifatida yovvoyi tarzda o‘sadigan momiqli o‘simliklardan foydalanilgan. Hayvon junlaridan ham keng foydalanilgan. Neolit davrining dastlabki matolari qo‘lda to‘rsimon tarzda to‘qilgan va keyinchalik to‘qimachilik dastgohi kashf qilingan. Ip yigirishda urchuqdan, tosh predmetlardan foydalanilgan. Neolit yodgorliklaridan toshdan teshilib yasalgan hamda sopoldan silliqlanib ishlangan urchuqboshlar topilgan. Ip yigirishning kashf qilinishi baliq ovlash asboblari – to‘r kabi narsalarni ishlab chiqishda asqotgan. Neolit davrida oddiy yo‘l vositalarining vujudga kelishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Arxeologik yodgorliklardan oddiy qayiq, chana kabi topilmalarga qaraganda, neolit davri odamlari daryo, ko‘l, dengiz suvlarida suzib, bu holat ularning keng doiradagi harakatlarga ega bo‘lganligidan guvohlik beradi. Eneolit davriga kelib g‘ildirakli arava, shamol yordamida suzadigan qayiq kashf qilinadi. Bu kabi texnik va xo‘jalik o‘zgarishlar neolit davrida odamzod o‘zining avvalgi o‘tmishdoshlariga qaraganda katta imkoniyatlarga ega bo‘lganligidan dalolat beradi. Neolit davrining eng muhim yutuqlaridan yana biri doimiy oziq-ovqatga ega bo‘lishdan iborat edi. Bu tarixiy hodisa mazkur davrda oddiy o‘troq dehqonchilik va uy chorvachiligining vujudga kelishi bilan bog‘liq edi. Shuni aytish lozimki, jahonning turli joylarida neolit davri turlicha kechgan. Ayrim o‘lkalarda neolit davrining oxirlariga kelib metalldan foydalanish boshlanadi. Dastlab mis qorishmasidan qurol-aslahalarni ishlab chiqish boshlangan. Shunday foydalanilgan metallardan dastlabkisi mis edi. Misdan foydalanish davri fanda eneolit yoki xalkomit nomi bilan ataladi. Eneolitning dastlabki bosqichi neolitdan keskin farq qilmaydi. Mis qurollar tosh qurollarni turmushdan siqib chiqarolmadi. Shuning uchun ham eneolit davrida mehnat qurollarining aksariyati toshdan yasalgan. Shuning bilan bir vaqtda metallning kashf qilinishi galdagi texnik taraqqiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ibtidoiy jamiyat tarixining ilk urug‘chilik davrida avjiga chiqqan terim-termachilik xo‘jaligi doimiy ravishda rivojlanishda bo‘lib, 14 odamzod nafaqat hayot kechirdi va shuning bilan baravar harakatda ham bo‘lib, tabiat sirlarini bilib va undan unumli foydalanish choralarini ko‘rib bordi. Bu harakatlar ibtidoiy iqtisodiyotning ikki buyuk xo‘jaligi – dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishiga olib keldi. Bu yutuqni mashhur arxeolog olim G.Chayldning «neolit inqilobi» deb atagani ham bejiz emas. To‘g‘ri, neolit davrining boshlang‘ich taraqqiyot bosqichlarida terim-termachilik, ya’ni o‘zlashtiruvchi xo‘jalik hukm surardi. Ma’lumki, dunyoning ayrim o‘lkalarida yashagan ko‘pgina qabilalar umrbod o‘zlashtiruvchi xo‘jalik iskanjasidan chiqolmadilar. Neolit davrining so‘nggi bosqichlarida tashkil topgan texnik progress ishlab chiqarish iqtisodining vujudga kelishiga muayan sharoit yaratdi. Dehqonchilik va chorvachilik ishlab chiqarish iqtisodiyotining vujudga kelishi insoniyat jamiyatining galdagi rivojlanishiga muhim omil bo‘lib xizmat qildi. Ishlab chiqarish xo‘jaligining vujudga kelishida ikki faktor – biologik va madaniyat muhim omil bo‘ldi. Hayvonlarni xonakilashtirishga o‘tish muayan tabiiy sharoiti ma’qul, o‘simliklarga, hayvonot dunyosiga boy o‘lkalarda sodir bo‘ldi. Odamzod turmush kechirish davomida turli donli o‘simliklar bilan tanish bo‘lgan, ularning hayot uchun foydali tomonlarini o‘z tajribalaridan o‘tkazgan, sinab ko‘rgan. Takror hosil olish tajribalarini o‘tagan. Avtraliyalik oborogenlar donli o‘simliklarni o‘rib olib, boshoqlarini yerga ko‘mib, qayta hosil olish sirlari bilan tanish bo‘lganlar. Amerikalik hindlar yovvoyi sholi donlaridan foydalanuvchilarni «hosil yig‘uvchi xalqlar» deb atagan. Odamzodning bunday harakatlari oziq-ovqatni nafaqat topish, balki g‘amlash tajribalariga o‘rgatib, dehqonchilik xo‘jaligining tashkil topishiga yaqinlasha boradi. Shu asnoda o‘troq turmush tarzi shakllana boradi. Arxeologik ma’lumotlarning guvohlik berishicha, ayrim viloyatlarda yashagan mezolit davri qabilalari terim-termachilik bilan bir qatorda donli o‘simliklardan ham foydalanganligini ko‘rsatmoqda. Falastin va Iordaniya mamlakatlariga keng tarqalgan natufiya madaniyati vakillari oddiy o‘troq dehqonchilik bilan tanish bo‘lganligini ko‘rsatmoqda. Natufiyaliklar va boshqa mezolit davri aholisi qadama tosh o‘roqlardan foydalanganlar. Bunday o‘roqlar suyak dastaga ega bo‘lib, mikrolit tig‘lar bilan jihozlangan. Manzilgohlardan oddiy yorg‘uchoq, keli va uning dastalari topilgan. Bu kabi asbob jihozlar 15 bilan donni maydalashgan. Bu yodgorliklarning yoshi mil. avv. 11-9 ming yilliklarga to‘g‘ri keladi. Shunday yodgorliklardan Falastinning Vadi –an-Natuf makonidan, Old Osiyoga tegishli Iroq hududidagi Shanidar, Zavm-chemk g‘orlarining madaniy qatlamlaridan topilgan manbalar ilk dehqonchilikning ko‘rinishidan guvohlik beradi. Aksariyat olimlarning fikricha, dastlabki dehqonchilikning kashfiyotchisi xotinlar bo‘lgan. Ma’lumki, terim-termachilik bilan ham o‘z vaqtida asosan ayollar shug‘ullangan. Dastlabki dehqonchilik ham uzoq vaqtlar ayollarning ishi bo‘lib kelgan. Dastlabki dehqonchilikning vujudga kelishi bo‘yicha ikkita dunyoqarash mavjud – monosentrist, polisentristik qarashlar. Monosentristlar fikricha, dastlabki dehqonchilikning ilk o‘chog‘i Old Osiyo bo‘lib, keyinchalik, asta-sekin bu xo‘jalik tutimi Shimoliy- Sharqiy Afrikaga, Janubiy-Sharqiy Ovropaga, O‘rta, Janubiy-Sharqiy va Janubiy Osiyo, Okeaniya va Markaziy hamda Janubiy Amerikaga tarqalgan. Biroq paleobotanik va arxeologik manbalarga qaraganda, N.N.Vavilovning polisentrik ta’limotini ko‘pchilik olimlar ma’qullashmoqdalar. N.N.Vavilovning ta’limotiga qaraganda, ibtidoiy dehqonchilik turli subtropik o‘lkalarda mustaqil ravishda vujudga kelgan. Shunday o‘lkalarga Old Osiyo, Xuanxe havzasi, Uzoq Sharq, Janubiy-Sharqiy Osiyoni kiritish mumkin. Old Osiyoda mil. avv. 7 ming yillikda arpa va yakka don boshoqli bug‘doy madaniylashtirilgan. Xuanxe havzasi va Uzoq Sharq viloyatlarida mil. avv. 4 ming yillikda tariq, mil. avv. 5 ming yillikda qulupnay, mil. avv. 5-4 ming yillikda Mesoamerikada fasol, qalampir, mosh, mil. avv. 6 ming yillikda Peruda fasol, mil. avv. 5-4 ming yillikda oshqovoq, qalampir, mayiz, kartoshka va boshqalar madaniylashtirilgan. Taxminan, shu vaqtga kelib dastlabki chorvachilik tashkil topadi. Biz yuqori satrlarda so‘nggi paleolit va mezolit davrlarida hayvonlarni xonakilashtirishning ilk bosqichi xususida fikr yuritib, dastlabki vaqtda xonakilashtirilgan hayvonlardan biri it ekanligi haqida to‘xtalgan edik. Balki boshqa hayvonlarni xonakilashtirishda ovchi qabilalarning doimiy ravishda bir joydan boshqasiga ko‘chib yurish xalaqit bergan bo‘lishi mumkin. O‘troqlashishning boshlanishi bilan bu «g‘ov»ga o‘rin qolmadi. Arxeologik materiallarga ko‘ra, ilk neolit davrida cho‘chqa, qo‘y, echki, ehtimol, yirik shoxli hayvonlar ham xonakilashtirila boshlangan. Bu kabi jarayon qanday kechganligi amaliyotini andaman 16 qabilalarida kuzatish mumkin. Andamanlar ov tufayli qo‘lga tushgan cho‘chqa bolalarini o‘ldirishmagan. Ularni ovqatlantirib, maxsus quralarda boqishgan. Ov ularda erkaklar ishi bo‘lgan. Shuning uchun ham chorvachilik genetik jihatdan asosan erkaklar bajaradigan xo‘jalik turi bo‘lgan. Chorvachilikning kelib chiqishi haqida ham ikki nuqtai nazar hukm suradi. Birinchisi – monosentristlar, ikkinchisi – polisentristlar. Birinchilik tarafdorlarining fikricha, bu yangilik, avvalo, Old Osiyoda sodir bo‘lgan bo‘lib, paleontologik va arxeologik ma’lumotlarga qaraganda, bu viloyatlarda dastlab yirik shoxli hayvonlar: cho‘chqa, qulon va ehtimol bir o‘rkachli tuya ham xonakilashtirilgan. Ikkinchi ta’limot tarafdorlari fikricha, dastlabki chorvachilik ibtidoiy odamlarning turli guruhlari orasida Old Osiyo o‘chog‘idan farqli o‘laroq, avvalo, ikki o‘rkachli tuyaning xonakilashtirilishi O‘rta Osiyo bilan bog‘liq va bug‘u Sibir, ot Ovropa dashtlarida xonakilashtirilgan. Ishlab chiqarish xo‘jaligiga o‘tish bir vaqtda sodir bo‘lgan bo‘lsa-da, ammo oddiy dehqonchilik biroz avvalroq vujudga kelgan. Bu masala tushunarli. Chunki hayvonlarni xonakilashtirish uchun, avvalo, boy baza talab qilinardi. Bug‘uchilik Janubiy Sibir o‘lkalarida keng tarqalgan. Dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi tabiatdagi tayor oziq- ovqatga loyiq narsalarni o‘zlashtirishdan ishlab chiqarish, shuningdek, qayta ishlab chiqarish xo‘jaligiga o‘tish jarayonini yuzaga keltiradi. Umuman qaralganda, dehqonchilik va chorvachilikning kashf qilinishi ma’lum darajada tabiiy muhit bilan bog‘liq bo‘lib, bu sohalarning rivojlanishi insoniyat tarixida ilk sivilizatsiyalarning shakllanishiga zamin yaratdi. Yüklə 4,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|