Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov
Yüklə 4,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7.4.
Qadimgi Eronliklarnning Iqtisodiyoti va ijtimoiy institutlari Fors imperiyasi o‘zining an`anaviy turmush tarzi bilan boshqalardan farq qilardi. Bu imperiyaga Kichik Osiyo, elam, Bobil, Siriya, Finikiya va Misr kirgan bo‘lib, bular axmoniylar davlatiga qaram bo‘lishidan avval ham rivojlangan sivilizatsiya va institutlarga ega edilar. Forslar ana shunday rivojlangan mamlakatlar bilan bir vaqtda hali ibtidoiy tuzumning inqirozi arafasida yashovchi massaget qabilalarini 117 ham qaratib olgan edi. Bunday bahaybat yirik davlatni boshqarish katta tadbirlarni talab qilardi. Shuning uchun Doro I mil. avv. 519 yil o‘zining muhim ma`muriy va finansoviy islohotini o‘tkazadi. Davlat 2 ta ma`muriy-satrapliklarga bo‘linadi. Bu martaba Kir II Kambiz davrida ham bor bo‘lib, o‘sha vaqtlari fuqarolik, ma`muriy huquq va harbiy funktsiya satraplar ixtiyorida edi. Doro satraplar huquqini chegaralab qo‘ydi. Satrap va harbiylarning vazifalarini aniqlab berdi. Shunday qilib, satraplar fuqaro rahbarlar bo‘lib qoldi, xolos. Ularning har biri o‘zlariga ajratilgan viloyatni boshqarardi, ma`muriy, sudebniy, xo‘jalik ishlarga rahbarlik qilardilar. Armiya esa harbiy boshliq ixtiyorida bo‘lib, satraplardan mustaqil edi va armiya ham, satrap ham faqat podshoga bo‘ysunardi. Biroq Doro I ning o‘limi keyin harbiy va fuqarolar vazifalari doimiy birday saqlanmagan. Har bir viloyat mahalliy hokimiyat tomonidan boshqarilar, soliqlar yig‘ilar, podshoga hisob berib turardilar. Chunonchi, arab, kalxi, xabash, saklar ular o‘zlarining qabila dohiylari tomonidan boshqarilardi. Yangi islohotning qabul qilinishi munosabati bilan markazlashgan idora tizimi yaratiladi. Markazlashgan davlat markasi Suza shahrida edi. Podsho saroyi kuz va qish vaqtlari Bobilda, yozda va bahorda Suzada, katta tantana bayramlarda Pasargada va Persopolda o‘tkazilgan. Axmoniylarning ma`muriy tili arameylar tili bo‘lib, xalqaro va davlat idorasi tili edi. poytaxt Suzadan butun mamlakat bo‘ylab aramey tilidagi yozuv qo‘llanilardi. Mahalliy o‘lka va satrapliklarda davlat idorasidan olingan xatlar tarjima qilinardi. Satrapliklararo aloqalar tizimi o‘rnatilgandi. Yirik yo‘l trassalarida bekatlar bo‘lib, davlat tomonidan qo‘riqlanardi. Masalan, Sarddan Suzagacha 2470 km masofani tashkil qilardi, but rassada 111 ta manzilgoh (stantsiya) bor edi. transport otchoparlar xabarlarni zudlik bilan etkazardi. Bir kunda 300 km gacha yo‘l bosish mumkin edi. Sarddan Suzagacha bir haftalik yo‘l edi. Persopoldan topilgan mixxatlarning mazmuniga qaraganda, mil. avv. V va V asrlarda davlat pochtasini axmoniylar tasarrufidagi o‘lkalardan o‘tib, ko‘p hollarda Misrdan Hindistongacha qatnov yo‘llari ishlab turardi. Bu ishlarni bajarish uchun katta guruh choparlar xizmat qilardi va ular davlat tasarrufidagi odamlar edi. Tezkor xabarlar uchun gulxan olovidan ham foydalanardi. Axmoniylar hukmronligi davriga doir ko‘pdan ko‘p yozuv manbalar bizgacha etib kelgan. Ammo qadimgi vaqtlarda pochta xizmati faqat davlat manfaatlari uchun xizmat qilardi. 118 Xususiy yozma xatlar choparlar yoki alohida kishilar tomonidan bajarilardi. Axmoniylar sulolasi davrida mustahkam soliq sistemasi mavjud edi. Mil. avv. 519 yil Doro I yangi solik va o‘lpon sistemasini joriy qildi. Har bir satrapiya muayan miqdorda kumush hisobidan soliq to‘lardi. Bu borada foydalaniladigan hosildor erlar, irrigatsiya inshootlari hisobga olinardi. Gerodotning yozib qoldirgan xabarlariga qaraganda imperiya tasarrufidagi satrapliklar yiliga 7740 bobil talanti kumush hisobida to‘lardi. Bu esa 232.200 kg kumushni tashkil qilardi. Hind satrapii oltin soliq to‘lardi. Bundan tashqari don, sigir, kiyim-bosh, vino, qoramol, oltin va kumush idishlar ko‘rinishida ham soliq to‘lanardi. Doro I butun mamlakatga tanga puli joriy qiladi. Bu muomalaga 8,42 gr oltin tanga kiritilgan. Oltin tangalar mamlakat podshosining puli edi. oddiy ayrabosh uchun 5,6 gr dan iborat kumush pul qo‘llanilardi. Kumush tangalarning zarb qilinishi satrapliklarda ham amalga oshirilardi. Biroq Kichik Osiyodan tashqari kumush chaqalarni zarb qilish odat bo‘lib, mamlakatda kumu shtanga puli chegaralangan edi. Axmoniylar davrida Sharqiy Eron va O‘rta Osiyoga «darik» pullar keng tarqalgan edi. Axmoniylar davrida savdo-sotiq, ayniqsa, xalqaro savdo, dengiz orqali savdo qilish rivoj topadi. Hindistondan oltin, fil suyaklari, Baqtriya va So‘g‘ddan lozurit, serdolik, Xorazmdan bronza, Misrdan don va mato, Bobildan jun buyumlar, Finikiyadan vino eksport qilinardi. Finikiya shishasozlari turli idish va ritonlar yuborardi. Axmoniylar davlatining osoyishta yashashini ta`minlashda harbiylarga katta e`tibor berilardi. Armiyaning asosiy qismini midiyaliklar va Eronliklar saqlardi. Eronliklarning voyaga etgan erkaklarining aksariyati harbiylar edi. 20 yoshdan boshlab harbiyda xizmat qilish mavjud edi. Armiyada sharqiy Eronliklar katta kuch edi. O‘rta Osiyo saklari mergan otliq kamonchilar bilan ta`minlardi. Barcha strategik markazlar va qal`alar Eronliklar ixtiyorida edi. Armiya piyodalar va otliqlardan iborat edi. Jangda avval kamonchilar hujum qilar va so‘ng otliq askarlar hujumga o‘tardilar. Tobe ostiga olingan mamlakat va satrapliklarda asosan Eronliklar harbiy xizmatni o‘tardi. Harbiy holat e`lon qilinganda barcha satrapliklardan qo‘shin kuch etib kelardi. Dengizda Eronliklar xo‘jayin edi. Dengizda bo‘ladigan janglarda Finikiya floti asosiy kuch hisoblanardi. |