Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov
Yüklə 4,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7.6.
Madaniyat va din Mil. avv. I ming yillikning 1-yarmida Sharqiy Eronda yoki O‘rta Osiyoda otashparastlik dini paydo bo‘lib, uning asoschisi Zaroastr edi. Arxeologik ma`lumotlarga qaraganda otashparastlik dini Eronning O‘rta Osiyoni bosib olganiga qadar ham mavjud bo‘lgan bo‘lib, o‘sha zamonlarda va keyinchalik paydo bo‘lgan dinlarga, madaniyatga o‘z ta`srini o‘tkazib kelgan. Avestoda – Zoroastriyalar kitobida axmoniylar termini – shevasi yo‘q. Bu kitobda pul masalasi, soliq masalalari, sotsial tuzilmalar, davlat institutlari, Midiy va Ahamoniylar podsholari eslatilmaydi. Avesto juda qadimgi bo‘lishidan qat`iy nazar temirni, shahar hayotini, yirik davlat birlashmalarini o‘z matnida eslatmaydi. To‘g‘ri, Avesto ko‘p qatlamli yodgorlik. Avestoning eng qadimgi qismi (gotlar) o‘zining shakli va mazmuni bo‘yicha Avestoning boshqa qismlaridan farq qiladi. Avesto yozuvlari she`rlar shaklida bo‘lib, Zoroastraning o‘z aytganlaridan iborat. Avestoning eng katta qismi Kchik Avesto hisoblanadi. U balki mil. avv. V asrning oxirgi qismida tuzilgan bo‘lishi mumkin. Kichik Avestoning ko‘pgina asarlari biroz keyingi davrlarga, ya`ni arshakidlar davriga, taxminan mil. avv. III asrlarga tegishli. 121 Otashparastlik paydo bo‘lishdan boshlab uzoq evolyutsion yo‘lni bosib o‘tdi. Zoroastra ta`limoti gotlarda talqin qilingan. Uning mazmuniga ko‘ra Zoroastr (Zardusht) Axuramazda (yunoncha mazmuni - Xurmuz) xudodan din buyurtmasini olib, qadimgi sig‘inishlardan voz kechgan. U muhim diniy islohot o‘tkazadi va yangi mazmundagi sig‘inishni targ‘ib qilib, bu jarayonda Axuramazda (Zardusht)ning g‘alabasini ta`minlash va qabilaviy xudolarga sig‘inishni bekor qilib, Zardusht xudolarning xudosi deb targ‘ib qiladi. Axuramazda Zardushtning ta`limoti bo‘yicha ilohiy yagona xudo bo‘lib, haqiqat, to‘g‘rilik, yorug‘lik, ezgulik xudosidir. U olamning paydo bo‘lishigacha mavjud bo‘lib, u olamni yaratgan. Uning bilan bir vaqtda qadimdan berahm (yovuz) ruh mavjudligi aytiladi. Bu Avestoda Angrimanyu (yunoncha Axriman) bo‘lib, u doim yomonlik, o‘lim, g‘azab keltiradigan devlardir. Zoroastra u bilan doim kurash olib borgan. Odamzod Zoroastra tomonidan yaratilgan. Uning hayoti xursandchilik bilan birga xafagarchilikda bo‘lishi mumkin bo‘lib, xafagarchilikda devlar ta`sir ko‘rsatib boradi. Zoroastraning ta`limoti odamzod doim Angrimanyu bilan va uning maslakdosh devlar bilan kurash olib borishi lozim. Bulardan tashqari Zardusht safdoshlariga murojaat qilib, ko‘chmanchi qabilalarning kishilar chorvasiga hujum qilmaslik nasihatlarini qiladi, qoidalar yaratadi. U hayvonlarni, jonzotlarni behuda o‘ldirmaslik, ziyon etkazmaslik, behuda hadyalar qilmaslik va har bir inson jonivorlarga ozor bermaslikni targ‘ib qiladi. Gotlarda Sharqiy Eron va O‘rta Osiyo viloyatlarida ibtidoiy jamiyatning emirilishi, chorvador qabilalar bilan dehqonlar o‘rtasidagi urug‘ boshliqlari uchun kurashlar tafsiloti eshitiladi. Zardushtiylar kohinlari turli sxolastik ta`limotlarni ilgari suradi. Masalan, bu ta`limotga binoan dunyo tarixi 12 ming yildan iborat bo‘lib, uning dastlabki 3 ming yili oltin davr bo‘lgan – o‘sha zamonlarda sovuq ham, issiq ham bo‘lmagan. Axuramazda zamonida chorvachilik behad ko‘p bo‘lgan. So‘ng oltin asr tamom bo‘ladi, Angrimanyu ochlik, sovuqlik, kasalchilik, o‘lim kabilarni keltirib chiqardi. Ammo dunyoni Zoroastra urug‘idan qutqarib qoladigan kishi etishib chiqadi va oqibatda ezgulik ziyon keltiruvchi kuch ustidan g‘alaba qozonadi. Quyosh abadiy porlaydi, yovuzlik abadiy yo‘qoladi. Zardushtizm avvalo Midiya, Persiya va Eron dunyosining boshqa joylariga tarqala boshlaydi. Midiya 122 podshosi Astiaga davrida (mil. avv. V asr 1-yarmi) Midiyaning dini zardushtiylik edi. Mil. avv. VI-V asrlarda butun Eron dunyosi tabiat xudosi Mitra (Quyosh va dunyo xudosi)ga sig‘ina boshlagan. Bundan tashqari, hosildorlik, suv xudosi Anaxitaga topinishgan. Zardushtizm Eronga mil. avv. VI-V asrlarda, Doro I podsholik davrida tarqalgan. Avvallari qabilaviy sig‘inish xudolar bo‘lgan bo‘lsa, Doro I davrida yagona xudo Axuramazdaga sig‘ina boshlagan. Eron podsholari bosib olgan mamlakatlardagi hukmron dinlarga ham hurmat ko‘rsatgan. Bu ahamoniylarning siyosati bilan bog‘liq edi. Bu siyosiy tobe bo‘lgan mamlakat aholisini muayan tizimda saqlab turish, noroziliklarning oldini olish bilan bog‘liq siyosat edi. Ayrim holatlarda bu tamoyil buzilgan ham. Masalan, podsho Kserks mil. avv. 482 yilgan bo‘lgan xalq qo‘zg‘olonini bostirish bilan bir qatorda Bobildagi bosh ibodatxona esagilini vayron qilib, xudo Marduk haykalini Eronga olib ketgan. Yunon-Eron urushi yillari ham Kserks yunonlarning ayrim cherkovlarini buzib tashlagan. Eron ahamoniylari davrida imperiyaga 80 dan ko‘proq xalqlar tobe bo‘lib, bu hodisa etnik tarkiblarning o‘zgarishiga, madaniy aloqalar, savdo-sotiq ishlarining rivojlanishiga muayan ta`sir ko‘rsatdi. Eron ham bu davrga kelib, o‘zining rivojlangan sivilizatsiyasiga ega bo‘ldi. Eronliklarning bu sohada erishgan yutuqlaridan biri – Qadimgi Eron mixxatining yuzaga kelishi edi. Eron mixxati akkad mixxatidan farqli (600 belgi) 43 ta belgidan iborat edi. Eron mixxati bilan podsholarning solnomalari, davlat idora ishlari hisob-kitobi olib borilardi. Podsho mixxatlaridan biri Kambiz davri va Doro I ning dastlabki podsholik yillariga tegishli yozuv – bu Bexustun yozuvidir. Bu yozuv tekislangan qoya toshga bitilgan bo‘lib, uning relefi 7,8 metr, eni 22 metr edi. Bu yozuv qadimgi Eron, elam va akkad tillarida bitilgan. Bundan tashqari, elefantina orolida shu yozuvning oromey varianti, Bobilda toshda yozuv, akkad variantida, topilgan Bexustun yozuvi Hamadon va Kermanshix tog‘lari orasidagi Bexustun yozuvi topilgan bo‘lib, uning balandligi yo‘l sathidan 105 metr balandlikda joylashgan. Yozuvning ustki qismida, barcha surat yozuvlar ustida Axuramazda xudosi tasvirlangan. Bu yozuv yodgorlik aslida Bobil bilan Midiya o‘rtasidagi karvon yo‘li ustida bunyod etilgan. Doro I odam sifatida yirik qilib surati solingan. Suratda sak qabilalarining Doroga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan odamlarning kishanlangan tasviri keltirilgan. 123 Ahamoniy podsholarining yana boshqa yozuvlari Naqshi Rustamda, Persopolda, Suzada, ekbatonda ham topilan. Bunday yozuv Misrda hm topilgan. Naqshi Rustamdagi yozuv Doro I qabr toshida bitilgan bo‘lib, u Persopoldan 5 km shimoliy-sharqroqda joylashgan. Maqbara 20 metr balandlikda qurilgan. Maqbara Eron an`analariga ko‘ra qoyatoshga o‘yib qurilgan. Maqbarada 3 ta qabr bo‘lib, biri Doro I niki, 2 tasi uning yaqin qarindoshi bo‘lishi mumkin. Tasvirlar yozuv bilan jihozlangan. Doro I haqida topilgan uchta xatda uning buyrug‘i bilan Nil daryosidan Qizil dengizgacha oraliqdagi suv kanali haqida yozuv. Suzada Doro I ning haykali topilgan bo‘lib, u qachonlardir saroy tantanavorligi maqsadida qo‘yilgan bo‘lgan. Mil. avv. VI asrda qadimgi Eron kalendari paydo bo‘ladi. Bu oy kalendari edi. U 12 oydan iborat bo‘lib, 29 yoki 30 kun bo‘lgan. 12 oy 354 kun hisoblanib, quyosh kalendaridan 11 kun kalta yoki kam bo‘lgan. Har 3 yilda oy va quyosh o‘rtasidagi farq 30-33 kun bo‘lgan. Bu kunlarni hisobga olish uchun har 3 yilda 1 oy qo‘shilgan. Har bir oyga nom qo‘yilgan bo‘lib, ular qishloq xo‘jalik ishlari yoki o‘simlik, hayvonlar nomlari bilan atalgan. Bu kalendar sosoniylar davriga kelib, umumiy kalendarga aylandi. Ahamoniylar davrida O‘rta Osiyo xalqlari va shimoliy-g‘arbiy Hindiston birinchi bor oromiy yozuvi bilan tanishdilar. Qaysiki, bu yozuv davlat idoralari tiliga aylandi. Kelgusida oromey tilida parfiya, sug‘d, xorazm ideografik yozuvlari kelib chiqdi. Eron me`morchilik yodgorliklaridan mashhurlari – Pasargard, Persopol, Suzada qurilgan. Pasargard 1900 mentr dengiz sathidan balandlikdagi tepalikda bunyod etilgan. Pasargarddagi yodgorliklar orasida Kir II dafn qilingan maqbara sanaladi. Persopolning qurilish ishlari mil. avv. 520 yilda boshlangan va 450 yilgacha davom etgan. Uning maydoni 135 kv m. Uning qurilishi uchun 12 kv metr qoyatosh maydon tekislangan va shahar ikki karra mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Shaharga ko‘tarilish uchun 110 ta zinapoyani bosib o‘tish lozim bo‘lgan. Doro I ning 3600 kv metrdan iborat hashamatli bezalgan zali bo‘lgan. Uning ship-tomini 72 ta chiroyli ustunlar ko‘tarib turgan. Bu ustunlarning har birining balandligi 20 metr bo‘lgan. Bu zal tantanalar o‘tkazish, davlatning eng yuqori mansabdor mehmonlari qabul qilinardi. 124 Persopolda podshoning saroylari bo‘lgan. Xizmatchilar uchun binolar, kazarmalar bo‘lgan. Doro I Suzada katta qurilishlar olib bordi. Uning ko‘rgazmasi bilan bir necha saroylar qurilgan, ularni qurish uchun 12 mamlakatdan zarur materiallar keltirilgan, usta-hunarmandlar jalb qilingan. Masalan, kedr daraxt materiallar Livandan, oltin Lidiya va Baqtriyadan, serdolik va lozuriy Sug‘diyonadn, biryuza Xorazmdan, kumush va noyob taxtalar Misrdan, fil suyaklari Habashistondan, Hindiston va Araxosiyadan keltirilgan. Hunarmandlar orasida ioniyaliklar, lidiyaliklar, midiyaliklar, misrliklar, bobilliklar bor edi. Ular mashhur ustalar bo‘lgan. Ahamoniylar davrining eng muhim yutuqlaridan biri san`atning rivojlanishi edi. Ayniqsa, Pasargard, Persepol, Suza shaharlarida saroylarning yuksak san`at darajasida bezatilishi, yog‘och o‘ymakorligi, metall o‘ymakorlagi, har xil metall va tosh o‘ymakorligi, medal- tangalarni zarb qilish ancha rivoj topgan edi. Ko‘p hollarda podsholarning bahaybat maxluqlar bilan qilgan janglari, harbiy mahoratlar, fantastik haykallar ko‘p sohalarda uchratiladi. Maqbaralarni bezash ishlari avjida bo‘lgan. Bu sohalardagi san`atning rivojlanishi asosan mil. avv. VI-V asrlarga to‘g‘ri keladi. Ahamoniylar sulolasining san`atida Misr, Lidiya, Midiya, Urartu usta-san`atkorlarining ta`siri sezilarli ko‘rinadi. Ayniqsa, bu davrda yaratilgan tsilindr shaklidagi podsho muhrlari, turli yasan-tusan ashyolar diqqatga sazovordir. |