Samarqand filiali kompyuter injiniringi fakulteti

-IV-
IX-XII asrlarda Movarounnahrda moddiy madaniyat o’ziga xos uslub va shakllarda to’xtovsiz rivoj topib bordi. Xalq ichidan chiqqan mahalliy ustalar, me’morlar, naqqoshlar, kulollar, zargarlar, miskarlar tomonidan yurt dovrug’ini olamga tanitgan ajoyib me’morchilik obidalari, san’at namunalari bunyod etildi. Movarounnahrda me’morlik va san’at yangi taraqqiyot bosqichiga o’tdi.
Ushbu davrda Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, O’zgan va Marv kabi shaharlarda ko’plab saroy, masjid, madrasa, minora, xonaqoh, maqbara, tim (usti yopiq bozor) va karvonsaroylar qurildi. IX-XII asrlarda O’rta Osiyo me’morchiligida ijtimoiy sharoitdan kelib chiqib, qurilish materiali sifatida paxsa, xom g’isht va pishiq g’isht hamda bog’lovchi element sifatida ganchdan foydalanish keng yo’lga qo’yilgan edi. Bu vaqtda sinch qadab quriladigan uy-joylar va umum ahamiyatga ega bo’lgan binolar, saroylar, masjidlar, madrasalar qurilishida yog’och ham muhim o’rin egallar edi. X asrlarga kelib binokorlikda qurilish tartibi ham o’zgardi. Mahobatli qurilishda tomi gumbaz bilan yopilgan kub shaklidagi binolar ahamiyatga ega bo’la boshladi. Buxoro shahridagi Ismoil Somoniy maqbarasi, Namozgoh masjidi, Minorai kalon, Vobkent va Jarqo’rg’on minoralari va ko’pgina boshqa binolar o’sha davr me’morchiligining namunalaridandir.
IX-XII asr boshlarida me’morchilik bilan birga naqqoshlik va o’ymakorlik san’ati ham ancha rivoj topadi. Imoratni o’ymakor ustun va to’sinlar, devorlarini bo’yoqli yoki ganchkori naqshlar bilan bezash keng tarqaladi. Bu davrga kelib naqqoshlik va tasviriy san’at o’zgacha tus oladi. Endilikda jonli mavjudotlarni tasvirlashdan murakkab geometrik va gulli naqshlar ishlashga o’tiladi.
Naqqoshlik san’atining taraqqiyoti o’z navbatida kulolchilik, miskarlik va zargarlikning ravnaqiga yordam beradi. Samarqand, Buxoro, Toshkent va boshqa shaharlar kulolchilik va zargarlik rivoj topgan markazga aylanadi. XI-XII asrlarda, ayniqsa sirli sopol buyumlar ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yiladi. Bu davr sopol buyumlari nihoyatda sifatli bo’lib, chet mamlakatlarga ham olib chiqilgan. Bu davrda xattotlik xalq san’atining muhim va keng tarqalgan sohalaridan biri edi. Hali kitob bosish kashf etilmaganligi, qo’lyozma kitoblardan nusxalar xattotlar tomonidan faqat qo’lda ko’chirilishi tufayli xattotlik san’ati ancha rivoj topadi. Turli uslubda husnixat bilan bitilgan xattotlik namunalari me’moriy naqshlarda ham hayotiy mazmun va estetik zavq beruvchi bezak sifatida ishlatiladi.
Odatda, imoratlarning peshtoqi, eshigi va devorining ayrim qismlari turli mazmundagi bitiklar bilan qoplanar edi. Shunday qilib, IX-XII asr me’morchiligi va unda ishlanilgan me’moriy naqsh uslublari o’z navbatida mehnatkash aholining did-nafosat va binokorlik g’oyalari bilan chambarchas bog’langan xalq me’morlari sermazmun ijodini namoyish etadi.