Şamil Vəliyev – 50

2.CƏNUBİ AZƏRBAYCAN LİRİKASINDA İCTİMAİ MOTİVLƏR
Mən el aşığıyam, el şairiyəm,
Adım «Çayoğludur», əlimdə sazım.
Yurdum Azərbaycan odlar diyarı,
Odur ki, odludur mənim avazım.
«Əlimdə» sazım ifadəsi ötən əsrin poeziyasında, bir çox şairlərin yradıcılığında
«mənim şeirim», «mənim sözüm» frazeloci birləşmələrinə sinomin olaraq işlənmişdir.
Çayoğlunun 90 – cı illərdə qələmə aldığı bu, şeirdə «əlimdə sazım» həm də həqiqi

---

132
mənasında işlənmişdir. Çayoğlu (Bəhruz Dövlətabadi) şair olmaqla yanaşı həm də
musiqiçidir. Buna görə də onun şeirləri musiqilidir, ahənglidir və nəğmə üstündə
köhlənib. Qabəyahətən qələmə aldığı hiss olunaraqbizdə belə qənaət hissi olur ki,
Çayoğlunun şeirləri sanki öz çaldığı tirın ümumiyyətlə ilə xanəndələrin ifası üçün,
bəstəçilərin nəğmə mətni üçün yazmışdır.
Ağzımı tutsalar, incə sazımla,
Elimin dərdini söylərəm sənə.
Zəhmətlə xalqımın istəklərini
Ağlayıban bəyan eylərəm sənə.
Çayoğlu ötən illərdə çap etdirdiyi «Bayatı bayat olmaz» şeirlər kitabında ən çox
poetin növ kimi bayatıdan istifadə edib kitabın adını da «bayatı» ilə əlaqədar
rəsmiləşdirib.
Ağzımı tutsalar, incə sazımla,
Elimin dərdini söylərəm sənə.
Zəhmətlə xalqımın istəklərini
Ağlayıban bəyan eylərəm sənə.
Çayoğlu ötən illərdə çap etdirdiyi «Bayatı bayat olmaz» şeirlər kitabında ən çox
poetik növ kimi bayatıdan istifadəedib və göründüyü kimi kitabın adını da bayatı ilə
əlaqədar rəsmilləşdirib.
Türkdilli xalqlarda bayatı şeir növü kimi mürəkkəbdir. Azərbaycan
ədəbiyyatında, folklorunda bayatının misilsiz nümunələri yaranmışdır. Türk xalqlarının
müştərək şeir növü olan bayatının yaranma tarixi qədim dvörlərdən gedib çıxır. Bayatı
bu xalqların tayfa, ulus. Və halında yaşadıqları dövrlərdə ağız ədəbiyyatı nümunəsi
olduğu üçün dilimizin bütün şirinliyi, poetik imkanları, məna şiirnliyi, poetik imkanları,
məna çalarlığı, bədii təfəkkürü, xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir.
Dörd misra, hər misrası yeddi bənddən ibarət olması bu şeir növünün asanlıqla
əzbərləşməsinə zəmin yaradır. Bayatıların da bir çox fonlklor nümunələri kimi müəllifi
məlum deyil.

---

133
Sevindirici haldır ki, müasir şairlərimiz də bayatılar yaradır. Cənub və Şimal
şeirlərinin yaradıcılıqlarında bayatının gözəl nümunələrinə rast gəlirlər, xüsusilə də
Çayoğlunun poeziyasında. Çayoğlunun bayatıları mövzu etibarı ilə müxtəlif məzmunlu,
rəngarəngdir. Ümumiyyətlə, şairin öz kitabına verdiyi ad («Bayatı bayat olmaz») özünü
doğruldur. Bəli, bayatı bizə ədəbi növ kimi əbədidir, populyardır, müasirdir. Bayatı
bayat (Cənub növlərində «Bayat» V.Ə.) olma bilməz. Bayatı bizim tariximiz,
keçmişimiz, bu günümüzdür və inşaallah, sabahımızdır.
Xalqımız tarixən dərdini də, bayatı ilə söyləyib, məhəbbəti də, sevinci də.
Çayoğlu da öz sözünü, elinin dərdini bayatı ilə deyir:
Bayatı qaynar çeşmə
Yel çalar, oynar çeşmə.
Zülümkarlar əlindən,
Ürəyi deşmə-deşmə.
Bayatı el qəmidir,
Sazların dilqəmidir,
Hər kəlməsi bir ümman,
Dərindir, sevməlidir.
Bayatı şikəstədə,
Dərman olar xəstədə.
Dolanır dildən dilə,
Oxur (Oxuyur V.Ə.) işçi işdə də.
Bayatı şirin baldı,
Ormandı, uca dağdı.
Babalardan tükənməz,
Qiymətli yadigardı.

---

134
Bayatı gül sözüdür,
Zəmanənin gözüdür,
Hər nə demiş babalar,
Həqiqətin özüdür.
Bayatı bayat omlaz,
Deməginən qurtulmaz
Ana məhəbbətdir,
Heç zaman unudulmaz.
Bayatılarda olduğu kimi, Çayoğlunun da bu poetik növdə yaratdığı nümunələrdə
də çağdaş həyatın kədəri, sevinci, enişi-yoxuşu, sosial-siyasi, mədəni-əxlaqi hadisələrini
özündə təcəssüm etdirir.
Çayoğlunun bayatıları ilə yanaşı bir çox lirik şeirləri də vardır və bu nümunələr
bədii-poetik cəhətdən diqqəti cəlb edir. Eləcə də 52 bənddən ibarət olan «Xatirələr
dünyası» poeması şairin yaradılığında xüsusi yer tutur. Onun bu poeması ustad
Şəhriyyarın «Heydərbabaya salam» ruhunda yazılmışdır. Ümumiyyətlə, Şəhriyar
poeziyası nümunələri xalqımızın, eləcə də söz adamlarının ruhuna elə hopub ki, hər kim
uşaqlıq xatirələrini, epistolyar yönümlü bədii nümunələr yer verirsə istər-istəməz
«Heydərbaba» təsiri atlına düşür. Yaranan əsərlərdə hecanın II-lik ölçüsü ilə qələmə
alınır, deyim, mövzu, ifadələrdə Şəhriyar ədəbi təsiri hiss olunur. Deyərdin ki, Çayoğlu
da Şəhriyar ədəbi məktəbinin nümuyəndəsidir.
Əzəl gündən qəmi dərdə çatmışam,
Həsrət ilən, qucaqlaşıb yatmışam,
Yuxu içrə hər nə desən, tapmışam,
Səhər durub axtarmışam yerimi,
Görmüşəm ki, yel aparıb berimi.

---

135
Mən dəm qarpızı tək susuz boy atdım,
Sıldırım daşların qoynunda yatdım,
Böyüdükcə ağır dərdlərə batdım,
Dağlar bir ana tək məni bəslədi
Duyğum itkin diləkləri səslədi.
«Bu misralar şairin uşaqlıq günlərinin çox da şənliklər və qayğısızlıqlar içində
keçməzdiyini göstərir, eyni halda xoş günlərin şirin xatirənsini canlandırmağı, doğma
yurdunun təbii mənzərələrini göz önünə gətirdiyi də unutmur» (prof H.Məmmədzadə).
Çayoğlunun doğma Vətənin, onun təbiəti, ilə qırılmaz, möhkəm bir ünsiyyət var.
«Quru göl» şeirində orijinal, ürəkaçan, gözəl peyzaclar yaratmağa nail olmuşdur.
Səba mizrab olub düşüb canıma,
Nə qəşəng nəğmələr dağıdır sinən.
Bağrında öpüşür buludla günəş,
Səsindən qanıram dağlıdır sinən.
Çayoğlunun poeziyasında şovinizmə, milli mədəni muxtariyyət, məhrum olan
xalqımıza qarşı olan haqsızlığa, zülmə qarşı dərin nifrət, etiraz hiss olunur.
Yeniyetmələrin, məktəbyaşlı uşaqların əziyyət qəddarcasına istifadə edən
sahibkarların cəmiyyətlərini ifşa etmək üçün müasir xalçanı dilləndirir, onun dili ilə bir
çox kədərli, ürəkağrıdan məktəbləri oxuculara söyləyir.
Niyə səf bağlayıb baxırsız mənə?
Qanların rəngidir boyuyub səni
İncə barmaqlarla məzlum balalar,
Gecələr yatmayıb toxuyub səni.
* * *
Cənubi Azərbaycanda milli demokratiya ədəbiyyatın (1941- 1990) ənənələrini
davam etdirən yeni həyat tərzinin bərqərar olmasına, yeni insanın formalaşmasına,

---

136
eyni zamanda milli sərvətlərə, etiqadı və inamı möhkəmləndirən, şərə, eybəcərliyə,
ədalətsizliyə, şovinizmə fəal müqavimət şüuru tərbiyə edən çağdaş Cənubi
Azərbaycan ədəbiyyatı yaranmaqdadır. Müasir Cənubi
Azərbaycan
şeirinin
bütövlükdə çox mühüm bir xüsusiyyəti baxımından - onun özünün ənənələri,
təcrübələri, qədim və yaxın keçmişi ilə dərin daxili üzvü təmasda inkişafına
səciyyələndirmək baxımından əlamətdardır. Müasir Cənubi Azərbaycan şairlərinin
yaradıcılıq uğurları, ümumən, milli poeziyamızın inkişaf təcrübəsindən poetik
nailiyyətərimizdən ayrı deyil. Müasir Cənubi Azərbaycan poeziyası həyatın mənəvi
dərkində, axtarışlarında şimallı, cənublu, bütün poetik irsimiz, poetik keçmişimiz və
yaddaşımız, fəal iştirak edir.
Bu müasir şeir prosesinin
çox gözəl, qiymətli
xüsusiyyətləridir. Mənəvi keçmişdən, yaddaşdan ayrılmaq – poeziyanın bəsitliyidir,
yoxsulluğudur, iflasıdır, poeziya öz mənəvi keçmişi ilə, tarixi ilə varislik konteksində
insaniliyini qoruyub saxlayır. Çağdaş Güney Azərbaycan şairlərinin poeziyasından
alınan təəssürat zəngin və qüvvətlidir. Narahat dünyamızın məzmununa, ruhuna
uyğundur. Xarakterik odur ki, anlamlarında çoxlu ümumi cəhətlər olsa da, bu həmin
qavrayışın fərdi, əlvan, özünəməsus təzahürünə qətiyyən mane olmur. Müasir Cənubi
Azərbaycan şairlərini birləşdirən, yaxınlaşdıran – poetik sözün zamanla səslənməsini
təmin etmək, bu sözün mənəvi konteksini zənginləşdirmək səyləridir.
Müasir Cənubi
Azərbaycan poeziyası müxtəlif nəsillərə mənsub şairlərin
birgə fəaliyyətinin bəhrəsidir. Nisbətən yaşlı nəsillə, birlikdə son on-on beş ildə
formalaşan nəsillərin təmsil olunduğu müasir Cənubi Azərbaycan poeziyası qarşılıqlı
təsir və təması şəraitində inkişaf edir, xəlqilik və vətəndaşlıq vəzifələrini yerinə
yetirir.
1941-1990-cı illər ərzində pərvəriş tapan poetik üslublar, gerçəkliyi qavrayışda
yeni görünən mütəlif duyum tərzi,    90-cı illərin başlanğıcında yeni məzmunlu
axtarışlara gətirib çıxarmışdır. Həyatın poetik dərkində vahid estetik qaynağa, milli
ədəbi köklərə qayıdışdakı müxtəliflik, milli özünüdərk, vətənpərvərlik, azadlıq və
baxımsızlıq ideallara ümummilli estetik sərvət kimi bədii dəyər qazanmaqdadır.

---

137
Lirik psixoloci vüsət, mənalı düşüncələr axarı, orijinal intonasiya çalarları ilə
əyaniləşir. Müasir Cənubi Azərbaycan poeziyasının ideya bədii ləyaqətini əks etdirən
şeirlərdə ictimai-sosial, vətəndaşlıq siqlətli poeziyaya doğru cəsarətini, uğurlu
addımlarının şahidi olunur. Vətənpərvərlik, həqiqət sevərlik, milli dirçəliş idealları
kimi məfhumların poetik şərhi müxtəlif ictimai məzmunlu epoxaların şərtləndirdiyi
bədii gerçəkliklərdə obrazlı fikrin fəlsəfi-psixoloci tutumunu sərrast ifadə edirlər.
Öyünməgim çox layiqdir bu ölkədə sənə dilim,
Laylasında örgədibdir öz dilini, ana dilim
Şəkərdən də şirin olub əzəl gündən, ulu qaldın,
Zaman boyu hey yüksəldi, döndü qəhrəmana dilim.
Güllərini dərə-dərə, ilham verdin sən Heydərə,
Dəyişmərəm səni zərə, and içərəm ana dilim.
Tükənməz milli sərvətimiz olan Azərbaycan dilinə sonsuz məhəbbətini bildirən
bu şair Heydər Təhmasibi İmran oğludur.
Üslubunun axıcılığı, rəvanlığı, sadəliyi ilə nəzəri cəlb edən Heydər Təhmasibi
bu şeirdə Azərbaycan dilini hər dürlü mənaları ifadə etməyə qadir bir qəhrəmana
bənzədir. Dil problemi ilə bağlı vaxtilə S. C. Pişəvəri yazırdı:  «Dili vətənpərəstliyə
müxalif görənlər vaqeən müxalif adamlar gərək olsun Çünki, bu işin təzəliyi yoxdur
və mənbələrdə vaizlərimiz xalqın anladığı Azərbaycan dilində vəz edib, dini
vəzifələrini əncam verməyə dəvət edirlər. Biz Azərbaycan dilinin müxaliflərindən
soruşuq, bu dildə nə pislik vardır? Niyə bir dildən minbərdə istifadə etmək olar,
amma mədrəsələrdə olmur?
Bir vaxtlar Cənubi Azərbaycanda milli hökümətin qurulduğu dövrdə S. C.
Pişəvəri və onun silahdaşları tərəfindən ana dilinə göstərilən
böyük məhəbbət,
sonralar zorakı şah reciminin təzyiqi ilə az qala
danışılması belə qadağan
olunmasına baxmayaraq böyük Azərbaycan şairi M. H. Şəhriyar öz məşhur «Heydər

---

138
babaya salam» əsərini doğma ana dilində yazdı və əsərdə Azərbaycan xalqının
milli-mənəvi keyfiyyətlərini bütün dünyaya tanıtmaqla yanaşı, Azərbaycan dilinin
bütün incəliklərindən
məharətlə istifadə edərək onun nə qədər ahəngdar, axıcı,
musiqili bir olduğunu peşəkarcasına açıb göstərdi.
Heydər Təhmasibi öz «Ana dilim» şeirində bu gözəl dillə fəxr edib
öyünməklə, Azərbaycan dilinə sonsuz məhəbbətini, hər kəsin başa düşəcəyi sadə bir
şəkildə, mübaliğəsiz, şişirtmədən bildirir. Əlbəttə, uzun illər İranda, xüsusilə də
Pəhləvilər sülaləsinin şahlıq etdiyi dövrlərdə Azərbaycan dilinə ögey münasibət bir
çox güneyli, qüzeyli şairlərimiz, yazıçılarımız kimi Heydər təhmasibini də narahat
etəməyə bilməzdi.    «Mən də dedim» şeirində cəmi səkkiz misraya, ana dilinə ögey
münasibətlə yanaşı, xalqın, millətin, torpağın qəmini, kədərini, qüssəsini, ağrı-acısını
açıb göstərən Heydər Təhmasibinin bütün yaradıcılığı üç dəfə hökümət quran, şahla
üz-üzə duran, döyüşdə üzü dönməyən, azadlıq üçün torpağa düşən, fəqət ayaqlarda
sürünməyən cənublu soydaşlarımızı vəsf edir, Azərbaycan xalqının dilini, əlindən
alan, məktəbini bağlayan totalitar recimi ifşa edir.
Ürəyimin mətləbini sən soruşdun, mən də dedim,
Tüğyan edən möhnətimi, sən soruşdun, mən də dedim.
Vətənimin dərdin çəkdin, xalq yolunda belim bükdüm,
Qürbət eldə qan-yaş tökdüm, sən soruşdun mən də dedim.
Bağ-bağatın gülü soldu, ana dilim yetim qaldı,
Qəm sarayı evim oldu, sən soruşdun mən də dedim.
Heydərəm, oda dükdülər - könlümə qəmlər əkdilər
Torpağımda qan tökdülər, sən soruşdun mən də dedim.
Poetik düşüncələri və imkanları olduqca geniş və zəngin olan və bütün
yaradıcılıqlarının
ruhunu güclü vətənpərvəlik, xəlqilik, azadlıq və demokratiya
ideyaları təşkil edən Heydər Təhmasibi İmran oğlu Cənubi Azərbaycanın Daşarası

---

139
kəndində anadan olmuşdur. Hal-hazırda Tehranda yaşayan Heydər Təhmasibi tez-tez
el içində, məclislərində öz gözəl şeirlərilə çıxış edir….
İstərəm həyatdan bir ləzzət alım,
Saat da düz demir, an da düz demir.
Hər yetən qapazın salır başıma,
Bir baxmayır gözdən axan yaşıma.
Hey tələ qururlar cavan yaşıma,
Nəfəs də düz demir, şan da düz demir.
Bilmirəm nə isə etmişəm günah,
Məcnun tək avara qalmışam, Allah!
Ömrümü özümə bilmişəm pənah,
Axşam da düz demir, dan da düz demir.
Elə üz çevirib yaramaz, yaltaq,
Haq sevən kişiyə söyləyir alçaq,
Tablaşmır dəhşətdən, alışır torpaq,
Zaman da düz demir, nan da düz demir.
Bu misralar, əlbəttə, adi bir hadisəni və yaxud hadisələri əks etdirmək üçün
yazılmamışdır. Əslində ictimai, milli zülmdən zara gəlmiş insanların fəryadına
bənzəyir bu şeir. Artıq heç kimə (Allahdan başqa) inamı qalmayan, hətta, yaşadığı
zamanın belə bir xülya olduğunu düşünən milyon-milyon insanın naləsidir sanki bu
misralar. Zamanın, məkanın, yaşadığı mühitin, ümumiyyətlə maddi aləmin içində
özünü tapa bilməyən, artıq haqq dünyaya, mənəvi aləmə köçməyi arzu edən,
axtardığı həqiqəti və ədaləti tapa biləcəyinə əmin olan Pərviz Bəsavətin bu şeirində
qüvvətli bir xəlqilik hakimdir. Bu xəlqilik xalqın
tarixinin
bütün mərhələlərinə,
xalqın tarix boyu qarşılaşdığı zülmü, zorakılığı, ədalətsizliyi ilə şərtlənir.

---

140
Orijinal təfəkkür tərzi, obrazlı sözün incəliklərinə varmaq, rəmzlərdə dərin
məna mənalar əks etdirmək bu kiçik şeirdə öz əksini tapmışdır. Bu şeiri xalqın
keşməkeşli taleyini özündə əks etdirən poetik güzgü də adlandırmaq olar.
Pərviz Bəsavət Hüseyn oğlu Keyvan Qaradağın Keyvan mahalının Tadalı
kəndində anadan olmuşdur. Sonralar Təbriz şəhərinə köçmüşdür. Altı kitabın
müəllifidir. Hal-hazırda Tehranda yaşayır. Alovlu vətənərvər, mübariz həyat və
yaradıcılıq yolu vardır. Biz də bu işdə ona uğurlar arzu edirik…
Çoxları mənimtək dili bağlıdır
Necə söz qandırsın lal lala dünya.
Sinəsi düyünlü, bağrı dağlıdır
Qarışıb ürəkdə xal-xala dünya.
İstədi açıla bu dilim sözə,
Sən məni qaladın alova, közə.
Öyrət birgə sevgi, məhəbbət bizə,
Demədim, qal üstə qal-qala dünya!
Hanı yaraşıqlı toy - yığınların?
Qıy çəkmir qartalı uca dağların,
Hardadır bağdanı solmuş bağların?
Tapdanır ayaqda kol-kola dünya
Səninlə əbədi kimdir qalalı?
Çoxu aldığını qaytarmır geri
Çoxu seçə bilmir halal-haramı,
Yaman qarışıbdır mal-mala, dünya!
Şair Vəli Şahməhəmməd öz şeirlərinin mövzusunu gördüyü, duyduğu bilavasitə
müşahidə etdiyi həyat hadisələrindən alır. Həyatın adi həqiqətlərindən danışan bu
şeirdə insanı dərin düşüncələrə qərq edir. Dərdini dünyaya söyləyən, eyni zamanda

---

141
dünyadan onun özündən özünə şikayət edən Vəli Şahmuhəmməd bu şeirdə dünyanı
simvolik obraz kimi göstərir. Əslində isə dünyanın başına bəla açan, günah - günah
üstündən, cinayət cinayət üstündən törədən insan özüdür. Başqasının torpağına
təcavüz, qanlı müharibələr, haqqların tapdalanması, siyasət altından iyrənc əməllər,
yalanlar, böhtanlar, Allahsızlıq baş alıb gedən dünyanı çirkablara bulayan bəşər
övladıdır. Vəli Şahmuhəmmədin bu şeirində ictimai pafos çox qüvvətlidir. O
zamanın aktual məsələlərinə toxunduqca konkret faktlara daha çox meyl edir, bu
şeirdə fəlsəfi məzmun, həyat və cəmiyyət hadisələrinə aydın şair münasibəti hakimdir.
Təzadlı, zidiyyətli, keşməkeşli dünya daima şairləri və yazıçılar üçün həyatın
tərcümanı kimi rol oynamışdır. Çox şairlər öz dərdlərini dünyaya söyləmiş, öz arzu
istəklərini dünyadan istəmiş, bir çox hallarda
bütün kainatı dünya mənasında
işlədərək dünyanın zamanla vəhdətini fəlsəfi şərhini verməyə çalışmış, çox zaman da
buna nail olmuşlar. Lakin Vəli Şahmuhəmmədin bu şeirini özünəməxsusluğu və
orijinallığı ondan ibarətdir ki, bu misraların dərinliklərində tək bütün bəşər övladının
üzləşdiyi problemlər yox, azadlıq, demokratiya, müstəqillik yanğısı var:
Birini elindən uzaq atırsan,
Birini qultək bağlı satırsan,
Birinin namına zəhər qatırsan,
Birinin namına bal-baha dünya.
Bir kəs tanımır ki, səni dannıya,
Rəhmin gəlmir sənin heç bir canlıya
İstərsən, yurdunda bayquş banlaya,
Hər nə bacarsan çap-tala dünya,
Haqq sözü tapdanır, qadın ya ağa
Çünki ləçək fərman verir ……
O çəkir arana, bu çəkir dağa,
Odur ki, düz gəlmir hal-hala dünya.

---

142
Əlindən yaxıldı oyaq sinələr,
Oldu sözlə dolu ocaq sinələr.
Nallanmış atlara yalaq sinələr,
Dəyir sinələrdə nal-nala dünya.
Nurdurlu Vəliyə demə lal olar,
Səni düşündükcə göz yaşı dolar.
Gec-tez etdiklərin bərməla olar,
Hələ eyiblərin dal-dala dünya.
Şübhəsiz ki, Vəlinin bu şeirinin orijinallığı bir də ondan ibarətdir ki, o
beynəlxalq imperializmin dəhşət püskürən alovlu qılıncının bütün islam dünyasına
qarşı çevrildiyini açıq və aydın şəkildə şərh edir:
İstərsən yurdunda bayquş banlaya,
Hər nə bacarırsan çap-tala, dünya!
Bu misralarda zorakı və işğalçı dövlətlərin müsəlmanların qanına susaması,
hər an bütün İslam dünyasını yandırıb yaxmağı hazır olması olduqca obrazlı şəkildə
büruzə verilir. Ürəkdən, qəlbdən bütün varlığıyla vətənin, torpağın, xalqın və nəhayət
bütün dünyanın təəssübünü çəkən istedadlı qələm dostumuz Kuldurlu Vəliyə həyat
və yaradıcılığında böyük-böyük nailiyyətlər və uğurlar arzulayırıq.
Nə əyri sənlə düz, nə düz düz oldu,
Bir düzgün tanılsa, cığal yüz oldu.
Siyasətbazlara gülüncü oldun,
Qarı anaların, körpə güllərin,
Arzular bişirən qız-gəlinlərin,
Həqiqətə uyğun düşünənlərin,
Çox gözəl istəyi, sevinci oldun.

---

143
Fırtına qarşına ləçək gətirdin,
Qar-külək bağrına çiçək gətirdin,
Özün qorumağa çörək götürdün,
Açdın əllərini, dilənçi oldun.
Yarmadın yanqıya bağlanan suyu,
Salmadın gərdəyə başlanan toyu,
…. Qoşulmuş minlər il boyu,
Barışıq adında birinci oldun.
Bir çox güneyli şairlərimizin əsərlərində olduğu kimi Beytulla Əfsər Taravlının
bu şeirində də vətənpərvərlik, xəlqilik ideyaları öz bədii həllini tapmışdır. Bu şeirin
mövzusu vətən və xalq anlayışı ilə vəhdətdə götürlülmüşdür. Yürüdülən hər bir fikir
arxasında əzabkeş, eyni zamanda sülhsevər, beynəlmilənçi bir xalqın, təfəkkür tərzi
əsrlərlə siyasətbazlar tərəfindən
hərraca qoyulan vətən torpağı dayanır. Bir çox
Cənubi Azərbaycan şairləri kimi Beytulla Əfsərin də öz şeirlərində vətənə, xalqa
bağlı, onun azadlığı, istiqlalı, mədəni tərəqqisi uğrunda mübarizə aparan vətəndaş bir
sənətkarın hissləri, arzuları tərənnüm olunur. Məlum məsələdir ki, əsrlər boyu şah
istibadının
faciəli həyatının,
fars şovinizminin
qurbanına çevrilmiş qabaqcıl
ziyalılarımızın, eyni zamanda vətənpərvər oğullarımızın dəhşətli, acı fəryadları,
Azərbaycan dilinin həqarətlə qarşılanması və qadağan olunması, milli mədəniyyətə,
musiqiyə və ədəbiyyata təhqiramiz münasibət əksər güneyli sənətkarlarımız kimi
Beytulla Əfsər də dərin qəzəb və nifrət hissi oyatmışdır. Odur ki, o qələmə sarıldığı
andan milli istiqlaliyyət, azadlıq və səadət tələbi ilə yazıb yaratmağa başlamışdır.
Şeirlərində təmkinli kinayədən olduqca məharətlə istifadə edən Beytulla Əfsər, şeirin
sonunda öz obyektini peşəkarcasına ifşa edir. Sadəlik, aydınlaq, konkretlik onun
şeirlərinin əsas məziyyətidir. İstər sücetli, istər sücetsiz yazılmış bu şeirlərin
hamısında qiymətli ictimai fikir, ümumiləşdirilmiş bir nəticə verilir. Bu şeirlər yalnız

---

144
mövzu və məzmunu ilə yox, həm də forması, təsvir tərzi, ahəngi ilə də yeni və
orijinaldır.
Sazın götür, bir ağı çal, dağda bitmir lala aşıq,
Qəm tökülür qəm üstünə, gətir məni hala aşıq!
Dözəmmirəm bu əhvala, gözüm baxır, yoldan-yola,
Kimsəm yoxdur sirdaş ola, bir sarıtel çala aşıq!
Qız-gəlinlər vəsmə yaxmır, qızıl gülə kimsə baxmır,
«Coşqun» çaylar durub, axmır, könlüm edir nalə aşıq!
Folklora və klassik ədəbiyyata münasibətdə doğru mövqe tutan Dostəli Bəsavət
Hüseyn oğlu Coşğun bir çox Azərbaycan şairləri kimi, şifahi xalq şeirinin, istərsə də
klassik poeziyanın
poetik formalarına
həmişə həssaslıqla yanaşmış, bunlardan
çoxunu: qaşma, gəraylı, bayatı,
oxşama, məsnəvi,
dördlük (mürəbbe), beşlik
(müxəmməs),
altılıq (müsəddəs),
yeddilik (müsəbbə), səkkizlik (müsəmmək),
tərcibənd, tərkibənd. Müstəzad və. s. poeziyasında işlətmişdir.
Yuxarıdakı misraların müəllifinin bu şeirdə ənənəvi forma və üslub, ibrətamiz
həyatı qənaətlərin ifadə vasitəsidir. Bu şeirdə eyni zamanda folklor predmeti zahiri,
bayağı vəsfdən xilas bir formadır. Şairin həyatı təcrübəsindən keçərkən ümumiləşmiş
fikir bu şeirin poetikasına təyin edən başlıca amildir. Dərdini, qüssəsini aşığa, saza
söyləyən şairin əslində
predmeti özünün xəyal və duyğusunun daha doğrusu
predmetə münasibətinin fəlsəfi və poetik şərhidir. Və yaxud şairin:
Dərəsi boz qurdlu, çölü aslanlı,
Al yaşıl sinəli dumanlı dağlar!
Qışda ağ papaqlı görünər başuz,
Ancaq bəlli olmaz neçədir yaşuz.
Yay fəslində olar çoxlu sirdaşız,

---

145
Odalı, çadırlı, mehmanlı dağlar.
Sürülər məskəni, ellər yatağı:
Bülbüllər oylağı, güllər yatağı.
Dərələri olmuş sellər yatağı,
Özü ney-nəğməli çobanlı dağlar.
Coşqun bulaqları çəkənin üzə,
Gəl xəstə könlümün ilhamın bəzə.
Qaratikan batsın bəd nəzər gözə,
Həkimli, şairli, loğmanlı dağlar.
Şeirndə də lakonik, yığcam ifadə olunan fikir çox mənalı və obrazlıdır. Xalqın,
vətənin, torpağın bütün keşməkeşli tarixi dağların yaddaşına həkk olumuşdur. Daha
doğrusu xalqın bütün tarixini dağların ağ papağlarında, çadırlı sinələrində, bülbüllər
oylağı, güllər yatağı meşələrində, sellər yatağı dərələrində, coşqun bulaqlarında,
çobanların qəmli ney avazlarında axtarmaq lazımdır.
Dostəli Bəsavət Hüseyn oğlu Coşğunun şeirlərinin mövzuca müxtəlifliyi, onun
ictimai dəyərliyi belə bir nəticə üçün əsas verir ki, bu şeirlərdə gerçəkliyin aktual
ictimai cəhətdən əhəmiyyətli və tipik tərəfi olduqca yetkin cəhətdən öz əksini
tapmışdır. Biz bu şeirdə şairin qüssəsini, vətəndaşlıq düşüncələrini hiss edir, yaşayır
və bunlardan təsirlənirik. Şair özünün ən kövrək dərdini, fikrini oxucuya etibar edir.
Şübhəsiz ki, lirik poeziyanın təsir gücü onun insani hisslərinin səmimliyindədir.
Səmimi və dərin bəşəri hiss olmadan lirik poeziya yoxdur. İctimai pafosun vətəndaşlıq
qayələrinin ifadəsi lirikanın inkişafında nəzərə çarpan müsbət meyllərəndir.
Dostəlinin vətəndaş təfəkkürünü onun şeirlərinin məzmun tərəfini təşkil edir, xalq
qarşısında mənəvi borc və məsuliyyət duyğusu olduqca diqqətəlayiqdir…
Çağdaş Cənubi Azərbaycan poeziyası olduqca zəngin, poetik yaradıcılığa,
yüksək bədii irsə malik olan Qüzeyli, Güneyli ümumi Azərbaycan poeziyasının
keçdiyi inkişaf mərhələlərini, onun ümumi sinfonik cəhətlərini, uğurlarını əks etdirmək

---

146
baxımından çox səciyyəvidir. Bu poeziya daxili narahatlığı, həssaslığı ilə, xalqın
yüksəlişi ilə bağlı çevik şəkildə dəyişilsə, yenilik bu poeziyanın xarakterini, ruhunu
müəyyən edən şərtlərdəndir.
Xalq, millət, vətən, torpaq haqqında vətəndaşlıq qayğısı ilə düşünən, xalqın
rifahının yüksəlişini, sərbəstliyini, xoşbəxtliyini milli-mənəvi
dəyərlərinə
sahib
olmasını hər şeydən əziz tutan bu yaradıcı insanlar, bütün bu problemlərin həllini
tapmaqdan ötrü öz sələflərinin keçdiyi əzablı odlu-alovlu, keçməkeşli yolları davam
etdirməyə hər an hazırdırlar, çox gərgin, fasiləsiz, yorulmadan idallarının yolunda
poetik qələmərini uğurla
işlətmələri onların ritorika, sözçülük, zahiri pafos
duyulmayan, canlı ehtiraslı hisslərlə, obrazlı düşüncələrlə səciyyələnən poeziyalarında
çox aydın şəkildə özünü büruzə verir. Azərbaycanı sevməyən, Azərbaycan xalqının
azadlığını, firavanlığını istəməyən düşmən qüvvələrlə ümumi şəkildə mübarizə
aparan və ifşa edən bu şairlərimiz, öz şeirlərində Azərbaycan xalqının mənəvi
qüdrətini, onun qəhrəmanlıq rəşadət və vətənpərvərlik əzminin daha dolğun şəkildə
əks etdirirlər.
Eyni zamanda xalqa, millətə, torpağa ləkə ola biləcək laqeyd, biganə, cahil
bəzi hallarda millətinə, xalqına qənim kəsilmiş qansız xəyanətkar insanları bədii
şəkildə ifşa edərək, onların xəyanətinin və biganəliklərinin xalqın başına hansı hansı
faciələr və fəlakətlər gətirdiyini və gətirə biləcəyini aləmə car çəkərək, onlardan uzaq
qaçmağı, eyni zamanda onlarla kəskin şəkildə mübarizə aparmağı, onların təsirinə
düşməməyi xalqa, o cümlədən gənclərə, yeniyetmələrə olduqca ibrətamiz şəkildə
öyüd-nəsihət edirlər.
Bu şeirlərdə rast gəldiyimiz ifşaçı boya və rənglərin hamısı Cənubi
Azərbaycan şeirinin sələfləri Şəhriyardan, Həbib Sahirdən, Səməd Behrəngidən və
sairələrdən mayalanmışdır.
Dedim könül minmə şərin atına,
Bir gün silkələnib yıxacaq səni.

---

147
Uyma bu dünyanın sən büsatına,
Aqibə əlindən atacaq səni
Şərridən, şeytandan olginən kənar.
Hər yolu getməgi bilməginən ar
Qardaşı, bacını itirdin axtar
Dar gündə bağrına basacaq səni.
Dil verib öyünmə cah-cəlalınla,
Bir bax mənəm deyən fironlarına.
Axır torpaqlara qatacaq səni.
Unutmaz haqq sevən həqiqət yolun,
Halaldan qazanar dövlətin – malın,
Mehdizadə deyir hər bir amalın,
Aqibət axtarıb tapacaq səni.
Mehdizadə İsmayıl Cəbrayıl oğlunun bu şeiri olduqca ibrətamizdir. Şair burada
öz timsalında, yəni öz-özünə öyüd-nəsihət verməklə, ictimai məzmunla, vətəndaşlıq
hissinin ifadəçisi kimi çıxış edir.
Əlbəttə, belə şeirlərdə qeyri-adi yeni fikir axtarmaq əbəsdir. Belə şeirlərin
məziyyəti tamam başqa əlamətlərdə – aşılanan fikrin həyatiliyində, ümumbəşəri
zənginliyindədir. Əsrlərin dərinliyindən, xalq hikmətindən süzülüb gələn müdrik,
həkimanə ümumiləşdirmələr Mehdizadəni sadə, aydın, səlis misralarında yeni hisslər
işığında mənalanır. Burada təlqin olunan hiss mücərrəd deyildir, həmişə konkret və
gerçəkdir. Şərdən-şeytandan, uzaq olmaq, dünya mülkü-malına tamah etməmək,
təkəbbürlü, lovğa gəzməmək, nəfsin ardınca getməmək, halal ruzi qazanmaq, təmiz
adla alnı açıq, üzü ağ yaşamaq bizə ulularımızdan qalan qiymətsiz tövsiyələrdir.
Mehdizadənin şeirlərində müdrik həyat və həqiqətləri xatırlanır, qısa və yığcam
misralarda ibrətamiz fikir, qənaət təşkil olunur.
Demirəm nələr var bizim diyarda,

---

148
Qonaq qal hər nə var, gör özün danış.
Oxşasın çiçəklər ürək-ürəyin,
Qaynar bulaqlara sər özün danış,
Gör necə saxlayır özündə qonaq,
Necə ətir saçır ətrafa otlar,
Çiçəklər ecazkar qırmızı yanaq,
Yaşıl dağlarında minlərlə bulaq,
Gəl bu möcüzələri, gör özün danış
Min dastan söyləyir burda hər bucaq
Üç qardaş dastanın, bil, özün danış!
Göründüyü kimi, bu şeirdə ana yurdun, təbiətin onun füsunkar gözəlliyinin
tərənnümü Əfrasiyab Ümüdi Dadaş oğlunun təqdimində tamamilə yeni, orijinal
səpgidə özünü büruzə verir. Nədən, kimdən, hardan yazırsa yazsın şairin şeirlərinin
möhür bəndi doğma Azərbaycandır.
Gül-çiçəkli vətən, sənin qeyrətinə qurban olum,
Ana sayaq zəhmət çəkən zəhmətinə qurban olum.
Bənövşəli dağların var, tanınmayan sirdaşın var,
Əyiləmyən bir başın var, sürətinə qurban olum.
Dolanmışam dağlarında, qalanmışam çağlarında,
Saxlanmışam tağlarında, şövkətinə qurban olum.
Ayrı düşdüm doğma eldən, kam almadım şirin dildən,
«Üç qardaş» am yapış əldən, hikmətinə qurban olum!
Vətənin insanı vəcdə gətirən gözəlliyi, eyni zamanda vətən sevgisi bu şeirdə o
qədər təbii boyalarla verilmişdir ki, bu şeiri oxuyarkən insan vətəni sevməyin, eyni
zamanda vətənə səcdə eləməyin nə qədər şərəfli olduğunu anlayır. Əlbəttə, «Üç

---

149
qardaş» hələ çox gəncdir, onun şeirləri o qədər də peşəkarcasına yazılmamışdır. Lakin
onun şeirlərindəki vətəndaş hissiyatı vətəndaş qüruru, bu milli gənc şairin nəbzi, könül
ritmləri ilə o qədər gözəl harmoniya təşkil etməkdədir ki, bütün bu müsbət
keyfiyyətlə qeyri-peşəkarlığı öz əzəməti ilə əridir və görülməz edir.
Əfrasiyabın poeziyası şəffaf sulu çaylara bənzəyir. Bu şəffaflıq təfəkkürün
təmizliyi, his və duyğuların səmimiliyi, sadəliyidir.
Gəlsə ölüm can vermərəm,
Yabançılar torpağında,
Min arzum var ürəyimdə,
Gəzəm yarın otağında.
Gözlərdə min dağ olmaya,
Nankor mənə ağ olmaya,
Çağ insafsız, çağ olmaya,
At oynadam qabağında,
Babək sayaq qoçaq olam,
El-obaya dayaq olam,
«Üç qardaş» a qonaq olam,
Vətən, sənin qucağında.
Bu nümunələr də başqa şeirlərində olduğu kimi şairin kənardan gəlmə
düşünülmüş, uydurulmuş bir naxış təsiri yoxdur. Gənc şairin bütün yaradıcılığında, o
cümlədən bütün şeirlərində, vətən sevgisi, vətən həsrəti ilə yanaşı bir qəlb narahatlığı,
təmiz insan mənəviyyatının gizli hıçqırıqları duyulmaqdadır. Gənc şairin şeirləri bir
xəttli olsa da həyati, inadırıcıdır. Gənc şair Əfrasiyabın çiçək açan dövrü başlanır.
Biz ona bu yolda sənətkarlıq cəhətdən yüksəlmək, uğurlar və müvəfəqiyyətlər arzu
edirik.

---

150
Bir ürəyi iki yerə paralayıb bölən kimdir?
Güney-guzey Azərbaycan, bizi ayrı salan kimdir?
Qərib yerdə saldıq binə, biz də düşdüy yaman günə,
Alışmışıq sinə-sinə, qayğımıza qalan kimdir?
Yaltaq olub aramızda, çarasızdır, çaramızda,
Hey qan axır yaramızdan, köç təbili çalan kimdir?
Hələ qaçqın əsirlərin, şelləmişik qəm-kədərin,
Şuşa-Laçın-Kəlbəcərin, torpağını alan kimdir?
Baxan yox-savab günaha, el-obamız batıb aha,
Nurəli tək, bir də daha, xalq halına qalan kimdir?
Bu şeirdə vətənin dərdi, taleyi, Azərbaycanın birləşmə həsrəti, nisgil və ayrılığı
bir oğul qeyrəti ilə canlandırılır. Söhbət Şuşadan, Laçından, Kəlbəcərdən və milyon-
milyon qaçqından düşəndə hər bir misrada müqəddəs dərdin, kədərin şahidi oluruq.
Vaxtilə Azərbaycanın böyük şairi Süleyman Rüstəm, Azərbaycanın başqa bir böyük
şairi Məhəmməd Şəhriyara gözəl bir əsər həsr etmişdi. Bu şeirin bütün söz və
misraları Cənub şeirlərinin poetik zirvəsi, şahşahrah beytlərlə dolu olan ustad
Şəhriyara olan məhəbbətdən və səmimiyyətdən yoğrulmuşdu.
Gəl söyləyim ürəyimin sözünü,
Bir kərə də görməmişəm üzünü,
Nigaranam yetir mənə özünü,
Məhəbbətin bağrımdadır Şəhriyar,
Mənim ürək ağrımdadır Şəhryar.
Kim deyir ki, məkanımız ayrıdır,
Nə adımız, nə sanımız ayrıdır,
Nə canımız, nə qanımız ayrıdır
Ürək birdir, bədən birdir Şəhryar,

---

151
Vətən birdir, vətən birdir Şəhriyar!
Dilimiz, canımız, ürəyimiz əgər birdirsə, bəs bu hicran nədir? Nə üçün sənin
avazın Araz üstdən mənə çatmır? Qaşla gözün arasından yaxın olan bu yolu niyə
keçib gələ bilmirsən?
Vaxtilə şairlərimiz, ədiblərimiz yazıçılarımız bu nisgildən, bu həsrətdən, bu
ayrılıqdan çox yazdılar və bəziləri ömürlərinin axırına qədər yaralı Arazın sahillərinə
həsrətlə baxdılar. Bu insanlar öz əsərləri heç zaman sönməyən, getdikcə alovlanan,
şölələnən müqəddəs məşəlləri, şəhidlər qəbri üzərində dilimlənən və göylərə
yüksələn qədim Odlar yurdunun əbdi alovlarına çevrilir. Bəzi şairlər isə Nurəli
Qurbanzadə Bayram oğlu kimi həsrəti, nisgili, kədər və həyəcanı, eyni zamanda qarı
düşmənə biabırçı şəkildə məğlub olmağımıdan doğma Şuşanı, Laçını, Ağdamı və.i
itirməyimizdən, yüzminlərlə
soydaşlarımızın
çadırlarda
acınacaqlı şəkildə
yaşamasından xəcalət çəkir.
Artıq torpaqların geri alınmasına da ümid etmədiyini açıq-aşkar bildirir.
Nurəlinin torpaq acısı, vətən yağısı, ürək ağrısı başqa bir şeirində də özünü obrazlı
şəkildə elə büruzə verir ki, bütün bunların onun poeziyasının mayasını, cövhərini
təşkil etdiyini daha aydın bir şəkildə his etdiririk.
Arzum idi səni nə tez getdin gora, Bəhmən,
Yaman oldu sinəm dağlı, çəkdi məni dara, Bəhmən!
Qaradağım qala – qala, köçüb getdi yad mahala,
Hicran düşdü dalbadala, heç vermədi ara, Bəhmən!
Həftələri aya satdım, gecə-gündü qəmə batdım
Allah şahid, çox can atdım, gələmmədim ora, Bəhmən!
Talan oldu Kəlbəcərim, yaralandım dərin-dərin,
Uca öoylu gözəllərin, qaçqın oldu hara, Bəhmən!
Bu könlümün simi bəlli, yaşamışam dərdi-qəmli,

---

152
Sənin sarı gözü nəmli, canım düşüb zara, Bəhmən!
Nurəliyəm güləmmədim, yar qəlbini biləmmədim,
Varlığında gələmmədim, oldu üzüm qara, Bəhmən!
Çağdaş Cənubi Azərbaycan poeziyasında vətənpərvərlik, millətsevərlik, torpağa
bağlılıq motivlərilə yanaşı sevgi motivləri də yer tutur. Bir sıra gənc şairlərin
məhəbbət mövzulu şeirlərində insan qəlbinin gözəl, bakir hissləri əks olunur. Lakin
bu şeirlərdə klassik şeir ənənəsi üzərində formalaşan lirik üslubda sədaqətlə bərabər,
itimai-fəlsəfi məzmunda öz ifadəsini tapmaqdadır. Ədalət Dumanın yaradıcılığında
biz bunun şahidi oluruq. Şairin lirik qəhrəmanı gözəllikdən, incə beldən, uca boydan
açmaqla yanaşı, öz övrünün mənsub olduğu adamlardan, şərdən-böhtandan, öz
kimliyini özgələrdən soruşan «zavallı» insanlardan danışmağı özünə borc bilir. Ədalət
Dumanın «Yazışma» şeirində ictimai-fəlsəfi motivlərin məharətlə verildiyinin şahidi
oluruq:
Qara teldən yazma dedin, yazmaram;
Heç olmasa bəyaz teldən yazımmı?
Uca boydan, incə beldən yazmaram,
Qış qatlamış əyri teldən yazımmı?
Dəftərimdə bir yar adı yazmayım,
Haram sağdı, ya yaradı, yazmayım,
Göz aladı, qaş qaradı yazmayım,
Gözdən axan qanlı seldən yazımmı?
Yaz qarı tək öz-özünə əriyən,
Ölkələri, ürəkləri bürüyən,
Günü-gündən ayaq tutub yeriyən
Şər-böhtandan, fitnə-feldən yazımmı?

---

153
Dar günlərdə sinə gərib vuruşan
Gen günlərdə boş pətəkdi, quru şan,
Öz kimliyin özgələrdən soruşan
Belə yazıq, məzlum eldən yazımmı?
Heç deməyim, əlim xəmir, qarnım ac,
Ömrümüzü yarı böldü ehtiyac
Ay Ədalət, şələ ağır, yol yamac,
Susdurulmuş şirin dildən yazımmı?
Ədalət Duman eyi zamanda lirik peyzaj yaratmaq, canlı, həyati lövhə çəkmək
ustası kimi də diqqəti cəlb edir. Şairin «Sevinc işıqları» şeiri Quzey Azərbaycandan,
Güney Azərbaycana saçılan romantik və əsrarlı geə işıqları, hər gecə ən əziz, ən
doğma bir müsafirə çevrilir. Vətəni iki yerə parçalayan Araz bu məhəbbətin, bu
doğmalığın, bu səmimiyyətin ucalığı qarşısında görünməz olur. Bu şeirdə romantik
və rasional bir ruh, bədii-fəlsəfi ümumiləşdirmə meyli çox qüvvətlidir. Əslində bu
işıqlar romantik vüsal işıqlarıdır. Bu şeirin lirik qəhrəmanı uun zaman ondan ayrı
düşmüş qardaşının o biri sahildə işıq yandırdığını görüb bütün varlığı ilə sevinir.
Fəqət bir gecə işıq yoxdursa, özünü dünyanın ən bədbəxt adamı hesab edir. Bunula da
Ədalət Duman həmin işığın əbədi olaraq nurlanacağına poetik və fəlsəfi bir məna
ilə ön plana çəkir.
Uzaq olsaydı da o işıltılar,
Görəndə ürəkdə işıq doğardı.
Onların sozalmış şüalarından
Bizim kəndimizə sevinc yağardı.
Zülmət gecələrdə ulduz sayağı
Sayrışa-sayrışa görünərdilər.

---

154
Həyalı - istəkli bir qız sayağı
Duman yaylıqlarda bürünərdilər.
Araz aramızda yoxlamırdı gah,
Körpüsüz adlayıb gəlirdi işıq,
Qaranlıq təməldən laxlaşırdı gah
Bütün zülmətləri dəlirdi işıq.
Bir gecə arı görməyəndə biz
Sabahı boranlı qarlı duyardıq,
Nə vaxt ki onlardan görünərdi iz.
Özümüzü dövlətli - varlı duyardıq.
İndi çıraqları sönük görəndə
Elə bil, ömrümün çırağı sönür.
Bir xalqın bəxtini dönük görəndə
Kədər parça-parça qəlbimi yonur.
İlahi, nə oldu, söndü çırağlar
İndiki dünyanın işıq vaxtıdı.
İzləri zülmətə döndü çıraqlar
Çün dünya şeytanın qızıl taxtıdı.
Qəlbi qaranlıqlar zülmət törətdi,
Zülmətdən törənən fəlakət olar.
Harda Ədaləti şər büdürətdi
Orda çiçəklər də açmamış solar.

---

155
Göründüyü kimi, 90-cı illər Cənubi Azərbaycanın demokratik poeziyası ictimai
motivlərlə zəngindir. Quzeyli-güneyli Vətənin torpaq bəlaları, milli qayğılar ağuşunda
sosial leytmotivə dönərək poeziymızın əbədi mövzusuna çevrilmişdir.