Şamil Vəliyev – 50

Ədəbi qaynaqlar yeni baxımdan tədqiq edilməlidir
Xalqların mənəvi dünyasının zənginləşməsində ədəbiyyat və incəsənət çox
mühüm yer tutur. Vaxtilə bir çox estetik amillərlə, çağdaş günümüzdə isə bəzi
ədəbi-bədii nümunələr və sənət növləri ilə əlaqədar xalqımızın məişətinin
ayrılmaz bir hissəsi kimi özünü büruzə verirdi. Buna görə də dövlətimiz insanın
mənəvi yüksəlişində, vətəndaşların müstəqillik ideallarına sədaqət, milli-mənəvi

---

196
dəyərlərə hörmət, məhəbbət ruhunda formalaşması, tərbiyə olunmasında
ədəbiyyatın roluna yüksək qiymət verməli, onun qayğımsına qalmalıdır.
Bədii yaradıcılıq prosesinə qayğı həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır.
Eyni zamanda tələbkarlıq və nəzarət də diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Bu isə
müasir baxışlı, demokratik, sağlam təfəkkürlü tənqid və ədəbiyyatşünaslığın
üzərinə mühüm vəzifələr qoyur.
Azərbaycan öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra meydana çıxan reallıqlar
əsasında sovet dövründə tədqiq olunan ədəbi irsimizin müasir dəyərlər sistemi
prizmasından təkrar təhlili labüddür.  1991-ci ildən, daha doğrusu, xalq
hərəkatının dirçəliş dövrü, bir neçə il əvvəldən başlayaraq yazılan
dissertasiyalar, ədəbi araşdırmalar, bir sözlə, ədəbiyyatımızın tədqiqi ilə bağlı
əsərlər milli mənəviyyatımıza yeni dəyərlər prizmasından baxılaraq təhlil
olunmuş və elmi həllini tapmışdır.
Müstəqilliyimizi əldə etdiyimiz bu on beş ildə Azərbaycan ədəbi-nəzəri
fikri ideoloji qadağalar olmadan sərbəst inkişaf etməkdir. Hər sahədə olduğu
kimi, ədəbiyyatşünaslıq elmimiz üçün dəgeniş imkanlar açılmışdır. Sovet
dövründəolduğu kimi, yenə də Azərbaycan MEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutu, o cümlədən ali məktəblərimizin ədəbiyyat kafedralarının əməkdaşları
ədəbi-mədəni irsin tədqiqi ilə məşğul olmaqdadırlar. Yenidən Azərbaycan
ədəbiyyatı fundamental şəkildə yeni baxışlarla araşdırılmalı, onun ayrı-ayrı
görkəmli nümayəndələrinin elmi və bədii yaradıcılığı öyrənilməli, nəzəri
məsələlər, ədəbi əlaqlər, eləcə də ədəbi abidələr və klassiklərin vacxtilə
sosializm realizmi ruhunda olan əsərləri, həmçinin qəti qadağan olunmuş bədii
nümunələr nəşr olunmalıdır. Sovet dönəmində ədəbiyyatşünaslıqda əsas məsələ
həmin dövrün bədii irsinin təbliğ və tədqiqinə istiqamətlənmişdirsə, indi isə
klassik ədəbiyyatımızın, yasaq olunmuş ədəbi-bədii nümunələrin, o cümlədən
digər xalqların bədii dəyərlərinin öyrənilməsi, araşdırılması önə çəkilməlidir.

---

197
Azərbaycan ədəbiyyatı dünya ədəbiyyatının ən qabaqcıl təcrübələrini əxz
etməklə daha da zənginləşir. Eləcə də əksinə… Milli ədəbiyyatımızın təcrübələri,
mövzu və ideyaları digər xalqlarla ədəbi əlaqələr çərçivəsində öz təsir gücünü
göstərir. Ölkəmizin qardaş türk xalqları, o cümlədən qonşu ölkələrlə mədəni
əlaqəsi ədəbiyyatımızın inkişafı üçün zəmin yaradır. Ədəbiyyatımızın özünün
estetik gözəlliyindən başqa dərin idraki əhəmiyyətə malikdir. Bir xalqı başqa
xalqa qovuşduran yalnız ictimai-siyasi amillər deyil, eyni zamanda mənəvi
amillərdir. Qardaşlıq və doğmalıq mənəvi yaxınlığın nəticəsidir. Xalqlar da,
millətlər də, dövlətlər də adi fərd, insanlar kimi tanıdıqca doğmalaşır. Ədəbiyyat
da, eləcə də milli ədəbiyyatımız bu mənada xalqımızı tanıdan, onu sevdirən
mənəvi idrak vasitəsidir. Bu ədəbi qardaşlığın, əlaqələrin təyininə də yenidən
obyektiv baxılmalıdır. Zor gücünə ədəbiyyatımızda rus ədəbi təsirini axtarmaq
yox, dünya xalqları ilə qarşılıqlı əlaqələrimiz yenidən araşdırılmalıdır.
Həmçinin folklorumuzun geniş coğrafi ərazilər çərçivəsində ümumtürk
ədəbi dəyərlər kontekstində toplanması və tədqiqinə ciddi fikir verilməli və
araşdırmalar davam etdirilməlidir.
Klassiklərimiz və müasir görkəmli ədəbi simalar tədqiqata cəlb olunduqda
onların yaradıcılıqları yaşayıb yaratdıqları dövrün ədəbi metod, cərəyan və
istiqamətlər kontekstində ədəbi-bədii fikrin inkişaf tarixini, eləcə də ədəbi-bədii
təfəkkürün, bədii üslubların formalaşması və tərəqqisi bir daha öyrənilməli və
vacib əhəmiyyətli məsələlər kimi diqqət mərkəzində olmalıdır.
Tədqiqata cəlb olunan əsərlərdə poetika məsələlərinə də xüsusi diqqət
yetirmək lazımdır. Ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılıqlarının mövzu, forma, üslub,
janr xüsusiyyətləri ədəbi-bədii təfəkkürün ədəbi dildə təzahürü kimi təhlil
olunmalıdır. Bu baxımdan tədqiqata cəlb olunan əsərlərdə sənətçinin poetik
qaynaqları, mövzu dairəsi, dil-üslubxüsusiyyətləri, ədəbi-estetik görüşləri müasir
metodologiya əsasında ədəbi qaynaqlara söykənilərək linqvistik əsərlərə
istinadən və ifrata varmadan aşkarlanmalıdır.

---

198
Azərbaycanda ədəbi-tarixi prosesin, onun dövrlərinin, klassiklərin,
abidələrin elmi araşdırılması bu gün də elmi-tədqiqat problemlərinin əsasını
təşkil edir, ədəbiyatımızın ta qədim dövründən bu günümüzə qədər keçdiyi
inkişaf yolu həmişə ədəbiyyatşünaslığımızın diqqət mərkəzində dayanmış və
dayanmaqdadır. Vaxtilə çap olunan monoqrafiyalar, ədəbiyyat tarixləri,
almanaxlar, toplular, dərs vəsaitləri bu tədqiqatların nəticələrinin təzahürüdür.
Ötən dövrlərdə zamanın ədəbi-nəzəri tələb və ölçüləri ilə qələmə alınan bu
tədqiqatların bir çoxu bu gün də öz elmi əhəmiyyətini itirməmişdir. Bunlara
baxmayaraq, hər yeni dövrdə tarixə, sənət nümunələrinə yeni baxış, əski zamanı
çağdaş
meyarlarla
dəyərləndirmək
bütün
elmlərin,
o
cümlədən
ədəbiyyatşünaslığın əsas vəzifələrindəndir. Xüsusilə müstəqillik dövründə buna
ehtiyac olduqca böyükdür.
Ədəbiyyatşünaslığımızın qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri də
Cənubi Azərbaycandakı ədəbi prosesi öyrənməkdir. Cənub mövzusunda aparılan
tədqiqatlar Şimali Azərbaycandakı ədəbi proseslərlə qarşılıqlı təsir və əlaqə
şəklində aparılmaqla Güneydə yaşayan soydaşlarımızın istər nəsr, istərsə də
poeziyada demokratik ideyaları ictimai motivlər müqayisə edilməklə
araşdırmaların leytmotivini təşkil etməlidir. Sovet dövründə kommunist
ideologiyası
ilə
layihələnən
Cənubmövzusunda
dissertasiyalar,
ədəbi
araşdırmalar, ümumiyyətlə bu mövzudakı araşdırmalar yenidən nəzərdən
keçirilməlidir.
Məmləkətimizdəki iqtisadi, sosial-mədəni inkişaf sahəsində müəyyən
edilən vəzifələr və tədbirlərdən ədəbiyyat kənarda qalmamalıdır. Xalqımızın
taleyi, ömür yolu, ideyaları ilə sıx bağlılıq, ölkə həyatında yaxından iştirak
etmək ədəbiyyatın əsas vəzifələrindən biridir. Ədəbiyyatın tərkib hissəsi olan
uşaq ədəbiyyatı vətənimizdə körpələrdən tutmuş gənclərə qədər, onların
tərbiyəsi, formalaşması, bir sözlə, həyatında xüsusi bir sahəni əhatə edir. Bədii
nümunələr vasitəsilə uşaq böyük aləmə daxil olur, onun hissləri və dünya

---

199
duyumu formalaşır. Vətən məhəbbəti ilə vətəndaşlıq amalı, ictimai xarakteri
yaranır. Kamil, yüksək bədii səviyyəli əsərlər öz gənc oxucusunun qəlbində
dərin iz buraxır. İstiqlalımızı, müstəqilliyimizi, həm tarixi, həm müasir
həyatımızı tərənnüm edən geniş mündəricəli əsərlər yaranmalıdır. Eləcə də uşaq
ədəbiyyatının yenidən tədqiqinə ehtiyac var. Bu sahədə müəyyən araşdırmalar
işıq üzü görüb. Sovet dövrü tədqiqatlarda süni şəkildə Lenin, partiya tərənnümü
uşaq toplularının və araşdırmaların leytmotivini təşkiledib. Hazırda milli ruh,
demokratik prinsiplər, obyektiv təhlil uşaq ədəbiyyatının tədqiqinin əsasını təşkil
etməlidir.