Tayanch so ‘z va iboralar. “Sanoat korxonalarida shlab chiqarishni tashkil etish” fanining ob’yekti, predmeti, mazmuni, vazifasi, boshqa fanlar bilan aloqasi, metodologiyasi.
1.1. Fanning ob’yekti, predmeti va vazifalari. Har qanday ilmiy kurs (fan) o ‘zining o‘rganish ob’yektiga ega bo‘ladi. Shunday ob’yektning mavjudligi — u yoki bu fanning tug ‘ilishi, shakllanishi va rivojlanishining zamini va muhim shartidir. Shu sababli o‘rganiladigan fanning ob’yekti bilan tanishish uning predmetini aniqlashdan avval amalga oshiriladi.
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fanining ob’yekti bu sanoat korxonasidir. Korxona o‘z faoliyati maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga ishlab chiqarilayotgan mahsuloti, bajarayotgan ishlari yoki ko‘rsatayotgan xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojlarini qanoatlantirish hamda ana shu asosda mehnat jamoasi a’zolarining iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarining hamda korxona mol-mulki egasining manfaatlarini ta’minlash yo‘li bilan erishadi. Korxona o‘z asosiy faoliyatini o ‘zining Ustavida ko ‘zda tutilgan maqsadlar va vazifalarga muvofiq ravishda amalga oshiradi.Korxona Ustavi esa jumhuriyat qonun va qoidlariga asoslanadi.
Ishlab chiqarishni tashkil etish eng yaxshi ishlab chiqarish natijalariga kam xarajat bilan erishish uchun ishlab chiqarishning moddiy va mehnat elementlarini vaqtda va muhitda maqsadga muvofiq optimal uyg ‘unlashtirish jarayonidir.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish ishlab chiqarish jarayonida mehnat va texnikadan samarali foydalanishni ta’minlashga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishni tashkil etishga qarashlarni o ‘zgartirib yubordi. Bugungi kunda bozordagi o ‘zgaruvchan talabga tez moslashuvchan,yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish uchun sharoit yaratib beradigan yuqori darajadagi jarayon sifatida qarash oldingi o ‘ringa chiqdi. Ishlab chiqarish samaradorligi uni tashkil etuvchi elementlardan birgalikda oqilona foydalanishga bog ‘liq. Ishlab chiqarish ushbu elementlarni o‘zaro aloqadorlikda o‘rganish va ishlab chiqarish maqsadlaridan kelib chiqib ulardan foydalanishning samarali usullarini va sharoitlarini tanlashni kozda tutadi. Agar texnologiya ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish imkoniyatlarini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, resurslar sarfini kamaytirishga yo ‘naltirilsa, ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy vazifasi korxonaning ichki va tashqi sharoitlarini hisobga olgan xolda ushbu imkoniyatlarga erishish sharoitlari va usullarini aniqlash hisoblanadi. Shu sababli ishlab chiqarishni tashkil etish texnologik jarayonlarni tashkil etish bilan birgalikda ko ‘rib chiqiladi.
Korxona faoliyatini ilmiy asosda oqilona tashkil etish va rejalashtirish uchun, ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlash uchun umumiy iqtisodiy qonunlarni chuqur bilish, barcha qonun va qoidalaridan unumli foydalanish, ishlab chiqarishni tashkil etish va rejalashtirishning hozirgi zamon usullaridan keng foydalanish zarur. Buning uchun esa iqtisodiy bilimlar bilan qurollanmoq, ularni chuqur egallamoq kerak. Bunday bilimlarni bizga iqtisodiy bilimlarning eng asosiysi — iqtisodiy nazariya fani o ‘rgatadi.
Iqtisodiy nazariya jamiyat miqyosida yuz beradigan iqtisodiy hodisalar va voqeliklar, jarayonlar, ularga xos bo ‘lgan bog ‘lanishlar, ularning qonun-qoidalari va kishilar faoliyatida namoyon bo ‘lish shakllarini o‘rgatuvchi fandir. Iqtisodiy nazariya iqtisodiy voqeliklar, hodisalar va jarayonlarni iqtisodiy qonunlar, kategoriyalar, ya’ni ularning ilmiy in’ikosi ifodasi orqali tavsiflaydi. Lekin iqtisodiy nazariya ijtimoiy ishlab chiqarishning ayrim sohalari, tarmoqlari va tarmoqchalarida ro‘y beradigan hodisa, voqelik va qonuniyatlarini o‘rganmaydi. Bu bilan tarmoqlar va korxonalar iqtisodiyoti fanlari shug ‘ullanadi.
“Sanoat korxonalarda ishlab chiqarishni tashkil etish” fanining predmeti deganda korxonalarning ishlab chiqarish - xo ‘jalik faoliyati sharoitida iqtisodiy qonunlarning harakati va namoyon bo ‘lish shakllari va eng kam mehnat, moddiy va ma’naviy harakatlar bilan eng yaxshi natijalarga erishishni ta’minlovchi yuqori samarali ish usullarini ishlab chiqish tushuniladi.
Ma’lumki, har bir fan o‘z tarixiga ega. “Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish” eng yangi fanlardan hisoblanadi. Bu fanning faqat hozirgi zamon shart-sharoitlarida paydo bo ‘lishiga sabablar bir korxona rivojlanishi va takomillashishi uchun keng va cheksiz imkoniyatlar yaratilganligidir. So‘nggi yillarda, Yevropada, ayniqsa Amerika Qo ‘shma Shtatlarida “Ilmiy Menejerlar” — yollanma professional boshqaruvchilar nazariyasi keng tarqala boshladi. Ular xo‘jalik ishlab chiqarish faoliyatini bilimdonlik asosida tashkil qilishdan tashqari, yangidan-yangi shart-sharoitlarni yaratib, mehnat unumdorligini oshirish yo‘l-yo‘riqlari va omillarini ko‘rsatib bermoqdalar.
Rivojlangan mamlakatlarning ishlab chiqarishni tashkil etish va uni boshqarish tajribalarini o‘rganishga tanqidiy qarashdan tashqari, kelgusida korxonalar faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan usullarni o‘rganish kerak.
“Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish” fani iqtisodiy qonunlarning sanoat korxonalari faoliyatiga ta’sirini va ularning oldiga qo ‘ygan vazifalarini amalga oshirish borasidagi eng samarali usullarini ishlab chiqib, uni sanoatda tadbiq qilmoqda. Bu tadbir - choralarning amalga oshirilishi kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda ijtimoiy boylikni ko‘paytirish va korxonalarda ishchilarga yaxshi sharoitlar yaratib berishga imkoniyat yaratadi.
Hozirgi zamon korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fani, jamiyat va shaxs manfaatini e’tiborga olgan holda o‘zining mazmunli ilmiy asoslangan usul va shakllari bilan tubdan farq qilmog ‘i kerak.
Korxonaning ishini ilmiy asosda tashkil qilish nazariyasi iqtisodiy nazariya va jumhuriyatimizda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati xususida qabul qilingan qarorlar, mehnatni va korxonada ishlab chiqarishni tashkil qilish masalalari bo ‘yicha yuqorida aytib o‘tilgandan boshqa, barcha korxonalarning boy tajribalari e’tiborga olingan holda fan uchun yangi serqirrali nazariy fikr, usullarni amalda tadbiq etishga asoslangan. Korxona ishini to ‘g ‘ri yo‘lga qo ‘yish uchun bu yerdan asosiy jarayonlarni, moddiy-texnika xizmat qiluvchi (dastgohlarni, elektr xo ‘jaliklarni, moddiy ta’minot, zavod ichida yuradigan transportlarni sozlash bilan shug ‘ullanuvchi) uchastkalar bilan uzviy bog ‘liq holda faoliyat yuritish lozim.
Har qanday fanning o‘z vazifasi bo ‘lganidek, “Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish “ fanining ham o ‘z maqsadiy vazifalari bor.
“Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish“ fani o‘z mazmuni mohiyatiga ko‘ra juda ko‘p qirrali va u ishlab chiqarish jamoasi hayotining ko‘pgina sohalarini qamrab oladi. Mazkur fanning predmeti, ob’yekti, maqsadi, funksiyalari, o‘rganish usullari va moddiy boyliklarni yaratishga xo‘jalik rahbarligi jarayoni yuzaga keladigan vazifalar tarkibi bilan belgilanadi va kursning dasturida to‘la aks ettirilgan.
O ‘zbekiston Qomusi va Respublikada qabul qilingan barcha qonun va qoidalar asosida kursning vazifalari quyidagilardan iborat:
korxonalarda jonli va buyumlashgan mehnat tizimini yaxlit va yagona hamda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishning asosi deb qarash;
korxonalarda ishlab chiqarish tizimining o‘zgarish shakllari va yo‘llari, ishlab chiqarish faoliyatining maqsad va vazifalari, ularni amalga oshirish yo‘llari va baholash mezonlarini o ‘rganish;
ishlab chiqarish jarayonlarining mohiyati, ahamiyati, mazmunini, asosiy va yordamchi ishlab chiqarish, korxona infratizimining amaliy masalalarini o‘rganish;
iqtisodiy islohotlar sharoitida korxonalarda boshqarishni, ayniqsa iqtisodiy boshqarishni, rejalashtirish, baholash, moliyalash, kreditlash muammolarini yechishni o‘rganish.
Demak, korxonalar faoliyatini tashkil etish fanining bosh vazifasi talabalar va mutaxassislarni hamda shu fanni o ‘rganuvchilarni ushbu fan mazmuniga tegishli barcha nazariy va amaliy bilimlar bilan qurollantirishdan iboratdir.
