Sanoat korxonalarining barchasida bugungi kunda texnologik jarayonlarning
Yüklə 8,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3. O‘lchanadigan kattaliklar
O‘lchanadigan kattaliklar haqida gapirishdan oldin kattalik tushunchasining o‘ziga alohida to‘xtalib o‘tsak. Kattalik – sifat tomonidan ko‘pgina fizikaviy ob‘yektlarga (fizikaviy tizimlarga, ularning holatlariga va ularda o‘tayotgan jarayonlarga) nisbatan umumiy bo‘lib, miqdor tomonidan har bir ob’yekt uchun xususiy bo‘lgan xossadir. Ta’rifda keltirilgan xususiylik biror ob’yektning xossasi ikkinchisinikiga nisbatan ma’lum darajada kattaroq yoki kichikroq bo‘lishini ifodalaydi. Metrologiya fani aynan mana shu kattaliklar, ularning birliklari, o‘lchash texnikasining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Har bir fizikaviy ob’yekt bir qancha ob’yektiv xossalar bilan tavsiflanishi mumkin. Ilm – fan taraqqiyoti va rivojlanishi bilan bu xossalarni bilishga talab ortib bormoqda. Hozirga kelib zamonaviy o‘lchash vositalari yordamida 70 dan ortiq kattalikni o‘lchash imkoniyati mavjud. Bu ko‘rsatkich 2050 yillarga borib 200 dan ortib ketishi bashorat qilinmoqda. Kattaliklarning turlarga bo‘linishi 4 – rasmda ko‘rsatilgan. 4 – rasm. Kattaliklarning turlari. O‘lchanadigan kattaliklar asosan fizik kattaliklar hisoblanadi. Xalqaro birliklar tizimi (SI) da fizik kattaliklar asosiy va hosilaviy kattaliklarga bo‘linadi. Asosiy kattaliklarga uzunlik, massa, vaqt, elektr tokining kuchi, termodinamik temperatura, yorug‘lik kuchi va modda miqdori kiradi. Qolgan kattaliklar hosilaviy 16 kattaliklar hisoblanadi. Bularga kuch, tezlik, tezlanish, bosim, zichlik, elektr kuchlanish va boshqalar kiradi. O‘zDSt 8.010:2002 «O‘zbekiston Respublikasining o‘lchashlar birliligini ta’minlash davlat tizimi. Metrologiya. Atamalar va ta’riflar. 1-qism. Asosiy va umumiy atamalar» standartida asosiy va hosilaviy kattalik tushunchalariga quyidagicha ta’rif berilgan: Asosiy kattalik – tizimga kiradigan va tizimning boshqa kattaliklaridan mustaqil deb shartli ravishda qabul qilingan kattalik. Hosilaviy kattalik – tizimga kiradigan va bu tizimning asosiy kattaliklari orqali aniqlanadigan kattalik. Nofizik kattaliklar ijtimoiy fanlar (falsafa, sotsiologiya, iqtisod, ...) da qo‘llaniladi. Bu kattaliklarni qiymatlarini ifodalash uchun kattalik birliklari mavjud emas, shu sababli ularni faqatgina baholash mumkin. Kattaliklarni additiv va noadditiv kattalilar ga ham ajratiladi. Additiv kattalik – turli qiymatlarni jamlash, sonli koeffisiyentga ko‘paytirish, bir-biriga bo‘lish mumkin bo‘lgan kattalikdir. Misol uchun, uzunlik, massa, vaqt, kuch, bosim ba boshqalar additiv kattaliklarga kiradi. Noadditiv kattalik – qiymatlarni jamlash, sonli koeffisiyentga ko‘paytirish yoki bir-biriga bo‘lish ma’nosiz bo‘lgan kattalikdir. Masalan, termodinamik temperatura (O‘zDSt 8.010:2002 «O‘zbekiston Respublikasining o‘lchashlar birliligini ta’minlash davlat tizimi. Metrologiya. Atamalar va ta’riflar. 1-qism. Asosiy va umumiy atamalar»). Yüklə 8,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|