Ġsaxan Ġsaxanlı Xəzər Universiteti
Yüklə 0,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
14 Journal of Azerbaijani Studies
FƏRHAD AĞAZADƏ VƏ LATIN ƏLĠFBASINA KEÇĠD
Xəzər Universiteti
Ərəb əlifbasının islahı və latın əlifbası ideyasının yaranması Vaxtilə islamlaşan, Xəlifəliyin bir vilayətinə çevrilən və İslam sivilizasiyasının üzvü olan Azərbaycanda ərəb əlifbasından istifadə olunması təbii olmuşdur. Alimlər, şair və yazıçılar, səlnaməçilər bu əlifbadan istifadə edərək əsərlərini ərəb (dövrün əsas elm dili), fars (dövrün əsas poeziya dili) və 13-cü yüzillikdən başlayaraq, həm də türk (dövrün əsas ünsiyyət dili) dilində yazmışlar. 19-cu əsrin ortalarından başlayaraq Avropanın və Rusiyanın elmi-mədəni təsirinə məruz qalan Azərbaycan mütəfəkkirləri və ziya- lılarının bir qismi ərəb əlifbasının əhalinin savadlanmasında və dilimi- zin inkişafında ciddi maneəyə çevrildiyi fikrinə düşmüş, onun islahı yolunda çalışmış, mübarizə aparmışlar. Bu məsələdə ilk təşəbbüs M.F.Axundova (1812-1878) məxsusdur. M.F.Axundovun ərəb əlifbasının islahatı haqqında düşündüyünü onun 1854-cü ildə yazdığı bəzi məktublarında görmək olar. Bu yolda planlı, sistemli fəaliyyətə isə M.F.Axundov 1857-ci ildən başlayır. O, özünün tərcümeyi halında yazır:
1857-
ci
(islah etmək – İ.İsaxanlı)
,
. M.F.Axundovun əlifba yolunda mübarizəsinin ciddi təhlili bu yazının məqsədinə aid olmadığı üçün burada, sadəcə, bəzi prinsipial məqamları qeyd etməklə kifayətlənəcəyik. Əlifbanın islahı yolunda M.F.Axundov əvvəlcə, əsasən aşağıdakı müddəaları irəli sürmüşdür: Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid 15
Мирзя Фятяли Ахундов (1812-1878) 1.
Sait
. 2.
Nöqtələr
malıdır . 3. Sözlər
,
-
. Məhz bu şərtlər daxilində M.F.Axundov ərəb əlifbasının islahı yolunda 10 ildən çox ciddi mübarizə aparmışdır. 60-cı illərin sonuna yaxın bəzi başqa xalqlar arasında da əlifba məsələsi müzakirə obyektinə çevrilmiş və hətta 1868-69-cu il- lərdə avar, çeçen və çərkəz dilləri üçün latın əlifbasına oxşayan və soldan-sağa yazılan bir əlifba tərtib edilmişdi. Təxminən elə bu illərdə M.F.Axundov əlifba məsələsində daha 2 müddəa (
;
-
) irəli sürərək, ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi mümkünlüyünü qeyd edir. 1870-ci ildə o, ərəb əlifbasının latın hərfləri əsasında dəyişdirilməsi ilə bağlı ilk la- yihəsini tərtib edir və layihəni, bu məsələlərlə ciddi maraqlanan gənc Məhəmməd Ağa Şaxtaxtlıya (1846-1931) göndərir. Bundan sonra o, öz layihəsində bəzi hərflərin şəkillərini dəyişir və 1873 ildə özünün latın əlifbası layihəsinin son variantını hazırlayır. Bəzi mənbələrdə bu layihənin əlyazmasının bir vaxtlar Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevdə olduğu qeyd olunsa da, təəssüf ki, bu tarixi sənədi nə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin fondunda, nə M.F.Axundovun özünün fondunda, nə də başqa arxiv materialları arasında tapmaq mümkün olmadı. Artıq bu illərdə M.F.Axundovun əlində 2 tip layihə vardı. O, 1873-cü ilin iyun ayının 18-də Tiflisdəki Osmanlı konsulunun müavini Ömər Səbri vasitəsilə İstanbulda çıxan “Həqayiq” qəzetinin redaktoruna göndərdiyi məktubunda yazırdı: “Mən
şünmüşəm .
,
.
,
,
.
16 İsaxan İSaxanlı
şəklə malik olması fikridır. Hərflərin şəkillərinin latın hərflərindən gö- türülməsi fikri də, məhz bu məsələdə M.F.Axundov tərəfindən təklif olunan variantlardan biri və onun fikrincə, ən uyğunu olaraq irəli sü- rülmüşdür. O, 1875-ci ildə Fərhad Mirzəyə məktubunda yazır: “Bu
,
,
hərfləri şəkilləri ilə əvəz edilməsi- İ.İsaxanlı) daha
.
,
”.
tam əl çəkir və onun latın əlifbası ilə dəyişdirilməsindən başqa bir va- riantı qəbul etmədiyini yazırdı: “Soldan -
,
.”
Üzünmüddətli səylərinə baxmayaraq M.F.Axundov nəinki əlif- banın dəyişdirilməsinə, onun islah olunmasına da nail ola bilmədi. Bu- nun əsas səbəbləri barədə Fərhad Ağazadənin fondunda maraqlı arxiv materiallarına rast gəldik və onun bəzi fikirlərini, heç bir yerdə çap olunmadığını nəzərə alaraq, burada olduğu kimi verməyi qərara aldıq.
,
–
nə
,
,
?
,
-
;
.
,
.
şəbbüsü
,
,
.
kiyədə ,
,
“
(
)
,
.
-
sinin
.
Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid 17
İslahatçılar
,
.
vəziyyəti
.
.
.
,
-
,
.
.
,
,
.
,
,
.
mütləqiyyəti
-
:
,
.
-
;
,
.
,
.
: “ Tərcüman”
(krım tatarı İsmail bəy Qasprinski (1851-1914) tərəfindən 1883 cü ildə təsis edilmişdir-İ.İsaxanlı)
.
Bəli ,
-
.
,
,
-
tının
.
.
.
.
məyi
,
,
.
,
,
(
)
,
,
,
-
,
(
)
.
ranın
!
!
.
,
18 İsaxan İSaxanlı
və
,
fadəsini
.
.
.
.
,
.
tədbirlər
.
.
məsinə ,
,
(
)
.
,
,
.
Beləliklə, əlifba məsələsində heç bir dəyişikliyə nail ola bilməsə də, ərəb əlifbasında hərflərin şəkillərinin latın hərfləri ilə əvəz edilmə- si ideyası ilk dəfə M.F.Axundovdan gəlmişdir. Bu ideyanın həyata ke- çirilməsi missiyası isə təxminən yarım əsr sonra, başqa insanların üzə- rinə düşəcəkdi. Yeni əlifba uğrunda mübarizədən danışanda, M.F.Axundovun müasiri və dostluq münasibətləri olan Mirzə Melkum Xan (1833- 1908) haqqında da bir qədər danışmaq lazım gəlir. Milliyyətcə erməni olan Mirzə Melkum Xan (o, müsəlmanlığı qəbul etmişdi) fars dilində əlifba məsələsinə həsr edilmiş 2 fundamen- tal əsər «Şeyx və Vəzir», «Məbdəi tərəqqi» (inkişafın başlanğıcı) əsər- lərini yazmışdır. Bu kitabların hər ikisinin tərcüməsi (ərəb əlifbası ilə türk dilində) 1905-ci ildə Bakıda, 1907-ci ildə Tiflisdə nəşr etdirilmiş- dir. M.F.Axundov yeni əlifba uğrunda Mirzə Melkum Xanın fəaliy- yətini çox yüksək qiymətləndirirdi. O, Mirzə Melkum Xanın London- da İranın səfiri təyin olunmasından təəssüflənərək, 1875-ci ilin noyabr ayının 8-də Mirzə Yusif Xana məktubunda yazırdı: “İranda
,
,
Мирзя Мелкум Хан (1833-1908) Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid 19
.
?
.
,
,
,
lam
k
,
birincisi” kimi qiymətləndirilən Mirzə Melkum Xan ərəb əlifba- sının islahı yolunda
xüsusi layihələr hazırlamış və M.F.Axundova məktublarından bəzilərini öz əlifbası ilə yazmışdır. Yeni əlifba uğrunda mübarizədə, haqqında mütləq danışılması lazım gələn şəxsiyyətlərdən biri də M.F.Axundovun davamçılarından olan, 1889-ildə İranın Qafqazda Baş Konsulu olmuş Mirzə Riza Xan- dır (1853-1935). 19-cu əsrin 70-ci illərində, ərəb əlifbasının islahı yolunda fikirlə- rin yüksək vüsət aldığı bir dövrdə “Muşaq” adlı erməni qəzeti və “Qolos” adlı rus qəzeti ərəb əlifbasının çətinliklərindən yazır və bunu bəhanə gətirərək müsəlman uşaqlarının erməni və rus məktəblərində oxuması təkliflərini irəli sürmüşdülər. Bu məsələdən təsirlənən Mirzə Riza Xan, 1879-cu ildə latın hərfləri ilə “Risaleyi-Rüşdiyə” (Alphabet Ruchdie) adlı əlifba kitabçası çap etdirmişdir. Lakin hərflərin sayının çox olması (əlifbada 49 hərf var idi), sətirüstü işarələrə həddindən artıq yer verilməsi, eləcə də bir sıra hərflərin şəklinin bir-birinə çox ya- xın olması və s. məqamlar bu əlif- banın tətbiqinə və uğur qazanması- na imkan verməsə də, latın əlifbası- na praktik keçid baxımından bu əlif- ba tarixi əhəmiyyətə malik idi. Bu, Yaxın və Orta Şərqdə latın əlifbası ilə çap olunan ilk əlifba kitabıdır. Azərbaycan dilində olan mən- bələrdə Mirzə Riza Xan barəsində tərcümeyi-hal xarakterli heç bir Mirzə Riza Xan (1853-1935)
20 İsaxan İSaxanlı
danışmağı lazım bildik. Mirzə Riza Xan 1853-cü ildə Təbrizdə anadan olub. Hələ gənc yaşlarında türk, fars, ərəb dillərini yüksək səviyyədə öyrənərək, ədə- biyyat, riyaziyyat kimi elmlərə yiyələnən Mirzə Riza Xan xarici dilləri öyrənmək məqsədilə İstanbula gəlir. İki il ərzində fransız, yunan, ingi- lis və alman dillərini öyrənərək İstanbuldan Tiflisə gəlir. Burada rus dilini də öyrənir və 1877-ci ildə İranın Tiflisdəki Baş Konsulluğunda tərcüməçi, sonra isə baş tərcüməçi işləyir. 1880-ci ildə Tiflisdə yaşa- yan iranlılardan ibarət «Maarif» məclisi yaradır və yuxarıda adı çəki- lən əlifba kitabını fransız dilinə tərcümə edərək bu məclisin gəliri he- sabına çap etdirir. 1882-ci ildə «Xan» ləqəbi alır və 1886-cı ildə Ru- siyada İran səfirinin müşaviri təyin edilir. 3 ilə yaxın burada işləyir və 1889-cu ildə Mirzə Rıza xan Baş General rütbəsi alır və elə həmin il İranın Qafqazda Baş Konsulu vəzifəsinə təyin edilir. 1890-cı ildə Tif- lisdə kasıblar, imkansızlar və müəllimlərə yardım məqsədilə xeyriyyə cəmiyyəti yaradır. Bundan sonra da, davamlı olaraq, müxtəlif ölkələrdə dövlət vəzi- fələrində çalışan Mirzə Rıza Xan müxtəlif vaxtlarda İran, Türkiyə, Ru- siya, İtaliya, Fransa və bir sıra başqa Avropa dövlətlərinin müxtəlif dərəcəli orden və nişanları ilə təltif edilib. 20-yə yaxın kitabın müəllifi olan Mirzə Rıza Xan, eyni zamanda, “Daneş” ləqəbi ilə fars və fransız dillərində şirin şerlər və hekayələr yazmışdır. O, fars dilində olan şer və hekayələrini bir yerə toplayaraq “Müntəxəbe Daneş” adlı kitab halında çap etdirmişdir. Mirzə Rıza Xanın həyatı ilə bağlı bu məlumat da elə onun “Müntəxəbe Daneş” kitabından götürülmüşdür. Ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsi ideyası bir variant olaraq M.F. Axundovdan gəlsə də bu məsələ uğrunda heç kim ciddi və planlı iş görməmişdi. Düşünmək olar ki, M.F. Axundovdan sonra ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsi yolunda mübarizə yeni vüsət almalı idi. Çünki, ortada M.F. Axundov tərəfindən irəli atılan latın əlifbası ideyası və konkret layihə artıq mövcud idi. Lakin bu baş ver- mədi. Əlifba uğrunda əsas mübarizə yenə də ərəb əlifbasının ciddi is-
Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid 21
lahı üzərində qurulurdu və latın əlifbası ideyası sanki unudulmuşdu. Faktik olaraq bundan sonra heç kim yeni latın hərfli layihələr irəli sürməmiş (Mirzə Riza Xanın yuxarıda deyilən əlifba kitabçası istisna olmaqla) və bunu ciddi müzakirə obyektinə çevirməmişdir.
Yüklə 0,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|