Ġsaxan Ġsaxanlı Xəzər Universiteti

 

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

45 

 

 

Ümumittifaq Mərkəzi Yeni Türk Əlifba Komitəsinin yaranması 

 

Qurultay  başa  çatdıqdan  bir  gün  sonra,  Səməd  Ağamalıoğlunun 

təşəbbüsü  ilə,  qurultayda  latın  əlifbası  lehinə  səs  vermiş  türk-tatar 

xalqları  nümayəndələrinin  ayrıca  bir  xüsusi  iclası  keçirildi  və  yeni 

əlifbanın  ümumittifaq  miqyasda  həyata  keçirilməsi  prosesinə  təkan 

vermək  və  bunu  tənzimləmək  məqsədilə,  bir  mərkəzi  təşkilatın  yara-

dılması vacibliyi haqqında fikir meydana çıxdı. Belə bir təşkilatın ya-

radılmasına  qədər  bu  funksiyanı,  bu  sahədə  ilk  addım  atmış  və  xeyli 

təcrübəsi  olan  AYTƏK-in  həyata  keçirməsi  planlaşdırıldı.  Lakin  tez-

liklə bu məsələ ilə köməkçi bir iş kimi yox, xüsusi bir iş kimi məşğul 

olacaq təşkilata ehtiyac bütün ciddiliyi ilə duyulmağa başladı. 

1927-ci il fevralın 13-də Moskvada SSRİ MİK-nin sessiyası ke-

çirilirdi. Sessiyada SSRİ ərazisində  yaşayan türk-tatar xalqlarının nü-

mayəndələrinin də iştirak etdiyindən istifadə edən Səməd Ağamalıoğ-

lu, onların iştirakı ilə ayrıca bir toplantı keçirir və  yeni əlifba hərəka-

tının Ümumittifaq miqyasda həyata keçirilməsi prosesini tənzimləmək 

məqsədilə xüsusi bir təşkilat yaratmağı təklif edir. S.Ağamalıoğlunun 

bu təklifi müsbət qarşılanır və elə oradaca bu işlə məşğul olmaq üçün 

onun sədrliyi ilə 7 nəfərdən ibarət xüsusi komissiya yaradılır. Komis-

siya türk-tatar xalqlarına yaşadıqları yerlərdən öz xüsusi namizədlərini 

irəli sürmələri barədə müraciət edir. Təxminən 2 ay müddətində nami-

zədlərin  siyahısı  toplanır  və  39  nəfərdən  ibarət  komitə  heyəti  müəy-

yənləşdirilir. Bu rəqəm respublikalar arasında belə bölünmüşdü: Azər-

baycan–4,  Gürcüstanda  yaşayan  türklər–1,  Ermənistanda  yaşayan 

türklər–1, Naxçıvan–1, Özbəkistan–4, Türkmənistan–2, Başqırdıstan–

2,  Tacikistan–1,  Dağıstan–2,  Qazaxıstan–3,  Qırğızıstan–1,  Krım–1, 

Tatarıstan–2,  Qara  Qalpak–1,  Şimali  Qafqaz  (Dağıstandan  əlavə)  –3, 

ayrı-ayrı təşkilatlardan–10. 

Nəhayət,  SSRİ  MİK-nin  11  may  1927-ci  il  tarixli  sərəncamı  ilə 

yeni əlifba hərəkatının Ümumittifaq miqyasda həyata keçirilməsini tən-

zimləmək məqsədilə Ümumittifaq Mərkəzi Yeni Türk Əlifba Komitəsi 

(ÜMYTƏK)  yaradıldı  və  Səməd  Ağamalıoğlu  bu  komitənin  sədri 

46 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

seçildi. Komitənin əsas nümayəndəliyi Moskvada yerləşsə də, sonralar 

1928-ci ilin may ayının 1- dən etibarən komitə Bakıya köçürüldü. 

 

ÜMYTƏK-nin birinci plenumu 

 

Komitə  yaradılandan təxminən, 3 həftə sonra, 1927-ci il iyunun 

3-də  ÜMYTƏK-nin  ilk  plenumu  Bakıda  çağırıldı.  Plenumun  çağırıl-

masını  zəruri  edən  əsas  səbəb,  müxtəlif  respublikalarda  hazırlanmış 

əlifba  layihələri  arasında  böyük  fərqlərin  olması  və  hər  layihə  sahi-

binin öz layihəsini ciddi müdafiə etməsi idi. Bu isə nəticədə yeni əlif-

ba  hərəkatına  ciddi  mənfi  təsir  göstərəcək  qədər  təhlükəli  ola  bilərdi. 

Odur ki, vaxt itirmədən, bütün türk-tatar xalqlarını razı salacaq vahid 

əlifba formasına gəlmək, başqa sözlə, layihələrin unifikasiyasına (bir-

ləşdirilməsinə)  nail  olmaq  lazım  idi  və  elə  buna  görə  də  bu  plenuma 

“unifikasiya  plenumu”  adı  verilmişdi.  Plenuma,  əsasən,  yeni  əlifbanı 

artıq qəbul etmiş və  yaxud qəbul etməyə rəsmi razılığını vermiş  yer-

lərdən nümayəndələr dəvət olunmuşdu. Bununla yanaşı azsaylı xalqlar 

adından da, Moskvadan millətlərarası məsələlərlə məşğul olan mərkə-

zi təşkilatdan nümayəndələr var idi. Bir neçə gün davam edən müzaki-

rələr nəticəsində, iyunun 6-da müxtəlif Türk-Tatar respublikaları tərə-

findən təqdim edilmiş  əlifba layihələrinin unifikasiya edilməsinə nail 

olundu  və  birləşidirilmiş  yeni  Türk  əlifbası  qəbul  edildi  (1,  səh.  85). 

Unifikasiya edilmiş əlifbanın qəbul edilməsi,  yeni əlifbaya keçməkdə 

tərəddüd  edən  xalqların  son  inadını  qırmış  kimi  görünürdü.  “O,  (ərəb 

əlifbası-İ. İsaxanlı)  bir  daha  dirilə bilməyəcək, bundan sonra ömrünü, 

yaşayan mətbuat dünyasında, mətbəələr aləmində deyil, arxivlər istira-

hətgahında keçirəcəkdir”. Təqdim edilmiş layihələr arasında birləşdiril-

miş yeni Türk əlifbasına ən yaxını AYTƏK-nin hazırladığı variant idi. 

Fərhad Ağazadə plenumun işində çox fəal iştirak etmiş, birləşdi-

rilmiş əlifbada hərflərin düzülüşünün, əsasən, Azərbaycan variantı üzrə 

aparılmasında  məhz  onun  fikri  keçərli  olmuşdur.  Belə  ki,  Qırğızıstan 

nümayəndəsi  hərflərin  düzülüşü  üçün,  ərəb  və  latın  əlifbalarının  hər 

ikisindən  götürülmüş  ortaq  sistemə  əsaslanan  Qırğız  variantını  təklif 

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

47 

 

 

edəndə, Fərhad Ağazadə buna ciddi etiraz etmiş və yeganə düzgün va-

riantın Azərbaycan variantı olduğunu kəsərli dəlillərlə sübut etmişdir. 

 

ÜMYTƏK-nin ikinci plenumu 

 

1928-ci  ilin  yanvar  ayının  7-də  ÜMYTƏK-nin  2-ci  plenumu 

Daşkənddə  çağırıldı.  Bu  plenumda  iştirak  etmək  üçün  ÜMYTƏK 

Fərhad Ağazadəyə 19 dekabr 1927-ci il tarixdə dəvətnamə göndərir və 

onun bütün xərclərinin ödənilməsini öz üzərinə götürür. Bu plenumda 

müzakirə  olunan  əsas  məsələ,  Bakı  plenumunda  unifikasiyaya  nail 

olunduqdan sonrakı dövrdə yerli əlifba komitələrində görülən işlər idi. 

Bununla  bağlı  Özbəkistan,  Türkmənistan,  Qırğızıstan  və  Şimali  Qaf-

qaz əlifba komitələrində görülən işlərə aid məruzələr dinlənildi. Nəticə 

olaraq, plenum ÜMYTƏK-nin fəaliyyətinin daha da genişləndirilməsi, 

yerli əlifba komitələrinə diqqətin artırılması, bu əlaqələrin gücləndiril-

məsi məsələsinin vacibliyini qeyd edir. 

Fərhad  Ağazadə  Daşkənd  plenumunun  işində  fəal  iştirak  etmiş-

dir. Plenumda bir sıra natiqlər Azərbaycanı unifikasiya edilmiş əlifba-

ya  keçməməkdə  suçlayırdılar.  Unifikasiya  edilmiş  əlifbanın  qəbul 

olunduğu  Bakı  plenumundan,  təxminən  6  ay  müddət  keçsə  də,  Azər-

baycanın unifikasiya edilmiş əlifba istiqamətində heç bir addım atma-

ması ona qarşı bu tip iradlara əsas vermişdi. (Azərbaycan unifikasiya 

istiqamətində ilk praktik addımını yalnız 1928-ci il oktyabr ayının 27-

də  AYTƏK-nin  xüsusi  iclasında,  unifikasiya  edilmiş  əlifbanın  2  hər-

fini – “ş” və “ь” (indiki “ş” və “ı”) hərflərini qəbul etməklə atdı). 

 Plenumun yanvarın 9-da keçirilən 3-cü iclasında Fərhad Ağaza-

də  orfoqrafik  konfransın  keçirilməsi  zərurəti  (bu  orfoqrafik  konfrans 

plenumdan təxminən 2 həftə sonra, yanvar ayının 25-30 aralığında Ba-

kıda  Xalq  Maarif  Komissarlığı  (XMK)  və  AYTƏK  təşkilatçılığı  ilə 

çağırıldı) və yeni əlifbanın uğurla həyata keçirilməsi üçün xüsusi təb-

liğatçıların  hazırlanması  məqsədilə  Moskvada  keçirilən  yay  kursları 

haqqında məlumat verməklə yanaşı, Azərbaycanda unifikasiya edilmiş 

əlifbaya keçid prosesinin özünəməxsusluğundan danışır. O, qeyd edir 

ki, əlifbanın unifikasiya edilməsinə 1927-ci ildə nail olunmuşdursa da, 

48 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

Azərbaycanda bu hərəkat təxminən 5 il əvvəl, 1922-ci ildən başlamış-

dır. Bu müddətdə Azərbaycanda hələ unifikasiya edilməmiş əlifba ilə 

xeyli işlər görülmüşdür, çoxlu sayda ədəbiyyat, xüsusən də dərsliklər 

çap edilmişdir. Odur ki, birdən-birə bütün bunları atıb tələsik unifika-

siya edilmiş əlifbaya keçmək Azərbaycanın həyatında xeyli çətinliklər 

yaradar. Azərbaycan unifikasiya edilmiş əlifbaya keçir, lakin tədricən, 

pillə-pillə. 

Bu  iclasda  prof.  L.İ.Jirkov  Azərbaycana  ayrılan  maliyyə  yardı-

mının  dayandırılması  təklifi  ilə  çıxış  edərkən,  Fərhad  Ağazadə  qeyd 

edir  ki,  Azərbaycanda  işlər  sona  yetişmək  üzrə  olsa  da,  hal-hazırda 

maliyyə dəstəyinə böyük ehtiyac var. Xüsusən də buraxılan qəzetlərin 

buna  ehtiyacı  var.  Yeni  əlifbanın  həyata  keçirilməsində  böyük  rolu 

olan  qəzetlər,  onsuz  da  maliyyə  problemləri  üzündən  vaxtlı-vaxtında 

və lazımi tirajlarla çıxa bilmir. 

Plenumun yanvarın 10-da keçirilən 4-cü iclasında Azərbaycanda 

unifikasiya məsələsi yenidən müzakirə obyektinə çevrilir. ÜMYTƏK-

nin  üzvləri  Mahmud  Nedim  (Krım)  və  Osman  Alıyev  (Özbəkistan) 

yenidən  Azərbaycanı  unifikasiya  edilmiş  əlifbaya  keçməməkdə,  bu-

nunla da bu istiqamətdə görülən ümumi işlərə mənfi təsir göstərmək-

də, üstəlik Fərhad Ağazadənin özünü də 1927-ci ilin yayında Moskva-

dakı  yay kurslarında mühazirələr oxuduğu zaman unifikasiya edilmiş 

əlifbanı  yox,  Azərbaycan əlifbasını təbliğ etməkdə suçlayırlar. Bu  fi-

kirlərin  yanlış  olduğunu  söyləyən  Fərhad  Ağazadə  deyir:  “Mən  əlif-

banın yaranma tarixi ilə bağlı mühazirələr oxumaq üçün dəvət olun-

muşdum  və  təbii  ki,  bununla  əlaqədar,  prosesin  hər  məqamını  izlə-

məliydim, əlbəttə Azərbaycan əlifbası haqqında da deməliydim. Kurs-

ların proqramını mən yox, ÜMYTƏK-si müəyyən etmişdi. Mühazirələ-

rin  mətni  dəqiqliyilə  yazılmış  və  hazırda  çap  olunmaq  üzrədir  və  gü-

man edirəm ki, yaxın günlərdə hazır olar. Mən Mahmud Nedimdən xa-

hiş edirəm onları diqqətlə oxusun. Mən paralel olaraq əlifbanın bütün 

məqamlarından  danışmışam  və  unifikasiya  edilmiş  əlifbanı  müdafiə 

etmişəm”. 

(ÜMYTƏK-nin qarşısına qoyduğu əsas məsələlərdən biri də yeni 

əlifba hərəkatını uğurla həyata keçirmək üçün savadlı təbliğatçı- inst-

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

49 

 

 

ruktorların hazırlanması idi. Məhz bu məqsədlə 1927-ci ilin iyun ayı-

nın 18-dən avqust ayının 18-ə qədər Moskvada 1 aylıq xüsusi kurslar 

təşkil  edilmişdi.  Bu  kurslarda  əsas  mühazirəçilərdən  biri  də  Fərhad 

Ağazadə  idi.  Bu  kurslarda  oxunan  mühazirələrin  mətnlərinin  dərc 

olunması haqda məlumatlar olsa da, təəssüf ki, onları əldə edə bilmə-

mişik.) 

Yanvarın 11-də keçirilən 5-ci iclasda Fərhad Ağazadə çıxış edə-

rək dərsliklərin çapı, yerlərdə kursların açılması və s. ilə bağlı fikirlər 

söyləyir, eləcə də AYTƏK-nin başqa respublikaların əlifba komitələri-

ni ədəbiyyatla təmin etməsindən danışaraq qeyd edir ki, AYTƏK ona 

müraciət  edən  heç  bir  əlifba  komitəsini  əliboş  qaytarmamış,  imkan 

dairəsində, az sayda olsa da, ədəbiyyatla təmin etmişdir. 

Bu  dövrdə,  demək  olar  ki,  bütün  türk-tatar  respublikalarında 

ÜMYTƏK-nin  yerli  komitələri  fəaliyyət  göstərir,  yeni  əlifbaya  keçid 

məsələsi xüsusi dekretlərlə rəsmiləşdirilirdi. 1928-ci il ərzində bir sıra 

respublikalarda  yeni  əlifbaya  keçidlə  bağlı  xeyli  vacib  qərarlar  qəbul 

edilmişdi:  



 

latın  əlifbasının  dövlət  əlifbası  elan  olunması  haqqında  Türk-

mənistan  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinin  3  yanvar  1928-ci  il 

tarixli qərarı. 



 

2  il  müddətində  Tatarıstanda  latın  əlifbasına  keçirilməsi  haq-

qında  Tatarıstan  Vilayət  Komitəsinin  29  yanvar  1928-ci  il 

tarixli qərarı. 



 

latın  əlifbasının  dövlət  əlifbası  elan  olunması  haqqında  Özbə-

kistan  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsi  3-cü  sessiyasının  8  mart 

1928-ci il tarixli qərarı. 



 

 latın  əlifbasının  dövlət  əlifbası  elan  olunması  haqqında  Krım 

respublikası  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinin  9  may  1928-ci  il 

tarixli qərarı. 



 

latın əlifbasının dövlət əlifbası elan olunması haqqında Başqır-

dıstan  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinin  11  may  1928-ci  il  tarixli 

qərarı. 



 

RSFSR-da yaşayan türk azsaylı xalqları üçün yeni türk əlifbası-

nın  qəbul  edilməsilə  bağlı  SSRİ  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinə 

50 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

təklif  verilməsi  haqqında  RSFSR  Xalq  Maarifi  Komissarlığı 

kollegiyasının 23 may 1928-ci il tarixli qərarı.  



 

1 yanvar 1929-cu ildən etibarən rəsmən latın əlifbasına keçiril-

məsi  haqqında  Azərbaycan  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinin  21 

iyul 1928-ci il tarixli qərarı. 



 

latın  əlifbasının  dövlət  əlifbası  elan  olunması  haqqında  Dağıs-

tan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qərarı.  

Bu proses getdikcə daha da geniş vüsət alırdı. 

1928-ci il fevralın 20-də, Daşkənt plenumunun nəticələrinə uyğun 

olaraq,  ÜMYTƏK  respublikalardakı  bütün  yerli  təşkilatlarına 

onların  fəaliyyət  prinsiplərini  özündə  əks  etdirən  müraciət 

göndərir.  Müraciətdə  qeyd  edilir  ki,  Yeni  əlifbanın  həyata 

keçirilməsi  üçün  tədbirlər  planı  əsasən  aşağıdakı  2  hissədən 

ibarət olmalıdır. 

1.  ÜMYTƏK-nin  yerli  təşkilatlarının  əsas  vəzifəsi  olan  təbliğat 

işlərinin geniş miqyasda həyata keçirilməsi. 



 

Xüsusi  təşkil  edilmiş  kurslarda  yeni  əlifba  ideyasını  həyata 

keçirəcək təbliğatçıların hazırlanması; 



 

Yeni əlifba ilə savadsızlığın ləğv edilməsi üçün xüsusi kursların 

yaradılması; 



 

Yeni əlifba lehinə və köhnə ərəb əlifbası əleyhinə nəşrlərin hə-

yata keçirilməsi; 



 

Yeni əlifba hərəkatının həyata keçirilməsi üçün könüllü cəmiy-

yətlərin  xidmətindən  istifadə  etmək  və  onların  bu  yolda 

fəaliyyətini istiqamətləndirmək; 



 

Yeni əlifba ilə qəzet və jurnalların dərc olunması. 

2.  Əlifba  islahatının  həyata  keçirilməsində  müxtəlif  dövlət  təşki-

latları ilə birgə işlərin aparılması. 



 

Yeni  əlifba  ilə  dərs  deyəcək  müəllim  kadrlarının  hazırlanması 

və tədris metodikasının öyrədilməsi məqsədilə xüsusi kursların 

təşkilində  Xalq  Maarif  Komissarlığına  (XMK)  köməklik 

göstərmək. 



 

Mövcud mürəttiblərin (yazı makinaçıları) yeni əlifba ilə işləmə-

lərini  təmin  etmək  məqsədilə  yenidənhazırlanma  kurslarının 

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

51 

 

 

təşkili,  eləcə  də  yeni  mürəttiblərin  hazırlanması  üçün  xüsusi 

kursların  yaradılması  və  s.  işlərdə  poliqrafiya  təşkilatlarına 

köməklik göstərmək; 



 

Məktəblərin və xüsusi kursların yeni əlifba ilə olan dərsliklərlə 

təmin edilməsi; 



 

Yeni Türk Əlifbasının tətbiqində meydana çıxan elmi problem-

lərin XMK ilə birlikdə həll edilməsi. 

Digər  tərəfdən  ÜMYTƏK-in  yerli  təşkilatları  ictimai  təşkilatlar 

olduğundan  onların  yeni  əlifbanın  həyata  keçirilməsi  ilə  bağlı  qanun 

layihələrinin hazırlanmasında, eləcə də, bu məsələlərlə bağlı hökumə-

tin keçirdiyi bütün tədbirlərdə iştirak etmələrinin vacibliyi vurğulanır-

dı.  

Yeni əlifba hərəkatı uğur qazandıqca, fəaliyyət dairəsi də geniş-

lənir və təbii ki, maliyyə xərcləri də artırdı. Hələlik çox ciddi problem-

lər olmasa da, mərkəzdən ayrılan vəsaitin tədricən azalacağı görünür-

dü.  Bu  hal  ÜMYTƏK-ni  yeni  maliyyə  mənbələri  axtarmağa  məcbur 

edirdi. Bunun üçün vilayətlərdə, quberniyalarda və başqa ərazi vahid-

lərində yerləşən hər cür yerli təşkilatların - dövlət və ictimai (komso-

mol, həmkarlar və. s) təşkilatların yerli əlifba komitələrinin maliyələş-

dirilməsinə  cəlb  olunması  lazım  idi.  Bu  məqsədlə,  1928-ci  il  aprelin 

25-də ÜMYTƏK özünün bütün yerli təşkilatlarına onların maliyyələş-

mə  xüsusiyyətlərini  və  bunun  mümkün  yollarını  özündə  əks  etdirən 

müraciət göndərir. Bu məsələdə yerli əlifba komitələrinin fəallığı yer-

lərdə  ümumi  işin  necə  gedəcəyinə  birbaşa  təsir  göstərən  amil  kimi 

qiymətləndirilirdi. 

 

Yeni əlifba tarixinin yazılması 

  

Daşkənd plenumunda çıxış edənlərdən biri - professor Yakovlev 

artıq  yeni  əlifba  yolunda  görülən  işlərin  sistemləşdirilməsi,  bütün 

mövcud sənədlərin, protokolların toplanması və bu tarixi hərəkat haq-

qında ciddi bir əsərin yazılmasının vacibliyini qeyd etmişdi. Bu məsə-

lə ilə bağlı ÜMYTƏK-nin müraciət etdiyi şəxs məhz Fərhad Ağazadə 

oldu. 1928-ci il martın 26-da ÜMYTƏK Fərhad Ağazadəyə yazılı mü-

52 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

raciət edərək yeni türk əlifbasının tarixi haqqında kitab yazmağı xahiş 

edir. Bununla bağlı Fərhad Ağazadə 2 aprel 1928-ci il tarixli məktubla 

ÜMYTƏK-ə  müraciət  edərək  məsələnin  bir  qədər  konkretləşdirilmə-

sini  (bu  kitabda  əsasən  hansı  məsələnin  üzərində  geniş  dayanılması 

zərurəti,  kitabın  həcmi,  başa  çatdırılması  müddət  və  s.),  eləcə  də 

ÜMYTƏK-də və yerli komitələrdə bununla bağlı olan bütün material-

ların verilməsini xahiş edir. Nəhayət, məktublaşmalar nəticəsində (11, 

24 aprel 1928 tarixli məktublar) Yeni əlifba tarixi haqqında yazılacaq 

kitabda aşağıdakı məqamların nəzərə alınması müəyyənləşdirilir. 



 

Ümumiyyətlə əlifbanın tarixi haqqında qısa məlumat 



 

Ərəb əlifbasının qavranılmasında olan çətinliklər 



 

Yeni əlifba uğrunda  mübarizənin tarixçəsi (M.F.Axundovun 

bu  yolda  fəaliyyəti,  birinci  türkoloji  qurultay,  yeni  əlifba 

yolunda müxtəlif respublikalarda aparılan işlər və s.) 



 

«Ərəbistlər»  və  «latınçılar»ın  mübarizəsi  geniş  miqyasda 

(Azərbaycan, Tatarıstan və s.) 



 

ÜMYTƏK  birinci  və  ikinci  plenumlarının  bu  məsələlərdə 

rolu 



 

Respublikalarda  yeni  əlifbanın  həyata  keçirilməsində  atılan 

addımlar. 



 

Kitabın həcmi, təhvil verilmə tarixi və yazılma dili. 

 Eyni  zamanda,  ÜMYTƏK  Fərhad  Ağazadənin  istədiyi  kimi 

mövcud olan bütün mümkün materiallarla onun vaxtlı-vaxtında təmin 

olunacağını öz üzərinə götürür. 

Beləliklə,  Fərhad  Ağazadə  12  çap  vərəqi  həcmində,  ümumi  qo-

norar 120 rubl, ilk ödəniş 36 rubl (ümumi məbləğin 30%) olmaqla ye-

ni əlifba tarixini rus dilində, 1 oktyabr 1928-ci il tarixə qədər yazmağı 

öhdəsinə götürür. Monoqrafiyanın Bəkir Çobanzadə ilə birlikdə yazıl-

ması  nəzərdə  tutulsa  da,  (ÜMYTƏK-nin  Fərhad  Ağazadəyə  yazdığı 

11 aprel 1928-ci il tarixli məktubda monoqrafiyanın yazılması ilə bağ-

lı  Bəkir  Çobanzadənin  razılığının  olduğu  da  bildirilirdi)  bu  kitab, 

Azərbaycanın  ilk  tarixçi-etnoqraflarından  biri,  ÜMYTƏK-nin  üzvü 

Qəhrəman  Qaraqaşlı  ilə  birlikdə  yazıldı.  Təəssüf  ki,  bu  dəyişikliyin 

səbəbini arxiv materiallarında və başqa mənbələrdə tapa bilmədik. Ki-

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

53 

 

 

tabın çap olunması ilə bağlı Fərhad Ağazadə 25 noyabr 1928-ci il ta-

rixdə  Kazana  ezam  olunur  və  dekabrın  ortalarında  kitab  hazır  olur. 

Həcm  baxımından  kitabın  təxminən  2/3-ni  təşkil  edən  birinci  hissə 

Fərhad Ağazadə tərəfindən yazılmışdır. «Krasnaya Tatariya» qəzetinin 

23  dekabr  1928-ci  il  tarixli  298-ci  sayında  kitabın  ikinci  hissəsindən 

fərqli olaraq, birinci hissə haqqında yüksək fikirlər söylənilmiş və Fər-

had  Ağazadənin  buraya  daxil  olan  oçerklərinin  daha  böyük  tirajla 

(mövcud tiraj 2000 nüsxə idi) ayrıca çap olunması tövsiyə edilmişdi. 

 

ÜMYTƏK-nin Bakıya köçürülməsi və Rəyasət Heyətinin ilk 

iclasları 

 

1928-ci il may ayının 1-dən etibarən ÜMYTƏK Moskvadan Ba-

kıya köçürüldü. Bu köçürülmə komitənin işində müəyyən durğunluğa 

səbəb  oldu.  Bir  tərəfdən,  Moskvada  mövcud  aparatın  ləğv  edilməsi, 

Bakıda  yeni aparatın formalaşdırılması, digər tərəfdən də yeni forma-

laşdırılmış  aparat  tərəfindən  Moskva  dövründə  görülən  işlərin  təhlili, 

sistemləşdirilməsi  və  buna  uyğun  yeni  planların  qurulması  müəyyən 

vaxt tələb edirdi. Buna baxmayaraq, işin vacibliyini  yaxşı başa düşən 

yeni  heyət  komitənin  işində  ciddi  durğunluğun  yaranmasına  yol  ver-

məmək üçün əzmlə çalışırdı.  

ÜMYTƏK  Bakıya  köçürülən  kimi  Fərhad  Ağazadə,  aylıq  190 

rubl  məvaciblə  komitəyə  «elmi  işçi  və  informator»  vəzifəsinə  dəvət 

olunur və 1930-cu ilin iyun ayının 1-ə qədər bu vəzifədə işləyir. (Son-

radan komitənin yenidən Bakıdan Moskvaya köçürülməsi ilə əlaqədar 

bu vəzifədə fəaliyyətini dayandırmalı olur). 

Artıq  Bakıya  köçdükdən  təxminən  ayyarım  sonra,  iyun  ayının 

22-24-də ÜMYTƏK Rəyasət Heyətinin 5 iclası çağırıldı. Bu iclasların 

hamısının iştirakçısı olan Fərhad Ağazadə yeni türk əlifbasının fonetik 

xüsusiyyətləri  (iyunun  22-23-də  səhər  iclasları),  Osetin  əlifbasının 

unifikasiya edilmiş əlifbaya uyğunsuzluğu (iyunun 22-də səhər iclası), 

bəzi nəşriyyatların birləşdirilməsi və savadsızlığın ləğv edilməsi pro-

sesinin  birbaşa  yeni  əlifba  ilə  aparılması  (iyunun  23-də  səhər  iclası), 

məktəblərdə tədrisin yeni əlifba ilə aparılması (iyunun 24-də səhər ic-

54 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

lası) kimi məsələlərin müzakirəsində fəal iştirak etmiş, özünün kəskin 

mövqeyini ortaya qoymuşdur. 

İyunun  22-də  keçirilən  birinci  səhər  iclasında  komitənin  üzvü 

Mirzə Davud Hüseynov çıxış edərək SSRİ Xalq Komissarları Soveti-

nə  indiyə  qədər  ÜMYTƏK-də  görülən  işlər  barəsində  geniş  hesabat 

verilməsinin vacibliyini qeyd etdi. Əslində bunu SSRİ XKS özü də tə-

ləb edirdi. Bu təklifə uyğun olaraq SSRİ XKS-nə təqdim etmək üçün 

geniş  məruzə  hazırlanması  qərara  alındı.  Bu  məsələ  çox  ciddi  hazır-

lanmalı idi və bu səbəbdən də xeyli vaxt tələb edirdi. 

Nəhayət, 17 mart 1929-cu ildə Fərhad Ağazadə də daxil olmaqla 

5  nəfərin  iştirakı  ilə  SSRİ  XKS-nə  təqdim  olunacaq  məruzənin 

hazırlanması  üçün  bir  iclas  keçirildi  və  məruzənin  6  hissə  üzrə 

hazırlanaraq  aprel  ayının  15-ə  qədər  SSRİ  XKS-nə  təqdim  edilməsi 

qərara  alındı.  Nəzərdə  tutulan  məruzədə  2-ci  (yeni  əlifbanın  yaranma 

tarixi) və 3-cü (birinci türkoloji qurultay - yeni əlifba ideyasının zəfəri 

və  unifikasiya  məsələləri)  hissələrin  yazılması  Fərhad  Ağazadəyə 

həvalə edilmişdi. 

ÜMYTƏK  Rəyasət  Heyətinin  1928-ci  il  iyunun  24-də  keçirilən 

son  iclasında  yeni  əlifba  uğrunda  hərəkatın  coğrafiyasının  daha  da 

genişlənməsi və onun populyarlaşması üçün bir neçə cari addımlar da 

atıldı.  Əfqanıstan  padşahı  Əmənulla  Xana  yeni  əlifba  ilə  göndərilən 

albomun  xərci  (940  rubl)  təsdiq  edildi.  Alboma  əlavə  edilən  məktub-

da, Ərəb dünyasının təzyiqlərinə məhəl qoymayaraq Avropalaşma isti-

qamətində dəyişikliklərə böyük önəm verən Əmənulla Xanın, maarif-

lənmə  yolunda  tarixi  addım  olan  latın  əlifbasını  da  qəbul  edəcəyinə 

ümid bəslənildiyi qeyd edilirdi. 

İclasda  Dağıstan  nümayəndəsi  Xayrullin  bir  qrup  dağıstanlılar 

adından yeni əlifba hərəkatına həsr edilmiş xüsusi təyyarənin buraxıl-

ması  üçün  yeni  əlifba  tərəfdarlarından  vəsait  toplamaq  məqsədilə 

ÜMYTƏK-də  xüsusi  kompaniya  aparılması  təklifi  ilə  çıxış  etdi.  Bu 

təklif rəyasət heyəti tərəfindən bəyənildi və kütləvi informasiya vasitə-

lərində  belə  kompaniyanın  (könüllü  olaraq  10  qəpikdən  10  rubla  qə-

dər) başlanıldığı haqda məlumat verilməsi qərara alındı. Sonralar, Ka-

zanda ÜMYTƏK-nin 3-cü plenumunda bu məsələ bir daha təsdiq edil-

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

55 

 

 

di və “oktyabr əlifbası” adlı xüsusi təyyarənin buraxılması üçün ciddi 

kompaniya  aparılması  məqsədilə  yerli  təşkilatlara  göstərişlər  verildi. 

Ümumiyyətlə, bu məsələ ÜMYTƏK-nin, demək olar ki, bütün iclasla-

rında  müzakirə  edilirdi.  Komitənin  Rəyasət  Heyətinin  15-18  fevral 

1929-cu il tarixdə Moskvada keçirilən iclasında məsələ yenidən müza-

kirə edildi və ayrı-ayrı komitələrdən birlikdə 50.000 rubl vəsait  yığıl-

ması qərara alındı. Maraq üçün qeyd edək ki, ən böyük rəqəm (11.000 

rubl) Özbəkistan YƏK-nə ayrılmışdı. Azərbaycan YTƏK, Qazaxıstan 

və Şimali Qafqaz YƏK ilə eyni məbləği – 5.000 rubl yığmalı idi. Qa-

lan  komitələrə  500  –  3.500  rubl  aralığında  konkret  rəqəmlər  tapşırıl-

mışdı.