Ġsaxan Ġsaxanlı Xəzər Universiteti

Yeni əlifba yolunda savadsızlığın ləğv edilməsi kompaniyası 

 

AYTƏK-in yaradılmasından sonra yeni əlifba yolunda savadsız-

lığın ləğv edilməsi kompaniyası geniş vüsət alır. Bu məsələdə də Fər-

had Ağazadə ən fəallardan olmuşdur. Yeni əlifbanın öyrədilməsi  me-

todları ilə bağlı o, müxtəlif təlimatlar hazırlayır, prosesə ciddi nəzarət 

edirdi. Onun yeni əlifbanın öyrədilməsi məsələsinə aid qeydləri, eləcə 

də  «ikiillik  müddətdə  SSRİ  respublikalarında  yeni  əlifbanın  həyata 

keçirilməsi üçün metod və tədbirlər»i xeyli maraq kəsb edir.  

Əslində savadsızlığın ləğv edilməsi kompaniya hələ AYTƏK ya-

ranmamışdan əvvəl-1920-ci ildən başlanmışdı. Həmin ilin sentyabrın-

da Xalq Maarif Komissarlığı nəzdində “savadsızlıqla mübarizə komis-

siyası”  yaradıldı  və  bu  komissiyanın  rəhbərliyi  altında  Bakıda  və  ra-

yonlarda savadsızlığın ləğv edilməsi kursları və məktəblərinin açılma-

sı  prosesi  başlandı.  1921-ci  ilin  aprelində  isə  bütün  siyasi  maariflən-

dirmə  işlərini  birləşdirmək  və  koordinə  etmək  məqsədilə  XMK-da 

“Ali Siyasi Maarif” (ASM) idarəsi yaradıldı və savadsızlıqla mübarizə 

məsələsinə  bu  idarə  nəzarət  etməyə  başladı.  Rayonlarda  savadsızlıq 

daha  böyük  miqyas  aldığı  üçün  onunla  mübarizə  də  geniş  müstəvidə 

aparılmalı  idi.  Bu  məsələdə  ASM  idarəsinin  həyata  keçirdiyi  savad-

sızlığın  ləğv  edilməsi  üzrə  səyyar  məktəblər  xüsusi  rol  oynadı.  Bu 

səyyar  məktəblər  kəndlərdə  bu  işlə  məşğul  olacaq qüvvələrin  kifayət 

qədər  olmaması  səbəbindən  yaradılmışdı  və  kənddə  yaşayanların  ən 

savadsız hissələri ilə iş aparırdı. 

1923-cü ilin dekabrında XKS nəzdində Q.Musabəyovun sədrliyi 

ilə “Savadsızlıqla Mübarizə Komitəsi” yaradıldı. Azərbaycanda savad-

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

35 

 

 

sızlığın  ləğvi  prosesinin  1930-cu  ilin  aprelinə  -  Azərbaycanda  Sovet 

Hakimiyyətin qurulmasının 10 illik yubileyinə qədər başa çatdırılması 

planlaşdırılmışdı. 

1924-cü ilin yanvar ayında ASM idarəsində, “məhv olsun savad-

sızlıq” (doloy neqramotnost) cəmiyyətinin yaradılması məsələsi geniş 

müzakirə  edildi  və  iyulun  17-də  bu  cəmiyyət  təsis  edildi.  İlk  dövrdə 

cəmiyyətə  Həmid  Sultanov  rəhbərlik  edirdi.  Sonradan  onu  Səməd 

Ağamalıoğlunun  əvəz  etməsi  cəmiyyətin  işlərinin  daha  sürətlə  get-

məsinə təkan verdi. Qısa müddət ərzində Bakıda və rayonlarda cəmiy-

yətin şöbələri yaradıldı. Bu cəmiyyət öz vəsaiti hesabına savadsızlığın 

ləğvi məktəbləri, kursları, dərnəkləri və s. açmaqla savadsızlığın ləğv 

edilməsində mühüm işlər gördü.  

AYTƏK-nin  1  oktyabr  1923  -  1  oktyabr  1924-cü  il  aralığında 

fəaliyyəti haqqında hesabatda göstərilir ki, bu 1 il müddətində komitə 

tərəfindən,  savadsızlığın  ləğvi  yolunda,  26  adda  334.000  tirajla  dərs-

lik, uşaq ədəbiyyatı, müxtəlif kitabça və broşürlər çap edilmişdi. Qeyd 

edək ki, bu zaman ən böyük tirajla (50.000 ədəd) Hacı Kərim Sanılı-

nın “Böyüklər əlifbası” kitabı, Arjennikovun “1-ci məsələ kitabı”, Fər-

had  Ağazadənin  müəlliflərdən  biri  olduğu  (Süleyman  bəy  Əbdürrəh-

manzadə, Süleyman Sani Axundzadə, Abdulla Talıbzadə, Abdulla bəy 

Əfəndizadə və Mahmud bəy Mahmudbəyovla birlikdə) «ikinci il» və 

«Yeni türk əlifbası» (S.S Axundzadə və M.C. Məhəmmədzadə ilə bir-

likdə)  kitabları  çap  olunmuşdu  (1,  iş-38).  Bir  faktı  da  qeyd  edək  ki, 

yeni  əlifba  ilə  savadlanma  yolunda  Yeni  Türk  Əlifbası  Komitəsi  və 

başqa nəşriyyatlar tərəfindən 1928-ci ilin noyabr ayının 1-ə qədər 473 

adda, 2.377.350 tirajla kitab çap edilmişdi.  

Bakı və onun dairəsində savadsızlığın ləğv edilməsi kampaniya-

sının həyata keçirilməsində AYTƏK-nin qarşısında 2 yol dururdu. Bi-

rincisi,  komitə  öz  vəsaiti  və  öz  kadrları  hesabına  yeni  əlifba  kursları 

açıb savadsızlığı ləğv edir. İkincisi, komitə Bakı Maarif Şöbəsi (BMŞ) 

ilə birlikdə işləyir, bu  missiyanın həyata keçirilməsinə  yalnız nəzarət 

və mənəvi rəhbərlik edir. Komitənin maddi durumu kifayət qədər yax-

şı olmadığından, birinci yolun seçilməsi məqsədəuyğun olmur və ko-

mitə ikinci yolu seçir.  

36 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

BMŞ ilə birlikdə işləyərək komitə aşağıdakıları həyata keçirməli 

idi. 



 

BMŞ  tərəfindən  açılmış  və  açılacaq  savadsızlığın  ləğv 

edilməsi  kursları  üçün  müəllimlər  seçib  hazırlamaq  və 

mövcud  müəllimlərin  bu  istiqamətdə  bilik  və  səviyyələrini 

BMŞ-nin nümayəndələri ilə birlikdə yaradılmış komissiyada 

araşdırmaq. 



 

BMŞ tərəfindən açılan kurslarda işin gedişinə nəzarət etmək, 

onu  təftiş  etmək  və  ortaya  çıxan  qüsurların  aradan 

qaldırılmasına çalışmaq. 



 

2-ci  maddəni  həyata  keçirmək  üçün  xüsusi  təlimatçılar 

müəyyənləşdirmək. Bunları ya BMŞ-dən almaq, ya da başqa 

yerlərdən dəvət etmək. 



 

Aparılan işlər barəsində mükəmməl statistika aparmaq. 



 

Nəşriyyat  işlərini  gücləndirmək,  yeni  əlifba  öyrənənləri 

həvəsləndirmək  məqsədi  ilə  təlim  kitablarından  başqa 

müxtəlif məcmuələr və kitabçalar çap etdirmək. 



 

2  həftədə  bir  dəfə  BMŞ  ilə  birlikdə  yığıncaq  keçirərək 

nöqsanları 

və  onların  aradan  qaldırılması  yollarını 

müəyyənləşdirmək. 



 

 «Yeni yol» qəzetini kurslarda yeni əlifba öyrənənlərə çatdır-

maq, eləcə də Azərbaycan Həmkarlar İttifaqı Şurası vasitəsi 

ilə fəhlələr arasında bu qəzetə ucuz abunə yazılmasını təşkil 

etmək, lazım gələrsə bəzi yerlərdə qəzeti pulsuz paylamaq. 



 

Yeni  əlifbanın  yayılması  və  bunun  faydalı  olduğunu 

göstərmək  və  sübut  etmək  üçün  Rayon  Komitələrinin 

təbliğat  və  təşviqat  şöbələri  ilə  birlikdə  geniş  fəhlə  iclasları 

çağırmaq və ya çağırılmış iclaslardan istifadə etmək. 



 

Qadınlar  arasında  bu  işin  həyata  keçirilməsi  üçün  qadın 

təşkilatları  (məsələn,  Əli  Bayramov  Qadınlar  Klubu)  ilə 

işbirliyi qurmaq.  



 

Lenin  Kommunist  Gənclər  İttifaqı  ilə  birlikdə  gənc  Türk 

kommunistlər 

arasında  savadsızlığın  ləğv  olunması 

xüsusunda təbliğat və təşviqat aparmaq. 

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

37 

 

 



 

Bakı şəhərində bütün xərcləri müdavimlərdən almaq şərti ilə 

bir-iki kurs açmaq. 

1925-ci  il  iyulun  6-da  rayon  partiya  komitələri  təbliğat-təşviqat 

şöbələri  nümayəndələrinin  iştirakı  ilə  Bakı  şəhər  partiya  komitəsində 

keçirilən  iclasda  AYTƏK-nin  məsul  katibi  Yusif  Nazirov  komitənin 

apardığı işlər haqqında məruzə edir. Bu  məruzə əsasında  Azərbaycan 

Kommunist (Bolşeviklər) Partiyası Bakı Şəhər Komitəsinin sərəncamı 

ilə Bakı və rayon partiya komitələri nəzdində AYTƏK-nin şöbələrinin 

yaradılması qərara alınır. 

Şöbələrin yaradılmasında məqsəd Bakıda və rayonlarda yerləşən 

bütün təşkilatlarda (azərbaycanlılar və ya azərbaycan dili bilənlər var-

sa) YTƏ dərnəklərinin yaradılması, onların ədəbiyyatla təmin edilmə-

si, geniş təbliğat-təşviqat kampaniyasının aparılması, yerli nəşriyyatla-

rın  yeni  əlifba  ilə  ədəbiyytların  buraxılmasına  cəlb  edilməsi,  «Yeni 

yol»  qəzetinə  geniş  abunə  kampaniyasının  aparılması  və  s.  işlər  gör-

məklə yeni əlifbanın öyrənilməsini sürətləndirmək idi.  

Partiya  komitələri  nəzdində  belə  şöbələrin  yaradılması,  artıq 

AYTƏK-nin rayonlarda olan filiallarının böyük vəsait hesabına saxla-

nılmasını lüzumsuz edirdi. Məhz bunları nəzərə alaraq 1926-cı il yan-

varın  1-də  Komitə  özünün  rayon  filiallarının  fəaliyyətini  dayandırdı. 

Bundan sonra Komitənin yalnız 2 tip filialları fəaliyyətdə idi. 

Birincisi,  Komitənin  hesabına  fəaliyyət  göstərən  filiallar:  Tiflis-

də, İrəvanda və Naxçıvanda. İkincisi, komitədən heç bir vəsait alma-

dan  fəaliyyət  göstərən  filiallar:  Dağıstan,  Başqırdıstan,  Çeçenstan, 

Krım,  Kabardin  Balkar,  Özbəkistan,  Türkmənistan  və  Qazaxstanda. 

Komitə  bu  filialları  yalnız  lazımi  göstərişlər  –  instruksiyalar  və  ədə-

biyyatla təmin edirdi. 

Komitənin 23 oktyabr 1925-ci tarixli qərarı ilə 18 noyabr 1925-

ci ildə  AYTƏK və ASM arasında savadsızlığın ləğv edilməsi ilə əla-

qədar bir müqavilə imzalandı. 

Müqaviləyə görə komitə, Azərbaycanın rayonlarında savadsızlı-

ğın  ləğv  edilməsi  kurslarının  açılması  hüququnu  ASM-ə  verir,  ASM 

komitənin  hesabına  Azərbaycanın  müxtəlif  rayonlarında  160  ədəd  5 

aylıq savadsızlığın ləğv edilməsi kursları açmağı öhdəsinə götürür və 

38 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

komitə  hər  kursa  görə  ASM-ə  200  rubl  vəsait  ödəyir.  Kurslarla  bağlı 

qalan bütün xərclər və tədbirlər ASM-in hesabına həyata keçirilir. Ko-

mitənin 1 oktyabr 2005 – 1 oktyabr 2006 aralığında fəaliyyəti haqqın-

da  hesabatından  aydın  olur  ki,  həmin  kurslar  göstərilən  sayda  açılsa 

da,  onların  fəaliyyəti,  alınan  vəsaitin  hara  və  necə  xərclənməsi  və  s. 

məsələlər  barədə  ASM-dən  ətraflı  məlumatlar  almaq  mümkün  olma-

mışdır  və  bununla  bağlı  göstərilən  hesabatda  ASM-in  fəaliyyəti  qə-

naətbəxş hesab edilməmişdir. 

Göstərilən  1  il  ərzində  müxtəlif  təşkilatların  hesabına  Azərbay-

canda 2.212 savadsızlığın ləğv edilməsi kursları açılmış və bu kurslar-

da  ümumilikdə  40.134  adam  (orta  hesabla  hər  kursda  18  nəfər)  YTƏ 

ilə savadlanmışdır. 

Bu kurslardan 160-ı (ümumilikdə 2880 nəfər) AYTƏK-nin hesa-

bına açılmışdı. 

Maraq üçün qeyd edək ki, belə kurslarda 1 nəfərin savadsızlığı-

nın ləğvi komitəyə təxminən 11-12 rubla başa gəlirdi.  

Komitənin  müxtəlif  dövrləri  əhatə  edən  hesabatlarına  və  başqa 

statistik  arxiv  materiallarına  əsaslanaraq  deyə  bilərik  ki,  əgər  1922-

1925-ci  illərdə  yeni  əlifba  ilə  savadlananların  sayı  cəmi  24.774  nəfər 

idisə, 1928-ci ilə qədər bu rəqəm sürətlə dəyişərək 200.000-ni ötmüş-

dü.  Ümumiyyətlə,  məlum  statistik  rəqəmlərə  görə  1922-1927-ci  illər 

arasında  yeni  əlifba  ilə  savadlananların  sayı  231.447  (aşağıdakı  mən-

bədə  bu  rəqəm  231.531  göstərilmişdir)  nəfər  idi  ki,  bu  da  əhalinin, 

təxminən, 13%-i demək idi. Fərhad Ağazadə qeyd edir ki, əgər savad-

sızlığın ləğv edilməsi ilə bağlı bütün təşkilatlardan məlumatlar vaxtlı-

vaxtında dəqiq verilmiş olsaydı, ehtimal ki, bu rəqəm 300.000 ətrafın-

da olardı.  

Savadsızlığın ləğv edilməsi kurslarının açılması ilə ASM, BSM, 

Kultotdel,  Soyuz  Qornyakov,  müxtəlif  cəmiyyətlər  (məsələn,  «Məhv 

olsun savadsızlıq» cəmiyyəti), AYTƏK və onun şöbələri, Maarif Na-

zirliyi (məktəblilər arasında) və s. təşkilatlar məşğul olurdu. Bütün bu 

təşkilatlar,  başa  çatmış  yeni  türk  əlifba  kursları  haqqında  komitəyə 

xüsusi  anket  vərəqi  təqdim  edirdi.  Bu  vərəqədə  kursda  dərs  deyən 

müəllim, kursun açıldığı yer, kursun açıldığı və başa çatdığı vaxt, kur-

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

39 

 

 

sun xərcini ödəyən təşkilat, kursda iştirak edənlərin və kursu müvəffə-

qiyyətlə bitirənlərin sayı, iştirakçıların cinsi, ictimai vəziyyəti, milliy-

yəti və s. haqqında dəqiq statistik  məlumatlar öz əksini tapırdı və  bu 

da kurslarda savadsızlığını ləğv edənlər haqqında komitənin əsas sta-

tistik mənbə sənədləri idi. Anket vərəqinə müəllimin imzası ilə kursda 

iştirak edənlərin tam siyahısı da əlavə olunurdu. Belə kurslarda iştirak 

edənlərin təxminən 5-10%-i köhnə əlifba ilə savadlı olur, qalanları isə 

hər iki əlifbada tam savadsızlar olurdu.  

Savadsızlığın  ləğv  edilməsi  yolunda  təbliğat-təşviqat  işləri  ilə 

həmkarlar ittifaqları, komsomol təşkilatları, müxtəlif cəmiyyətlər, Or-

duda  təbliğat  şöbələri  (əsgərlər  arasında),  müxtəlif  klublar  (məsələn 

Əli Bayramov Qadınlar Klubu), partiya təşkilatları nəzdində təbliğat-

təşviqat şöbələri, müəssisələr nəzdində yaradılmış dərnəklər və s. məş-

ğul olurdu.  

 

Birinci Beynəlxalq Türkoloji Qurultayın çağırılması zərurəti 

 

Azərbaycanda 1922-ci ildən fəaliyyət göstərən Yeni Türk Əlifba 

Komitəsinin  apardığı  işlər  nəticəsində  Azərbaycan  Mərkəzi  İcraiyyə 

Komitəsinin 1924-cü il 27 iyun tarixli qərarı ilə yeni əlifba məcburi və 

dövlət əlifbası hesab olundu. 

Belə  bir  dövrdə,  təbii  ki,  Sovetlər  Birliyi  ərazisində  yaşayan 

başqa  türk-tatar  xalqlarının  bu  məsələyə  münasibəti  və  bu  prosesin 

həmin xalqlar arasında yayılması diqqətdən kənarda qala bilməzdi.  

«Məhz bu məsələdə real mənzərəni öyrənmək üçün 1924-cü ildə 

Azərbaycan  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinin  sədri  Səməd  Ağamalıoğlu-

nun rəhbərliyi ilə xüsusi nümayəndə heyəti yaradıldı və bu heyət Simfe-

ropol,  Daşkənd,  Orenburq,  Ufa  və  Kazan  şəhərlərinə  səfər  edərək, 

orada yeni əlifbanın tərəfdarları və əleyhdarları ilə görüşlər keçirdilər». 

Bu  səfərin  yaranma  zərurəti,  səfər  zamanı  aparılan  görüşlər,  bu 

görüşlərdə ayrı-ayrı türk-tatar xalqları arasında  yeni əlifba ideyasının 

həyata keçirilməsi yolunda meydana çıxan çətinliklər və bunların ara-

dan  qaldırılması  tədbirləri  və  s.  haqqında,  yeni  əlifba  ideyasının  hə-

yata  keçirilməsinin  fəal  iştirakçısı,  milliyyətcə  özbək  olan  Xalid  Səid 

40 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

1929-cu  ildə  Bakıda nəşr etdirdiyi  «Yeni  əlifba  yollarında əski xatirə 

və duyğularım» adlı xatirə-memuarında geniş bəhs edir. Qeyd edək ki, 

bu  kitab  birləşmiş  yeni  türk  əlifbası  ilə  Azərbaycan  dilində  dərc  olu-

nan ilk kitabdır.  

Müəllif  bütün  türk-tatar  xalqları  arasında  yeni  əlifba  ideyası 

mənzərəsinin  öyrənilməsi  və  bununla  bağlı  xüsusi  səfərin  təşkil  edil-

məsi vacibliyini belə izah edir: “Zatən osmanlılar, qazaxlar, özbəklər 

arasında  da  bu  məsələ  (latın  əlifbası  məsələsi-İ.İsaxanlı)  yox  deyildi; 

ancaq  onlar  bu  məsələni  ortaya  atmağa  cəsarət  etməyirlərdi.  Yeni 

əlifba vasitəsilə əldə edilən müvəffəqiyyət komitəyə (Azərbaycan Yeni 

Türk Əlifba Komitəsi - İ. İsaxanlı) daha artıq cəsarət verdi. O, müvəf-

fəqiyyətlərin  yekununu  göstərməyə  və  qonşu  türk  cümhuriyyətlərinin 

fikrini  almağa  qərar  verdi.  Bunun  üçün  bir  konfrans  çağırmaq  lazım 

idi.  Komitə  bundan  əvvəl  onlar  ilə  (ayrı-ayrı  türk-tatar  xalqları  ilə-

İ.İsaxanlı) xüsusi surətdə görüşməyi daha müvafiq gördü. 1924-cü ilin 

sentyabr ayında bir heyət səfəriyyə təşkil edildi. Bunlar Şuralar ittifa-

qında  olan  bütün  türk  cümhuriyyətlərinin  mərkəzlərinə  gedəcək, 

səlahiyyatdar adamlar ilə görüşəcəklərdi”. 

Beləliklə,  Səməd  Ağamalıoğlu,  Cəlil  Məmmədquluzadə,  Vəli 

Xuluflu və Xalid Səiddən ibarət xüsusi heyət 1924-cü il sentyabrın 7-

də SSRİ ərazisində yaşayan türk-tatar xalqlarının müxtəlif təbəqəli nü-

mayəndələri  ilə  yeni  əlifba  xüsusunda  görüşlər  keçirmək  məqsədilə 

Bakıdan yola düşdülər. 

Dağıstanda  yeni əlifbanın qəbulu üçün xüsusi iş görməyə, təbli-

ğat  aparmağa  ehtiyac  olmadığını  yəqinləmiş  heyət,  Maxaçqalada  da-

yanmağı lazım bilmir. “Burada (Maxaçqalada – İ. İsaxanlı) qalmadıq, 

qalmaqda  da  lüzum  yox  idi.  Çünki  Dağıstan  çoxdan  öz  fikrini  bildir-

mişdi. Burada yeni əlifba xüsusunda müzakirə ediləsək heç bir şey yox 

idi. Dağıstan  Azərbaycanla həmrəy idi. Buna görə də boş vaxt keçir-

mək istəmədik”. 

Sentyabrın  10-da  heyət  Simferopola  çatır.  Burada  onlar  Krım 

Universitetinin  professoru  Bəkir  Çobanzadə  ilə  görüşür,  (Bəkir  Ço-

banzadə  tezliklə  Bakıya  dəvət  olunur,  Universitetdə  müəllimlik  et-

məklə  yanaşı,  əlifba  məsələləri  ilə  də  ciddi  məşğul  olur,  Mərkəzi  İc-

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

41 

 

 

raiyyə  Komitəsi  yanında  yaradılmış  Azərbaycan  Yeni  Türk  Əlifba 

Komitəsinin (AYTƏK), sonralar isə Ümumittifaq Mərkəzi Yeni Türk 

Əlifba  Komitəsinin  (ÜMYTƏK)  elmi  şurasına  rəhbərlik  edir)  onun 

mənzilində çox qısa bir müddət söhbət etməklə yeni əlifba xüsusunda 

abu-havanı öyrəndikdən sonra, sentyabrın 13-də bir iclas keçirirlər. Bu 

səfər yolunda ilk iclas idi. Bu iclasda bir neçə iştirakçının ciddi etirazı 

ilə üzləşsələr də, son nəticə olaraq onların bəzilərini fikrindən döndər-

məyə,  qalanlarının  da  fikrində  yumşalmaya  nail  olurlar.  Bu  iclasda 

ərəb  hürufatının  ən  nüfuzlu  tərəfdarlarından  olan  Həsən  Səbri  Ayva-

zov  son  sözünü  belə  söyləyir:  “Hürufat  məsələsini  ümum  türk-tatar 

xalqlarının  rəyilə  bunların  qurultayında  həll  etmək,  maarif  və  mədə-

niyyətimizin istiqbalı üçün ən sağlam, ən əmin, ən təhlükəsiz və doğru 

bir yol olduğuna qaneəm». İclasdan sonrakı abu-havanı Xalid Səid be-

lə təsvir edir: «Səməd ağa sözünü qurtararkən çox həyəcanlı, çox coş-

qun  idi,  gözlərində  yeni  əlifbanın  eşq  və  sevdası  parlayırdı...  Səməd 

ağanın sevincinin hüdudu yox idi. İlk müvəffəqiyyət qazanan bir ordu 

komandanı  kimi  sevinirdi.  Artıq  Krım  türkləri  yeni  əlifbaçılar  tərəfə 

keçmiş hesab edilə bilərdi”. 

Baxçasaraya qısa səfər edən heyət “Tərcüman” qəzetinin mühər-

riri məşhur İsmayıl Qaspirinskinin evində qonaq olur. “Yeni 2 binanı 

ziyarət etmədən keçəməzdik. Bunlardan biri “Zəncirli mədrəsə”, ikin-

cisi  isə  Baxçasarayda  çıxan  “Tərcüman”  qəzetəsinin  mühərriri  məş-

hur İsmayıl Qasprinskinin evi idi. Qapı önündə İsmayıl bəyin oğlu Rü-

fət bəy bizi qarşıladı. Burası kiçik bir həyət idi. Həyətin solundakı al-

çaq bina “Tərcüman” qəzetəsinin mətbəəsi,  qarşıdakı ikiqat bina  isə 

İsmayıl  bəyin yaşadığı ev idi. Sağdakı kiçik  qapıdan evin baxçası ilə 

içəri  qisminə  girilirdi.  Baxçanın  o  biri  tərəfində,  yüksək  bir  yerdə 

yapılmış  şüşəbənd  otağın  Qasprinskinin  yaz  zamanlarında  çalışdığı 

otaq olduğunu söylədilər”.  

Bu  səfərdən  sonra  yenidən  Simferopola  dönən  heyət  sentyabrın 

15-də  maarif  evində  daha  bir  iclas  keçirir.  Bu  müzakirələrdə,  əsasən, 

ərəb əlifbasının islahı tərəfdarlarının fəallıq göstərməsinə baxmayaraq, 

geniş müzakirələrdən sonra burada da yeni əlifba tərəfdarlarının sayı-

nın artmasına nail olunur. Bu iclasda Xalid Səid ərəb əlifbasının islahı 

42 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

ideyasını Molla Nəsrəddinin məşhur lətifəsi ilə müqayisə edir: “Məş-

hur  Molla  Nəsrəddin  bir  gün  bir  leylək  tutmuş,  uzun  ayaqları  və  bi-

çimsiz dimdiklərindən bildiyi quşlara bənzəmədiyini görmüş, bunu qu-

şa bənzətmək istəmiş, çox biçimsiz olan dimdiyini dibindən, ayaqlarını 

da yarısından kəsmiş, “bax indi quşa bənzədin» demiş... Hurufatın is-

lahı  eynilə  Molla  Nəsrəddinin  leyləyidir.  Bilmirəm  belə  bir  leyləyin 

yaşayacağına ümid edəcək qədər sadəlövh bir adam aramızda tapıla 

bilərmi?”. 

Beləliklə, Krımdakı görüşlər ümidverici nəticələrlə başa çatır və 

heyət  Moskvaya,  oradan  da,  qısa  müddət  qaldıqdan  sonra,  Daşkəndə 

yola  düşür.  Daşkənddə  rəsmi  söz  sahibləri  ilə  fikir  mübadiləsi  apar-

maq mümkün olmasa da, keçirilən toplantılardan, müzakirələrdən belə 

nəticəyə gəlmək olardı ki, “özbək və türkmən mütəxəssisləri yeni əli-

fba tərəfində idi. Qazaxlar isə yeni əlifbanı qəti surətdə qəbul etməyə-

cəklərini bildirmişlərdi, lakin məsələnin ümumi türkoloji qurultayında 

həll edilməsinin əleyhinə deyildirlər. Belə bir qurultay çağırıldığı təq-

dirdə  iştirak  edəcəklərinə  dair  söz  verdilər.  Qurultayda  ərəb  əlifba-

sının qələbə çalacağına əmin kimi idilər”. 

Daşkənd  görüşləri  belə  qeyri-müəyyən  bir  ruhda  başa  çatsa  da, 

məsələnin türk-tatar xalqlarının ümumi qurultayında həll olunacağı sə-

viyyəsinə  gəlməsini,  müəyyən  mənada,  hər  iki  tərəf  üçün  ürəkaçan 

hesab etmək olardı. Çünki hər iki əlifba tərəfdarları bu qurultayda  öz 

qələbələrinə güvənir kimi görünürdülər. 

Daşkənddə keçirilən bu görüşlərdən sonra növbəti görüşlər Oren-

burqda,  Ufada  və  Kazanda  olmalı  idi.  Lakin  oktyabrda  Bakıda  dərslər 

başladığına görə texnikumda dil və ədəbiyyat müəllimi işləyən Xalid 

Səid oktyabrın 10-da geriyə – Bakıya qayıdır. Qarşıdakı görüşdər haq-

qında  qeydlər  aparmağı  Vəli  Xuluflu  öhdəsinə  götürür.  Təəssüf  ki, 

Vəli Xuluflunun bu barədə heç bir yazısına rast gəlmədik. Amma Xa-

lid Səidin xatirələrindən aydın olur ki, həmin səfər oktyabrın 25-də ba-

şa çatır. Xatirələrdən bu da aydın olur ki, Ufa görüşlərindən çox razı qa-

lan heyət, Orenburq və Kazandan narazı qayıtmışdı. Türk-tatar xalqları 

arasında  yeni  əlifba  ilə  bağlı  vəziyyət  bu  səfərdən  sonrakı  dövr  üçün 

belə  ümumiləşdirilirdi:  “1924-cü  ilin  axırlarında  Şuralar  İttifaqı  da-

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

43 

 

 

xilindəki  cumhuriyyətlərdən  Azərbaycan,  Krım,  Dağıstan,  Başqırdıs-

tan  cumhuriyyətləri,  Gürcüstan  və  Ermənistan  türkləri  yeni  əlifbanı 

qəbul  edəcəklərinə  dair  son  sözlərini  vermişdilər.  Türkistan  cumhu-

riyyəti tərəddüd və şübhəli bir halda idi. Qazağıstan və Tatarıstanda 

qəbul edəmiyəcəklərini qəti olaraq bildirmişlər idi. Ancaq məsələ hələ 

tamamilə  həll  edilməmiş,  ayrı-ayrı  cumhuriyyətlər  tərəfindən  vaqe 

olan təklifə görə, ümumi bir qurultay çağırılmasının qəti surətdə lazım 

olduğu anlaşılmışdı”. Bu qurultayda  yuxarıda sadalananlardan başqa, 

bir sıra ayrı yerlərdən də (Türkiyə, İran, Əfqanıstan və. s) türklərin və 

xeyli sayda mütəxəssislərin dəvət olunacağını nəzərə alsaq, vəziyyətin 

kifayət qədər qeyri-müəyyən olduğunu anlamaq çətin deyil.  

Türkoloji  qurultayın  çağırılması  haqqında  bundan  əvvəl  də 

fikirlər  olsa  da,  məhz  türk-tatar  xalqlarının  yaşadıqları  yerlərə  edilən 

bu  səfər,  belə  bir  qurultayın  çağırılmasının  qaçılmaz  və  çox  vacib 

olduğunu sübut etdi.  

Bu işlərin davamı olaraq Bakıda Türkoloji qurultayın keçirilməsi 

məsələsi reallaşdı.  

Qurultaya  ciddi  hazırlıq  məqsədilə  qurultayqabağı  Ümumazər-

baycan müəllimlər konfransı çağırılmışdı. Bu konfrans fevralın 15-dən 

19-a  qədər  davam  etdi.  Konfransda,  Fərhad  Ağazadə  qurultayda  edə-

cəyi  məruzə  haqqında  geniş  məlumat  vermiş,  eləcə  də,  yeni  əlifbaya 

keçid prosesinin sürətləndirilməsi vacibliyindən danışmışdır. Onun bu 

fikri  konfransın  sonunda  qəbul  edilən  qərarda  da  öz  əksini  tapmışdır. 

Qərarda qeyd edilirdi ki, biz başqa türk-tatar xalqlarının latın əlifbası-

na  keçmələrini  gözləməməliyik.  Azərbaycan,  bir  dəqiqə  belə  dayan-

madan, əhalisinin savadsızlığını yeni əlifba ilə aradan qaldırmalı və bu 

məsələdə başqalarına nümunə olmalıdır.  

Birinci  Beynəlxalq  Türkoloji  Qurultayın  işində  Fərhad  Ağazadə 

böyük fəallıq göstərmiş, martın 1-də keçirilən sayca 6-cı iclasda “türk 

dilində yazı qaydaları” mövzusunda məruzə etmişdir. O, məruzəsində, 

əsasən,  belə  bir  tezis  irəli  sürür  ki,  «türk-tatar  dünyasında  mövcud 

olan 3 əlifbadan, dəyişilməmiş şəkildə köhnə ərəb əlifbası türk dilinin 

yazı qaydalarına heç  uyğun gəlmir, islah edilmiş ərəb əlifbası bu tə-

ləbləri qismən ödəyir, Azərbaycanda qəbul edilən yeni əlifba isə, heç 

44 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

bir  istisnasız,  dilin  fonetik  xüsusiyyətlərinə  tamamilə  cavab  verir». 

Qurultayda  həm  ərəb  əlifbası  tərəfdarlarının,  həm  də  latın  əlifbası  tə-

rəfdarlarının iki əsas məruzə ilə çıxış etməsi nəzərdə tutulmuşdu. La-

tınçılar tərəfindən edilən  məruzələrdən biri  məhz Fərhad Ağazadənin 

məruzəsi idi. 

Qurultayda  əlifba  məsələsi  ilə  bağlı  əsas  hadisələr  martın  4-də 

keçirilən sayca 12-ci səhər iclasında baş verir. Fərhad Ağazadə, bu ic-

lasda  yenidən əlifba  məsələsini qaldırır, əsaslı dəlillərlə ərəb əlifbası-

nın  islahının  qəbuledilməz  olduğunu  və  onun  latın  əlifbası  ilə  əvəz 

edilməsinin  qaçılmaz  olduğunu  sübut  etməyə  çalışır.  Bu  məsələ  ətra-

fında ciddi  mübahisə düşür və çoxsaylı çıxışlardan sonra,  həmin  gün 

axşam iclasında həm ərəb əlifbası tərəfdarlarının, həm də latın əlifbası 

tərəfdarlarının irəli sürdükləri təkliflərin səsə qoyulması qərara alınır. 

 Beləliklə,  19-cu  əsrin  ortalarından  M.F.Axundovla  başlayan  və 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  yeni  vüsət  alan 

yeni əlifba ideyası, 1926-cı il fevralın 26-dan martın 6-a qədər davam 

edən  Birinci  Beynəlxalq  Türkoloji  qurultayda  müzakirə  edilərək, 

qurultayın 4 mart tarixli 13-cü iclasında səsverməyə qoyuldu. Bu tari-

xi səsvermə nəticəsində 101 nəfər latın əlifbası tərəfdarlarının təklifi-

nə, 7 nəfər ərəb əlifbası tərəfdarlarının təklifinə səs  verdi, 9 nəfər isə 

bitərəf qaldı və beləliklə də, latın əlifbasının bütün Türk-tatar respubli-

kalarında  tətbiq  edilməsi  yolunda  çox  ciddi  bir  qərar  qəbul  edildi: 

"Yeni  türk  (latın)  əlifbasının  ərəb  əlifbası  və  islah  olunmuş  ərəb  əlif-

bası üzərində üstünlüyünü və texniki asanlığını, eləcə də ərəb əlifbası 

ilə müqayisədə yeni əlifbanın mədəni-tarixi və tərəqqi baxımından bö-

yük  əhəmiyyətini  nəzərə  alaraq,  qurultay  yeni  əlifbanı  qəbul  edir  və 

onun  həyata  keçirilmə  yollarını  hər  bir  türk-tatar  respublikasının  öz 

öhdəsinə  buraxır".  Qurultay,  bu  məsələdə  çox  uğurlu  işlər  görmüş 

Azərbaycanın  təcrübəsindən  istifadə  etməyi  də  türk-tatar  və  başqa 

xalqlara tövsiyə etmişdi. 

Bu  qurultaydan  sonra,  təxminən,  1  il  ərzində,  demək  olar  ki, 

türk-tatar xalqlarının yaşadıqları bütün ərazilərdə yeni əlifbanın həyata 

keçirilməsi üçün yerli əlifba komitələri yaradılmışdı.