SƏbuhi ƏHMƏdov

Hüseyn xan Naxçıvanski 
         (1863-1919) 
 
Hüseyn  xan  Naxçıvanski  1863-cü  il  iyunun  28-də  zadəgan  ailəsində 
anadan  olub.  Atası  Kəlbalı  xan  oğlunu  hərbçi  görmək  istədiyindən  Hüseyn  xanı 
1876-cı  ildə  imperatorun  himayəsində  olan  və  Rusiyanın  ən  mötəbər  zadəgan 
nəsillərinin  oğullarının  təhsil  aldığı  Peterburqdakı  Paj  korpusuna  oxumağa 
göndərir.  İmperator  II  Aleksandr  Hüseynin  atasının  rus  ordusunun  generalı, 
"Müqəddəs Georgi" ordeninin kavaleri olmasını nəzərə alaraq oğlanın bu məktəbdə 
oxumağına etiraz etmir. 
Hüseyn  xan  Paj  korpusunu  1883-cü  ildə  əla  qiymətlərlə  bitirir  və 
Peterburqda  yerləşən  1-ci  qvardiya  süvari  diviziyasının  leyb-qvardiya  süvari 
alayına  təyinat  alır.  1898-ci  ilə  qədər  alayda  xidmət  edən  rotmistr  Hüseyn  xan 
eskadron  komandiri  vəzifəsində  Qafqaz  hərbi  dairəsinə  göndərilir.  Şimali 
Qafqazda  süvari  hissələrdə  xidmətdə  olan  Naxçıvanskiyə  1903-cü  ildə  polkovnik 
rütbəsi verilir. 
1904-cü  ildə  rus  -  yapon  müharibəsinə  Naxçıvanski  2-ci  Dağıstan  süvari 
alayının  komandiri  vəzifəsində  yollanmışdı.  Alayda  bir  çox  azərbaycanlı  xidmət 
edirdi:  podyasavul  şahzadə  Feyzulla  Mirzə  Qacar,  ştabs-kapitan  Gəray  bəy 
Vəkilov, xorunji Əbdürrəhman Qurbanov, xorunji Cəmaləddin Musayev və b. çox 
keçmir  ki,  alayın  sürətli  süvari  reydləri  haqqında  bütün  cəbhələrdə  danışmağa 
başlayırlar,  Hüseyn  xan  isə  bacarıqlı  süvari  komandiri  kimi  tanınır.  Landun-Qou 
döyüşü onu daha da məşhurlaşdırır. Həmin döyüş səhnəsi rəssam V.Mazurovskinin 

174 
 
rəsmində  öz  əksini  tapmışdır  (hazırda  Moskvadakı  Rusiya  Dövlət  Müzeyində 
saxlanılır). 
Rusiya  ordusunda  Hüseyn  xan  daha  çox  "Xan  Naxıçevanski"  kimi 
tanınmışdır.  Rus-yapon  müharibəsi  qurtardıqdan  sonra  polkovnik  Hüseyn  xan 
leyb-qvardiya  süvari  hissələrinə  təyinat  alır,  1906-cı  ilin  əvvəlində  isə  Tiflisdə 
yerləşən  17-ci  Nijeqorod  draqun  alayının  komandiri  təyin  olunur.  İmperator  öz 
oğlunu  da  bu  alayın  döyüşçüsü  sıralarına  göndərmişdi.  Alayın  döyüş  hazırlığının 
yüksək  səviyyədə  olmasına  görə  Hüseyn  xana  fligel-adyutant  vəzifəsi  verilir.  Bu 
vəzifə  imperatorun  şəxsi  yavərlərinə  verilirdi.  Daha  sonra  fligel-adyutant 
polkovnik Hüseyn xan Naxçıvanski leyb-qvardiya süvari alayının komandiri təyin 
edilir. 
1907-ci ildə Hüseyn xanın rütbəsi artırılır: o, general-mayor olur. I Dünya 
müharibəsi  ərəfəsində  Hüseyn  xan  2-ci  süvari  diviziyasının  komandiri  təyin 
edilmiş, ona general-leytenant rütbəsi verilmişdi. 
Müharibə  başlananda  o,  üç  qvardiya  süvari  diviziyadan  ibarət  süvari 
birləşmənin  komandanı  təyin  olunur.  Qafqaz  müsəlmanlarından  təşkil  edilmiş  və 
"Vəhşi  diviziya"  kimi  tanınan  diviziya  və  polyaklardan  təşkil  olunmuş  süvari 
diviziya  da  ona  tabe  edilir.  Hüseyn  xanın  rəhbərliyi  altında  alay  komandiri  Karl 
Qustav  Mannerheym  (gələcəkdə  məşhur  fin  marşalı),  polyak  diviziyasının 
komandiri Anders (gələcəkdə məşhur Polşa sərkərdəsi) və başqaları vuruşurdu. O, 
1914-cü  ilin  avqustunda  Şərqi  Prussiyaya  yürüşdə  iştirak  etmişdir.  Məşhur 
Qumbinen döyüşləri, Kraupişken şəhərinin ətrafında gedən döyüşlərdə, Samsonov 
və
 
Rennekampfın  korpuslarının  mühasirədən  çıxarılmasında  Hüseyn  xanın 
süvarilərinin çox böyük rolu olmuşdur. Şöhrəti bütün Rusiyanı dolaşan A.Brusilov, 
Y.Barsukov,  M.Draqomirov,  Y.Alekseyev  kimi  generallar  onun  müharibədəki 
döyüş xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişlər. 
Hüseyn xan Naxçıvanskini müasirləri sərt, nüfuzlu bir general kimi təsvir 
edirlər.  K.Adaridi  yazırdı:  "Xan  Naxçıvanskinin  ali  hərbi  təhsili  olmasa  da, 
rəhbərliyin  əmrlərini  həmişə  dəqiqliklə  yerinə  yetirən  igid  şəxsiyyət  olmuşdur. 
Bilavasitə özünə tabe olan diviziya komandirlərinə sərbəstlik verdiyinə görə həmin 
komandirlər  öz  hərbi  hissələri  üçün  yaxşı  döyüş  şəraiti  yaradırdılar.  Onun 
tabeliyində  olan  ən  yaxşı  döyüşkən  qvardiya  alayları  özlərinə  xüsusi  qayğı  və 
münasibət  tələb  etdiklərindən  general  Xan  Naxçıvanskiyə  bu  qvardiyalara 
komandanlıq  etmək  o  qədər  də  asan  deyildi.  General  Xan  Naxçıvanski  qabiliyyəi 
hesabına  şəxsi  mənafe  güdmədən  süvari  birləşmələrinə  məharətlə  komandanlıq 
edirdi". Hüseyn xanın sərkərdəlik qabiliyyətini Karl Mannerheym "Memuarlarım" 
kitabında əks etdirmişdir. 
I  Dünya  müharibəsi  cəbhələrində  göstərdiyi  sərkərdəlik  məharətinə  görə 
Hüseyn  xan  Naxçıvanskiyə  1916-cı  ildə  tam  süvari  qoşun  generalı  rütbəsi  və 

175 
 
general-adyutant  adı  verilir.  "Kaspi"  qəzeti  o  zaman  iftixarla  yazırdı:  "Qafqaz 
Ordusunun  Baş  Komandanının  sərəncamında  olan  qvardiya  süvarisi  general-
adyutant,  general-leytenant  həmyerlimiz  Hüseyn  xan  Naxçıvanskiyə  tam  süvari 
generalı rütbəsi verilib". 
Hüseyn  xan  Rusiyanın  ən  yüksək  orden  və  medalları  ilə  təltif  edilib: 
"Müqəddəs  Aleksandr",  "Müqəddəs  Georgi"  ordeninin  3-cü  və  4-cü  dərəcələri, 
"Ağ  qartal",  "Müqəddəs  Vladimir",  "Müqəddəs  Anna",  "Müqəddəs  Stanislav" 
ordenlərinin  bütün  dərəcələri,  üzərində  "İgidliyə  görə"  yazılmış  qızıl  silah, 
Bolqarıstanın  "Döyüş  xidmətlərinə  görə",  zabitlərə  məxsus  "Rumın  Ulduzu"  ilə, 
İranın "Şire-Xurşid" ordeninin 2-ci və 4-cü dərəcələri ilə. 
Dövrün  şahidləri  yazırlar  ki,  inqilab  baş  verəndə  sədaqət  andına  sadiq 
qalan  generalımız  son  günlərədək  çar  ailəsi  ilə  olmuşdur.  Müasir  rus  tədqiqatçısı 
F.Nesterov  "İllərin  əlaqəsi"  (1984)  tarixi-publisistik  əsərində  əlahəzrətin  sadiq 
generalları  sırasında  artilleriya  generalı  N.İ.İvanovun,  general  qraf  Kellerin  və 
general  Xan Naxçıvanskinin  adlarını fəxrlə  çəkir. O  yazır  ki,  "çar hakimiyyətdən 
imtina  edəndə  belə,  bu  əsilzadə  generallar  əlahəzrətə  teleqramla  müraciət  edərək 
bildirdilər ki, biz andımıza sadiq qalacağıq. İmperator uzun illər boyu bu əsilzadə 
generallara inanmaqda zərrəcə səhv etməmişdi". 
Hüseyn  xan  Kəlbalı  xan  oğlu  Naxçıvanski  1919-cu  ildə  Petroqradda 
bolşeviklər  tərəfindən  güllələnib  və  Aleksandr  Nevski  monastırının 
qəbiristanlığında  dəfn  olunub.  Hüseyn  xanın  həyat  yoldaşı  knyaginya  Sofiya 
Nikolayevna  Taube  Danimarka  kralı  və  eyni  zamanda  III  Aleksandrın  arvadının 
qohumu idi. Atalarının ölümündən sonra iki oğlu Avropaya mühacirətə getmişdir. 
Nəvəsi  Corc  Naxçıvan
s
ki  ABŞ-da,  digər  nəvəsi  Mariya  Naxçıvanskaya  Misirdə 
yaşayır. 
Tədqiqatçı  Ş.Nəzirlinin  qənaətinə  görə,  ümumiyyətlə,  Kəngərli  nəslindən 
olan  Naxçıvanskilər  ailəsi  Azərbaycana  beş  general  vermişlər:  general-mayor 
Ehsan xan, general-mayor Kəlbalı xan, tam süvari generalı İsmayıl xan, tam süvari 
generalı Hüseyn xan, general-mayor Cəmşid xan Naxçıvanskilər. Bu nəsildən olan 
yüzlərcə  zabit  çar  Rusiyası  ordusunda  xidmət  etmişdir,  onlardan  bir  çoxu 
Azərbaycan Milli Ordusunun formalaşmasında yaxından iştirak etmişdilər.  

176 
 
1904 - 1905-ci illər rus – yapon müharibəsində 
topçu zabit Səməd bəy Mehmandarovun adı bütün Rusiya 
imperiyasında məşhurlaşmışdır. 
I  Dünya  müharibəsi  zamanı  məşhurlaşmış 
Mehmandarov  Rusiya  zabitlərinə  verilən  ən dəyərli  orden 
və  medallarla  təltif  edilmişdir.  Onun  son  vəzifəsi  korpus 
komandiri,  son  rütbəsi  isə  tam  artilleriya  generalı  (indiki 
dövrdə  ordu  generalı  rütbəsinə  bərabərdir)  olmuşdur. 
Hərbi  akademiya  bitirməyən  zabit  üçün  bu,  olduqca 
yüksək vəzifə və rütbə sayılırdı və bunlara Mehmandarov 
şəxsi keyfiyyətləri sayəsində layiq görülmüşdür. 
1918 – 1920-ci illərdə Azərbaycan Ordusunun hərbi naziri 
olan  Mehmandarov  qısa  müddət  ərzində  güclü  ordu 
yaratmaqçün əlindən gələni edir. Sovet dövründə layiqincə 
qiymətləndirilməyən 
Mehmandarovun 
hətta 
qəbri 
dağıdılmış,  ailə  üzvləri  isə  repressiyalara  məruz 
qalmışdılar.  Tam  artilleriya  generalı  rütbəsi  almış  ilk 
azərbaycanlı  zabit,  müstəqil  Azərbaycanın  hərbi  naziri  və 
görkəmli  sərkərdə  Səməd  bəy  Mehmandarov  Azərbaycan 
tarixində layiqli yerini tutmaqdadır.
 
Səməd bəy Mehmandarov 
(1856-1931) 
 
Səməd  bəy  Mehmandarov  1856-cı  il  oktyabrın  16-da  Lənkəranda  əslən 
şuşalı  zadəgan  Mehmandarovların  ailəsində  anadan  olub.  Atası  Sadıq  bəy 
hüquqşünas idi və təyinatla Lənkəranda işləyirdi, o, 1871-ci ildə tərəddüd etmədən 
oğlunu Peterburq yunkerlər məktəbinə göndərir. Məktəbi bitirdikdən sonra Səməd 
bəy Varşava hərbi dairəsində topçu hissələrində xidmət edir. Hədsiz ədalət hissi və 
təmiz  qəlbi  ilə  fərqlənən  S.Mehmandarov  burada  şəhər  hərbi  məhkəməsinin  üzvü 
seçilir. 
1900-cü  ildə  o,  Uzaq  Şərqə  təyinat  alaraq  Zabaykal  topçu  divizionunda 
batareya  komandiri  vəzifəsində  çalışmağa  başlayır.  Rus  qoşunlarının  Çin 
yürüşündə  iştirak  edən  Mehmandarov  Sisikar  yaxınlığında  silahsız  çinlilərə  atəş 
açmaqdan  imtina  edir;  o,  qoşun  komandanı  general  Rennenkampfla  münaqişəyə 
girməkdən  belə  çəkinmir.  Mancuriyanın  ucqar  bölgəsinə  təyinat  alan 
Mehmandarov özünü yaxşı cəhətdən göstərə bilir: 1902-ci ildə general Çempeynin 
dəstəsini məhv edir. 
1903-cü  ildə  Peterburqda  topçu  zabitləri  məktəbində  kurs  bitirib 
Zabaykalyeyə  qayıdan  Mehmandarov  1904-cü  ildə  7-ci  Şərqi  Sibir  topçu 
divizionunun komandiri vəzifəsində Port-Artura göndərilir. 1904 - 1905-ci illər rus 
-  yapon  müharibəsi ona şöhrət gətirir. Mehmandarovun istedadını və işgüzarlığını 

177 
 
görən Port-Arturun     komendantı R.Kəndratenko onu Port-Arturun sağ cinahının 
artilleriya  rəisi,  sonra  isə  Şərq  cəbhəsinin  artilleriya  rəisi  vəzifələrinə  təyin  edir. 
Mehmandarov öz işini səlis bilən, əsgərlərlə xoş rəftar edən, işinə can yandıran və 
son  dərəcə  təmiz  adam    kimi    tanınırdı.  Onun  qorxmazlığı  və  soyuqqanlığı  dillər 
əzbəri  idi.  Jurnalist  E.Nojin  cəbhə  bölgəsi  ilə  bağlı  təəssüratlarını    belə    yazırdı:   
"Mərmilərin      ikisi  blindajın  tavanına  düşdü.  Zabitlər  qorxu  hissi  ilə  ayağa 
durdular.  İgid  polkovnik  Mehmandarov  isə  heç  tövrünü  belə  pozmadı.  Onun  iri, 
ağıllı gözlərində zərrəcə qorxu   “yox idi". 
1904-cü  ilin  oktyabr  ayında  general-mayor  rütbəsi  alan  Mehmandarov 
Port-Arturun  artilleriya  rəisi  vəzifəsini  icra  edirdi.  Port-Arturun  təslim  olması  
məsələsi  müzakirə  olunanda  Mehmandarov  qəti  bunun  əleyhinə  çıxış  etmişdir. 
Lakin  1905-ci  ildə  Kəndratenkonun  ölümündən  sonra  generallar  Stessel  və  Fok 
qalanı  təslim  etmiş,  Mehmandarov  da  yüzlərcə  başqa  zabitlərlə  bərabər  əsir  kimi 
Yaponiyaya  aparılmışdır.  Maraqlıdır  ki,  həbs  zamanı  yapon  ordusunun  artilleriya 
rəisi onunla şəxsən tanış olmaq istəmiş və yaponların Mehmandarovun toplarından 
böyük itkilər verməsini təsdiqləmişdir. 
Rusiyaya  qayıtdıqdan  sonra  Mehmandarov  Şərqi  Sibir  artilleriya 
briqadasının  komandiri  təyin  edilir.  1908-ci  ildə  ona  general-leytenant  rütbəsi 
verilir  və  o,  3-cü  Sibir  ordusunda  korpus  artilleriyasının  rəisi  vəzifəsinə  təyin 
edilir.  Hərbi  akademiya  bitirməmiş  bir  zabit  yalnız  böyük  bacarığı,  fitri  istedadı, 
hərbi xidmətə sevgisi, qoçaqlığı və hərbi məharətinə görə bu qədər yüksək vəzifəyə 
təyin oluna bilərdi. 
1910-cu  ildə  Mehmandarov  I  Qafqaz  ordusunda  korpus  artilleriyasının 
rəisi təyin edilir. O burada tabeliyində olan artilleriya hissələrinin hazırlığını daim 
artırırdı. 
I Dünya müharibəsi başlayanda Mehmandarov 21-ci piyada diviziyasının 
komandiri  vəzifəsində  cəbhəyə  yollanır.  1914-cü  ilin  sentyabr  ayında  Lodz 
əməliyyatı  və  İvanqorod  ətrafında  gedən  döyüşlərdə  mühasirə  təhlükəsi  yaranan 
anda fərqlənən Mehmandarovun "Düşmən hücum edib. Vəziyyət ağırdır. Hücuma 
keçirəm"  paradoksal  və  lakonik  raportu  barəsində  bütün  cəbhələrdə  danışırdılar. 
1915-ci  ildə  ona  tam  artilleriya  generalı  rütbəsi  verildi  və  o,  2-ci  Qafqaz 
korpusunun  komandanı  təyin  olundu.  "General  Mehmandarovun  qrupu" 
adlandırılan bu hərbi birləşmə Vilno döyüşlərində fərqlənmişdir. 
Rusiya ordusunda xidmət zamanı o, Rusiya ordenləri sırasında ən yüksək 
hərbi təltif  nişanı sayılan "Müqəddəs Georgi" ordeninin 4 və 3-cü dərəcələri, "Ağ 
qartal", "Aleksandr Nevski" ordenləri, "Müqəddəs Stanislav" və "Müqəddəs Anna" 
ordenlərinin  bütün  dərəcələri,  "Müqəddəs  Vladimir"  ordeninin  4,  3  və  2-ci 
dərəcələri,  həmçinin  brilyantlarla  bəzədilmiş  və  üzərində  "İgidliyə  görə"  sözləri 
yazılmış fəxri qızıl qılınc, İngiltərə və digər Antanta dövlətlərinin yüksək ordenləri 

178 
 
ilə  təltif  edilmişdir.  1918-ci  il-də  ingilislər  Bakıya  daxil  olanda  Mehmandarov 
ingilis  ordenlərini  onlara  qaytararaq  demişdir:  "İkiüzlü  bir  ölkənin  ordeni  mənə 
lazım  deyil.  Xalqıma  silah  qaldıran  bir ordunun  ordenini  gəzdirmək  mənim  üçün 
ən böyük təhqirdir". 
1917-ci ildə Peterburqda baş vermiş çevriliş çar ordusunun buraxılması ilə 
nəticələnir.  Bu  ara  yaralıların  Aleksandrovsk  komitəsinə  sədr  seçilən 
Mehmandarov vətəni Azərbaycana qayıdır. 
1918-ci  ildə  yaradılmış  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  təhlükələrə  sinə 
gərmək üçün ordu yaratmalı idi. 1918-ci ilin dekabrında Səməd bəy Mehmandarov 
Azərbaycanın  hərbi  naziri  təyin  edildi  və  mövcud  çətinliklərə  baxmayaraq  qısa 
müddət  ərzində  güclü ordu  yaradıldı. Tədqiqatçı  K.Oder yazırdı: "Hər cür silahla 
yaraqlanmış  bir  ordu  qurulmuşdur  və  Xəzər  dənizində  kiçik  bir  donanma 
yaradılmışdır.  Bakıda,  Lənkəran  və  Qarabağda  milli  hökuməti  tanımaq 
istəməyənlər acınacaqlı vəziyyətə salınmışdır. Rus və digər düşmən qüvvələr itaət 
və nizam altına alınmışdır". 
1920-ci  ildə  müstəqil  dövlətimiz  süquta  uğrayanda  Mehmandarov 
"Vətəndən  ayrılmağa  heç  bir  əsasım  yoxdur"  deyərək  vətəndə  qalmaq  qərarına 
gəlir.  Sovetlər  tərəfindən  həbs  edilən  general  2  aydan  sonra  N.Nərimanovun  səyi 
ilə  azad  olunur  və  Moskvaya  göndərilir.  "Mehmandarov  nadir  artilleriyaçıdır" 
deyən  Sovet  Rusiya  Ordusunun  komandanı  İ.Yakir  onun  təcrübə  və  biliyindən 
bəhrələnməyi tövsiyə edir. Beləliklə, daimi Artilleriya Komissiyasının üzvü seçilən 
Mehmandarov  Ali  Artilleriya  Məktəbində  sovet  artilleriya  zabitlərinə  dərs  demiş, 
"Artilleriya nizamnaməsi" hazırlayan komissiyanın işində iştirak etmişdir. O, eyni 
zamanda Hərbi Akademiyada zabitlərə taktikanın sirlərini də öyrətmişdir. 
1921-ci  ildə  N.Nərimanov  və  Ə.Qarayevin  xahişi  ilə  Bakıya  qaytarılan 
Mehmandarov  Bakı  qarnizonu  Hərbi-Elmi  Cəmiyyətinin  üzvü  olmuş,  Sovet 
Azərbaycanı 
Ordusunun  qərargahında  işləmiş,  Azərbaycan  Komandirlər 
Məktəbində  dərs  demişdir.  Mehmandarov  ədalətli  və  namuslu  şəxsiyyət  kimi 
tanındığından  maliyyə  və  pul  işlərinə  baxan  müxtəlif  komissiyaların  üzvü 
seçilmişdir.  Lakin  müstəqilliyin  son  atributlarını  itirən  Azərbaycanda  məşhur 
generala yer tapılmır, o, bütün vəzifələrdən uzaqlaşdırılır. 
Sovet repressiv aparatının nəzarəti altında olan Səməd bəy Mehmandarov 
1931-ci  ilin  fevralında  Bakıda  vəfat  edib  və  Çəmbərəkənd  qəbiristanlığında  (hal-
hazırda  Şəhidlər  xiyabanı)  dəfn  olunub.  1939-cu  ildə  Sovet  imperiyasının 
Azərbaycana göndərdiyi canişini S.Kirovun burada heykəli qoyulanda qəbiristanlıq 
və o cümlədən Mehmandarovun qəbri dağıdılıb. 
Mehmandarovu  xalqın  yaddaşından  silməyə  çalışan  sovet  hakimiyyəti 
1937-ci  ildə  generalı  yenidən  yada  salır.  Onun  həyat  yoldaşı  və 
oğlu  Pir
  həbs 
edilərək Saratova sür-gün edilir; özü də sənədlərdə oğlunun adı İqor yazılır. 1941-

179 
 
ci  ildə  Mehmandarovun  ailəsi  Sibirə  göndərilərkən  yolda  alman  aviasiyasının 
bombardmanına  düşür  və  onun  həyat  yoldaşı  həlak  olur.  Oğlu  isə  sürgün  dövrü 
qurtarandan sonra bir müddət Kalininqradda yaşayır və nəhayət, 1977-ci ildə anası 
və  özünün  heç  bir  günah  işlətməməsi,  sadəcə,  çar  və  Müsavat  generalının  ailə 
üzvləri olduqları üçün həbs edilmələri haqqında sənəd alaraq Azərbaycana qayıdır. 

180 
 
Port-Artur 
döyüşlərinin  qəhrəmanı  Əli  ağa 
Şıxlinski  təcrübəli  topçu  kimi  ad  çıxarmaqla  bərabər,  dərin 
biliklərə malik nəzəriyyəçi kimi də tanınırdı. 
I Dünya müharibəsində müxtəlif məsul vəzifələrdə 
çalışan  Şıxlinski  ağır  artilleriyanın  tətbiqinin  yeni  əsaslarını 
qoymuşdu.  “Rusiya  artilleriyasının  allahı”  adlandırılan 
Şıxlinskini  çox  adam  polyak  saysa  da,  o  hər  yerdə 
azərbaycanlı, müsəlman olduğunu vurğulayırdı. 
1918-ci ildə Azərbaycanda Müsəlman Korpusunun, 
sonra  isə  Qafqaz  İslam  Ordusunun  yaradıcılarından  olan 
Şıxlinski 
Bakının 
erməni-bolşevik 
qüvvələrindən 
təmizlənməsində  yaxından  iştirak  etmişdir.  1918-1920-ci 
illərdə  Azərbaycan  Ordusunun  hərbi  nazirinin  müavini 
vəzifəsində  çalışan  Şıxlinski  qısa  müddət  ərzində  ölkəmizdə 
güclü ordunun yaradılmasında əlindən gələni əsirgəməmişdir. 
Ə.  Şıxlinski  Azərbaycan  tarixinə  görkəmli  sərkərdə,  hərb 
nəzəriyyəçisi, ilk hərbi lüğətin müəllifi, ilk hərbi memuarların 
müəllifi,  Azərbaycan  Qızıl  Aypara  Cəmiyyətinin  yaradıcısı 
kimi  daxil  olmuşdur.  İlk  hərbi  jurnalımız  “Hərbi  bilik” 
dərgisini də o yaratmışdır.
 
Əli ağa Şıxlinski 
    (1865-1943) 
Əli ağa Şıxlinski 1865-ci il aprelin M 23-də Qazaxda zadəgan ailəsin də 
anadan  olub.  1883-cü  ildə  Tiflisdə  Mixaylov  artilleriya  məktəbinə  qəbul  edilən 
Şıxlinski  oranı  fərqlənmə  diplomu  ilə  bitirib.  Təhsilini  başa  vurduqdan  sonra  Əli 
ağa Qafqaz hərbi dairəsinin topçu hissələrində xidmət edib. 
Şıxlinski  müharibə  ab-havası  gələn  Uzaq  Şərqə  təyinat  alır.  O,  1900-cü 
ildə  Zabaykal  topçu  divizionunda  çalışmağa  başlayır.  Rus  qoşunlarının  Çin 
yürüşündə  iştirak  edən  Şıxlinski  döyüşlərdə  fərqlənir,  1904-cü  ildə  topçu 
batareyasının komandiri vəzifəsində Port-Artura göndərilir. 1904 - 1905-ci illər rus 
-yapon  müharibəsi ona  şöhrət gətirir. Son döyüşlərin birində ayağından  yaralanan 
pod-polkovnik  Şıxlinskini  yaponlar  əlil  hesab  edib  əsir  götürmürlər.  Lakin 
Peterburqda müalicə alan Şıxlinski çox keçmir ki, yenidən ordu sıralarına qayıdır. 
Artilleriya  hissələrində  xidmətini  davam  etdirən  Şıxlinski  1907-ci  ildə  Ali  Zabit 
Artilleriya  Məktəbinə  daxil  olur.  Məktəb  Rusiya  ordusu  artilleriya  hissələri  üçün 
dərin  biliklərə  malik  zabit  kadrları  yetişdirir  və  faktik  olaraq  artilleriya  üzrə 
akademiya hesab edilirdi. 
1910-cu  ildə  məktəbi  bitirən  Şıxlinski  yenidən  Qafqaz  hərbi  dairəsində 
divizion  komandiri  vəzifəsində  xidmətini  davam  etdirir.  1912-ci  ildə  onun  təklif 
etdiyi yeni atəş üsulu "Şıxlinski üçbucağı" adı altında hərb elminə daxil olmuşdur. 

181 
 
"Səhra  toplarının  cəbhədə  işlədilməsi"  kitabı  isə  artilleriya  zabitlərinin  stolüstü 
kitabına çevrilmişdir. 
1912-ci ildə Ali Zabit Artilleriya Məktəbinə rəis müavini, 1913-cü ildə isə 
məktəbin  rəisi  təyin  edilən  Şıxlinskiyə  həmin  ildə  general-mayor  rütbəsi  verilir. 
1914-cü  ilin  sonlarında  Şıxlinski  yenidən  artilleriya  hissələrinə  qayıdır.  Rusiya 
ordusunda  məşhur  topçu  kimi  tanınan  Şıxlinski  Rusiya  paytaxtı  Petroqradın 
müdafiə  sisteminin  artilleriya  rəisi  təyin  edilir.  Bu  vəzifədə  olarkən  o,  şəhər 
ətrafında artilleriya mövqelərinin seçilib qurulmasında, Baltik dənizi və Fin körfəzi 
sahillərində artilleriya batareyalarının yaradılmasında, həmçinin yeni yaranan zenit 
artilleriya hissələrinin formalaşdırılmasında yaxından iştirak edir. 
1915-ci  ildə  müharibə  mövqe  xarakterini  alır.  Belə  vəziyyətdə 
Şıxlinskinin elmi kitabları  yada  düşür, onların  əsasında  yeni növ artilleriya  -  ağır 
artilleriya  hissələri  təşkil  olunmağa  başlanılır.  Bu  zaman  Şıxlinski  əvvəlcə  Qərb 
cəbhəsinin  ağır  artilleriya  rəisi,  sonra  isə  ali  baş  komandan  -  imperator  yanında 
artilleriya  üzrə  general  təyin  edilir.  Şıxlinski  qısa  müddət  ərzində  ağır  artilleriya 
hissələrinin təşkil edilib döyüşlərdə iştirakını təmin edir. Onun artilleriya hissələri 
məşhur  Brusilov  həmləsində  özlərini  tamamilə  doğruldurlar.  1916-cı  ildə  bütün 
Qərb  cəbhəsinin  artilleriya  inspektoru  təyin  edilən  Şıxlinskiyə  xidmətlərinə  görə 
19I7-ci  ilin  əvvəllində  general-leytenant  rütbəsi  verilir.  Əli  ağa  Şıxlinski  10-cu 
ordunun  komandanı  təyin  edilir.  Lakin  bu  zaman  Rusiya  imperiyası  artıq 
dağılmaqda idi. Belə vəziyyətdə Şıxlinski vətəninə - Azərbaycana qayıdır. 
Rusiya  ordusunda  xidmət  zamanı  Rusiya  ordenləri  sırasında  ən  yüksək 
hərbi təltif nişanı sayılan "Müqəddəs Georgi" ordeninin 4-cü dərəcəsi, "Ağ qartal”, 
"Aleksandr  Nevski"  ordenləri,  "Müqəddəs  Stanislav"  və  "Müqəddəs  Anna" 
ordenlərinin  bütün  dərəcələri,  "Müqəddəs  Vladimir"  ordeninin  4,  3  və  2-ci 
dərəcələri,  həmçinin  üzərində  "İgidliyə  görə"  sözləri  yazılan  fəxri  qızıl  qılınc, 
Fransanın  "Fəxri  legion"  və  digər  Antanta  dövlətlərinin  ordenləri  ilə  təltif 
edilmişdir. 
Bakıda  möhkəmlənən  erməni-bolşevik  qüvvələri  əhaliyə  divan  tutur, 
xalqımıza  qarşı  genosid  törədirdilər.  Belə  bir  vaxtda  Müsəlman  Korpusu 
yaradılmağa başlandı və Şıxlinski onun komandanı təyin edildi. Kifayət qədər silah 
və  sursatı,  zabit  kadrları  olmayan  ilk  hərbi  hissələrimiz  qəhrəmanlıqla  döyüşə 
atılsalar da, düşmənin  üstün qüvvələri qarşısında geriyə çəkilirdilər. Belə şəraitdə 
müstəqilliyini  elan  etmiş  Azərbaycan  qardaş  Türkiyə  dövlətinə  müraciət  etməli 
oldu. Göyçay döyüşlərində darmadağın edilən erməni-bolşevik qüvvələri tutduqları 
ərazilərdən  qovuldu  və  nəhayət,  sentyabrın  15-də  Bakı  şəhəri  düşməndən  azad 
edildi.  1918-ci  ilin  noyabr  ayında  türk  qoşunları  Azərbaycandan  çıxarıldı. 
Azərbaycan isə öz hissələrini tərtib etməkdə davam edirdi. Azərbaycan Ordusunda 
Şıxlinski hərbi nazir Mehmandarovun müavini təyin edildi. Müstəqil Azərbaycanın 

182 
 
ordusunun  yaradılmasında  onun  böyük  əməyi  olmuşdur.  1919-cu  ildə  ona  tam 
artilleriya generalı rütbəsi verilmişdir. 
1920-ci  ildə  müstəqil  dövlətimiz  süquta  uğrayanda  Şıxlinski  vətəndə 
qalmaq  qərarına  gəldi.  Sovetlər  tərəfindən  həbs  edilən  general  2  aydan  sonra 
N.Nərimanovun  səyləri  ilə  azad  edildi  və  Mehmandarovla  bərabər  Moskvaya 
göndərildi. 
Daimi  Artilleriya  Komissiyasının  üzvü  seçilən  Şıxlinski  həmçinin  Ali 
Artilleriya  Məktəbində  sovet  artilleriya  zabitlərinə  dərs  demiş,  artilleriya 
nizamnaməsi hazırlayan komissiyanın işində iştirak etmişdir. 
1921-ci  ildə  N.Nərimanov  və  Ə.Qarayevin  xahişi  ilə  Bakıya  qaytarılan 
Şıxlinski  Bakı  Qarnizonu  Hərbi-Elmi  Cəmiyyətinin  sədr  müavini  olmuş,  Sovet 
Azərbaycanı  Ordusunun  Qərargahında  işləmiş,  Azərbaycan  Komandirlər 
Məktəbində dərs demişdir. 1928 -1929-cu illərdə o, Azərbaycanda ilk hərbi jurnal 
olan  "Hərbi  bilik"  jurnalını  nəşr  etdirmişdir.  Tərcümə  fəaliyyəti  ilə  məşğul  olan 
Şıxlinski ilk hərbi lüğətimizi tərtib etmişdir ki,  burada  rus, türk və  fars dillərində 
olan hərbi terminlər Azərbaycan dilində verilmişdir. 
Lakin müstəqilliyin son atributlarını itirən Azərbaycanda məşhur generala 
yer  tapılmır.  O  bütün  vəzifələrdən  çıxarılır.  Buna  baxmayaraq  o,  respublikanın 
ictimai  həyatında  yaxından  iştirak  edir  və  Azərbaycanda  Qızıl  Aypara 
Cəmiyyətinin açılmasına nail olur. 
İki  dünya  müharibəsi  arasında  hərbi  yeniliklərlə  maraqlanan  Şıxlinski 
hərbi aviasiyanın gələcəkdə oynayacağı roldan böyük həvəslə danışır, mühazirələri 
elmi  jurnallarda  çap  edilirdi.  Onun  ehtimalları  II  Dünya  müharibəsi  cəbhələrində 
təsdiqini  tapırdı.  Ömrünün  son  illərində  öz  xatirələrini  qələmə  alan  Şıxlinski 
Azərbaycanda  ilk  hərbi  memuar  kitabı  sayılan  "Mənim  xatirələrim"  kitabını 
yazmışdır. Bu kitab müəllifin vəfatından sonra - 1944-cü ildə işıq üzü görmüşdür. 
Əli  ağa  Şıxlinski  1943-cü  ildə  Bakı  şəhərində  vəfat  edib  və  II  Fəxri 
xiyabanda  dəfn  olunub.  Həyat  yoldaşı,  məşhur  Qayıbovlar  nəslinin  nümayəndəsi, 
Azərbaycanın  ilk  şəfqət  bacısı  Nigar  xanım  Şıxlinskayanın  məzarı  da  onun 
məzarının yanındadır. 

183 
 
Cəlil  Məmmədquluzadənin  ədəbi  irsi 
Mirzə  Fətəli  Axundzadənin  realist  ənənələrinin 
davamı  idi.  O  hər  zaman  qeyd  edirdi  ki,  sənətdə 
mücərrədliyə,  formalizm  təzahürlərinə,  ideyasız 
meyllərə son qoyulmalı, ədəbiyyat və mətbuat geniş 
xalq  kütlələrinin  mənafeyi  uğrunda  mübarizə 
aparmalıdır. Böyük yazıçı və dramaturq əsərləri ilə o 
zamankı  Azərbaycan  həyatında hökm  sürən  feodal-
patriarxal  münasibətlərini, çar məmurları və riyakar 
din  xadimlərinin  özbaşınalıqlarını,  şüurlarda  və 
məişətdəki  geriliyi  durmadan  tənqid  etmişdir.  Onun 
“Ölülər” traqikomediyası Azərbaycan əsəbiyyatında 
realizm 
və 
satiranın  yeni  bir  mərhələsinin 
başlanğıcını 
qoymuşdur.  Onun  bütün  bədii 
yaradıcılığının nüvəsi satiradan ibarətdir. 
Cəlil  Məmmədquluzadənin  adı  Azərbaycan  tarixinə 
yazıçı,  dramaturq,  jurnalist,  ictimai  xadim, 
Azərbaycanda,  eləcə  də  türk-müsəlman  dünyasında 
satirik  jurnalistikanın  əsasını  qoymuş  bir  şəxs  kimi 
yazılmışdır.