SƏbuhi ƏHMƏdov

Fətəli xan Xoyski 
   (1875-1920) 
 
Fətəli  xan  Xoyski  1875-ci  ildə  Şəki 
şəhərində  anadan  olmuşdur.  Soykökü  Xoy  şəhərindən  olduğundan  Xoyski  soyadı 
ilə tanınmışdır. Atası İsgəndər xan Xoyski Rusiya ordusunda xidmət etmiş, peşəkar 

236 
 
zabit olmuş, general-leytenant rütbəsində istefaya çıxmışdır. Oğluna dünyəvi təhsil 
vermək məqsədi ilə general onu Yelizavetpol (Gəncə) şəhərinə göndərmiş və Fətəli 
burada klassik (yəni humanitar biliklər verən) gimnaziyada oxumuşdur. 
Gimnaziyanı  bitirdikdən  sonra  Fətəli  xan  Rusiya  imperiyası  üçün 
hüquqşünaslar  hazırlayan  ən  mötəbər  elm  ocağı  -  Moskva  Universitetinin  hüquq 
fakültəsinə  daxil  olmuşdur.  Bütün  çətinliklərə  mərdliklə  sinə  gərən  Fətəli  xan 
1897-ci  ildə  universiteti  birinci  dərəcəli  diplomla  bitirmişdir.  Fətəli  xan  təyinatını 
Azərbaycana  almış,  Yelizavetpol  (Gəncə)  dairə  məhkəməsində  əmək  fəaliyyətinə 
başlamışdır.  Sonralar  o,  Kutaisi  dairə  və  qəza  məhkəmələrində  işləmiş,  Zuqdidi 
barışıq  məhkəməsində  çalışmışdır.  1904-cü  ildə  kollec  asessoru  rütbəsinə  layiq 
görülən Fətəli xan Xoyski Yekaterinodar (Krasnodar) dairəsinə  prokuror  müavini 
təyin edilir və 1907-ci ilədək bu vəzifədə işləyir. 
1907-ci  ildə  Azərbaycana  qayıdan  Xoyski  Yelizavetpol  (Gəncə) 
quberniyasından  Rusiya  imperiyasının  2-ci  Dövlət  Dumasına  deputat  seçilmişdir. 
Böyük nüfuzu sayəsindo o, Dövlət Dumasının müsəlman fraksiyasında aparıcı rol 
oynamağa  başlamış,  fraksiyanın  bürosuna  seçilmişdir.  Xoyski  fraksiya  adından 
Dövlət  Dumasının  iclaslarında  çıxışlar  edir,  çar  hökumətinin  imperiyanın 
ucqarlarında  yeritdiyi  siyasəti  kəskin  surətdə  pisləyir.  O  ən  çox  da  imperiyanın 
ayrı-seçkilik  və  köçürmə  siyasətinə  qarşı  çıxış  edirdi.  Onun  mütəmadi  çıxışları 
deputatların  diqqətini  bu  problemə  cəlb  etmiş  və  başda  Xoyski  olmaqla  Dövlət 
Dumasının  173  deputatı  xüsusi  qanun  layihəsi  tərtib  edib  altından  imza  atmışdı. 
Qanun layihəsi Rusiyada  milli və dini fərqlərə görə vətəndaşların siyasi və  mülki 
hüquqlarını məhdudlaşdıran bütün köhnə qanunları ləğv etməli idi. Xoyski vaxtilə 
Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  tərəfindən  tərtib  edilmiş  müsəlman  fraksiyasının 
proqramını da həyata keçirməyə çalışırdı. Hər çıxışı ilə imperiyanın türk-müsəlman 
əhalisinin  hüquqlarını  qorumağa  çalışan  Xoyskinin  fəaliyyəti  bəzi  şovinist  rus 
deputatları tərəfindən qəzəblə qarşılanır, ona "rədd ol, get Türkiyə”yə qışqırırdılar. 
Lakin  bütün  bunlara  baxmayaraq  Xoyski  fəaliyyətini  davam  etdirirdi.  Cəmi  103 
gün  mövcud  olmuş  2-ci  Dövlət  Duması  Rusiya  hakim  dairələrinin  mürtəce 
fəaliyyətinə maneçilik törətdiyinə görə imperatorun fərmanı ilə buraxılmışdır. 
Azərbaycana qayıdan Xoyski bir müddət Yelizavetpol (Gəncə) şəhərində, 
sonra isə Tiflisdə hüquqşünas kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1913-cü ildə Fətəli xan 
Bakıya köçmüş və şəhər dairə məhkəməsində fəaliyyətə başlamışdır. Bu zaman o, 
Bakının  ictimai-mədəni  həyatında  əhəmiyyətli  rol  oynamışdır.  Fətəli  xan 
xeyriyyəçi  kimi  də  tanınırdı.  1917-ci  ilin  fevralında  imperator  hakimiyyəti 
devriləndə  Bakıda  Müsəlman  Milli  Şurası  yaradılmış,  Fətəli  xan  onun  müvəqqəti 
icraiyyə  komitəsinin  üzvü  seçilmişdir.  Onun  təşəbbüsü  ilə  Bakıda  Qafqaz 
müsəlmanlarının qurultayı keçirilmişdir. 

237 
 
1917-ci  ilin  oktyabrında  Bakı  şəhər  Dumasına  seçkilər  keçirilir. 
Bolşeviklərin,  başqa  rus  partiyalarının  və  eləcə  də  ermənilərin  səylərinə 
baxmayaraq  seçkilərdə  müsəlman  əhalisi  fəal  iştirak  edir  və  dumaya  öz 
deputatlarını  seçir.  Fətəli  xan  Xoyski  Bakı  şəhər  Dumasının  sədri  olur  və  onun 
rəhbərliyi ilə duma Bakıda qeyri-qanuni fəaliyyət göstərən bolşevik Bakı Sovetinin 
yeganə  və  güclü  rəqibinə  çevrilir.  Məhz  onun  səyləri  nəticəsində  Bakıda 
bolşeviklər və ermənilər özbaşınalıqlar edə bilmirlər. 
Qafqazda  Ümumrusiya  Müəssislər  Məclisinə  seçkilər  keçiriləndə  44 
müsəlman  deputat  arasında  Fətəli  xan  Xoyski  də  məclisə  seçilir.  Bu  məclis 
Peterburqda işə başlamalı idi, lakin V.Leninin başçılığı ilə bolşeviklər buna imkan 
vermirlər.  Seçilmiş  deputatlar  Tiflis  şəhərində  Zaqafqaziya  Seymini  yaratdılar  və 
onu  Cənubi  Qafqazın  qanunvericilik  orqanı  elan  etdilər.  1918-ci  ilin  aprelində 
Zaqafqaziya  Federativ  Respublikası  yaradıldı.  Onun  nazirləri  arasında  Xoyski  də 
var  idi.  O,  xalq  maarif  naziri  seçilmişdi.  Bu  vəzifədə  olarkən  Xoyski  Tiflisdə 
yaradılması nəzərdə tutulan universitetin Bakıda açılması tələbini irəli sürdü və bu 
işlə  bağlı  hazırlıq  tədbirləri  görməyə  başladı.  1918-ci  ilin  mayında  Zaqafqaziya 
Federativ  Respublikası  dağıldı  və  seymin  azərbaycanlı  deputatları  mayın  27-də 
Azərbaycan  Milli  Şurası  təşkil  edərək  mayın  28-də  Azərbaycanın  müstəqilliyini 
elan etdilər. 
Qafqaz  canişininin  iqamətgahında  keçirilən  iclasda  İstiqlal  bəyannaməsi 
qəbul edildi və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti adlı dövlət təşkil olundu. Fətəli xan 
Xoyski  yekdilliklə  cümhuriyyətin  ilk  hökumətinin  sədri  seçildi.  Bu  hökumətdə 
Xoyski  baş  nazir  vəzifəsi  ilə  bərabər,  daxili  işlər  naziri  vəzifəsini  də  tutdu. 
Xoyskinin ilk tədbiri Azərbaycanın müstəqilliyini bütün dünyaya  bəyan etməkdən 
ibarət oldu. İyunun 16-da Bakıya köçən hökumət və Milli Şura burada çətin hərbi-
siyasi vəziyyətlə üzləşdi. Birinci hökumət buraxıldı və onun əvəzinə təşkil olunan 
ikinci  hökumətə  Xoyski  yenidən  baş  nazir  seçildi;  ədliyyə  naziri  vəzifəsini  də  o 
icra edirdi. 
Hökumət çox çətin və mürəkkəb şəraitdə yeni dövlət aparatını təşkil edir, 
ölkədə  hərbi  vəziyyət  elan  olunur.  Bakının  bolşevik-erməni  qüvvələri  tərəfindən 
işğal  edildiyi  bir  şəraitdə  əsas  diqqəti  ordunun  təşkilinə  yönəldən  hökumət  bu 
sahədə qardaş Türkiyədən kömək almışdır. Xoyskinin başçılıq etdiyi hökumətin ilk 
addımları  sırasında  hərbi  mükəlləfiyyət  haqqında  qanunun  qəbul  edilməsi, 
Azərbaycan  türk  dilinin  dövlət  dili  elan  edilməsi,  ermənilərin  törətdikləri 
vəhşilikləri  dünyaya  çatdırmaq  məqsədi  ilə  Fövqəladə  Təhqiqat  Komissiyasının 
təşkil  edilməsi.  Gəncə  və  Cəbrayıla  tarixi  adlarının  qaytarılması  xüsusi  qeyd 
olunmalıdır. Sentyabrın 15-də Azərbaycan - türk qüvvələri Bakını bolşevik-erməni 
qoşunlarından  azad  etdikdən  sonra  sentyabrın  17-də  hökumət  Bakıya  köçür. 
Bakıda  həyata  keçirilən  tədbirlər  sırasında  Azərbaycan  parlamentinin  (Məclisi-

238 
 
Məbusan)  yaradılması  üçün  komissiyanın  fəaliyyəti,  dövlət  bayrağı  haqqında 
qanunun qəbul edilməsi, dövlətin iqtisadi və inzibati həyatının bərpa edilməsi kimi 
vacib addımlar atılır. 
Lakin dekabr ayında ikinci hökumət də buraxılır və üçüncü hökumət təşkil 
olunur.  Onun  üzvlərini  təyin  edən  parlament  yenidən  Fətəli  xanı  baş  nazir 
vəzifəsinə seçir. Bu dövrdə əsas vəzifə Avropa dövlətləri tərəfindən Azərbaycanın 
müstəqilliyinin  tanınması  idi  və  odur  ki,  Fətəli  xan  Xoyski  xarici  işlər  naziri 
vəzifəsini də özü icra edir. Parlamentdə mövqe tutmuş sosialist yönümlü partiyalar 
Xoyskini  qərəzli  tənqid  edir,  onun  fəaliyyətinə  maneçilik  törədirdilər.  Buna 
dözməyən  Xoyski  baş  nazir  vəzifəsindən  istefa  verir  və  parlamentdəki  son 
çıxışında  belə  deyir:  "Siz  bunu  bilməlisiniz  ki,  Azərbaycanın  istiqlalı  hər  dəqiqə 
təhlükədədir. İndi elə vaxtdır ki, Azərbaycan qalmaz, istiqlalımız gedər". 
Qətiyyətli  və  səriştəli  dövlət  xadimi  Fətəli  xan  Xoyskinin  baş  nazir 
vəzifəsindən istefa  verməsi dövlətin müqəddəratına  mənfi təsir göstərdi. Ölkəsinə 
əlindən  gələn  köməyi  göstərməyə  çalışan  Xoyski  1919-cu  ilin  dekabrında  xarici 
işlər  naziri  təyin  edildi.  Onun  səyləri  nəticəsində  1920-ci  ilin  yanvarında  aparıcı 
dünya dövlətləri Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdı. Həmçinin Gürcüstan və İranla 
əlaqələr  normallaşdırıldı,  Azərbaycanda  xarici  ölkələrin  nümayəndəlikləri 
açılmağa  başladı.  Sovet  Rusiyasının  bütün  təzyiqlərinə  sinə  gərən  Fətəli  xan 
Xoyski  eyni  zamanda  ona  Azərbaycana  hücum  etmək  üçün  heç  bir  əsas 
verməmişdir.  Belə  şəraitdə  Sovet  Rusiyasının  XI  Qızıl  Ordusu  bütün  beynəlxalq 

239 
 
Rusiya  imperiyasının  tərkibində  olan  müsəlman 
xalqlarının  nicatını  birgə  mübarizədə  görən  Əlimərdan  bəy 
Topçubaşov  demişdir:  “Biz  türk  övladları,  əslimiz  bir, 
nəslimiz  bir,  dinimiz  birdir.  Atalarımız  o  qədər  qəhrəman 
millət  olduqları  halda,  bu  gün  Qafqaz  dağlarında,  Krım 
bağlarında,  Kazan  çöllərində  və  Orta  Asiya  ovalıqlarında, 
atalarımızın mülki olan öz vətənimizdə, öz torpaqlarımızda öz 
ehtiyaclarımızı bildirməyə imkan qalmamışdır”. 
Azərbaycan  tarixinə  Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  Rusiyanın 
müsəlman-türk 
xalqlarının 
milli-azadlıq 
hərəkatının 
lidürlərindən  biri,  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin 
banilərindən biri, parlamentin sədri, görkəmli siyasi və dövlət 
xadimi kimi daxil olmuşdur.
 
normaları pozaraq Azərbaycana əsassız hücum etdi. 
Azərbaycanın  işğalından  sonra  Tiflisə  mühacirət  etməyə  məcbur  olan 
Fətəli xan Xoyski burada da düşmənləri üçün qorxulu idi. Ona görə də sovetlər onu 
öldürmək  üçün  Tiflisə  muzdlu  erməni  qatili  göndərirlər.  1920-ci  il  iyunun  19-da 
Fətəli  xan  Xoyski  Tiflisdə  öldürülür.  O,  digər  böyük  azərbaycanlı,  Mirzə  Fətəli 
Axundzadənin  qəbri  yanında  torpağa  tapşırılır.  Müdrik  insan,  sanki  axırını 
duyurmuş  kimi,  hələ  sağlığında  belə  demişdir:  "Qüvvəmiz  qədər  vəzifəmizi  ifa 
etdik.  Hələ  çox  şey  edə  bilməmişik,  amma  bunu  cürətlə  deyə  bilərəm  ki, 
hökumətin  nöqsanları  ilə  bərabər,  yol  göstərən  işıqlı  ulduzu  bu  şüar  olmuşdur: 
"Millətin hüququ, istiqlalı, hürriyyəti”. 
 
Əlimərdan bəy Topçubaşov 
(1863-1934) 
Əlimərdan  bəy  Ələkbər  bəy  oğlu  Topçubaşov  1863-cü  ildə  Tiflis 
şəhərində anadan olmuşdur. O, ilk təhsilini Tiflisdə almış, 1884-cü ildə 1-ci Tiflis 
gimnaziyasını bitirmişdir. Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsini 1888-ci ildə 
fərqlənmə diplomu ilə başa vurduqdan sonra Əlimərdan bəy bir neçə il Rusiyanın 
müxtəlif  şəhərlərində  işləmişdir.  1894-cü  ildə  o,  Bakıya  təyinat  alaraq  şəhərin 
hüquq-mühafizə  orqanlarında  çalışmışdır.  Çox  keçməmişdir  ki,  Əlimərdan  bəy 
dövlət qulluğundan imtina etmiş və vəkil kimi fəaliyyətə başlamışdır. Dərin biliyi, 
peşəkarlığı, insani keyfiyyətləri sayəsində o, şəhər ictimaiyyəti tərəfindən rəğbətlə 
qarşılanırdı.  Azərbaycan,  rus,  fars,  fransız,  ingilis  və  gürcü  dillərini  mükəmməl 
bilən  Topçubaşov  tanınmış  iş  adamı  və  görkəmli  xeyriyyəçi  Hacı  Zeynalabdin 
Tağıyevin diqqətini cəlb etmiş və o, 1897-ci ildə "Kaspi" qəzetinin redaktorluğunu 
Əlimərdan  bəyə  tapşırmışdır.  Bu  vəzifə  Əlimərdan  bəyə  Bakının  ictimai-siyasi 
həyatı  ilə  yaxından  tanış  olmağa  imkan  vermişdir.  Şəhərin  bütün  işlərində  fəal 

240 
 
iştirak edən Ə.Topçubaşov Bakı şəhər Dumasının üzvü seçilmiş, bir müddət onun 
sədri olmuşdur. 
1905  -  1907-ci  illərdə  müsəlman  xalqlarının  azadlıq  mübarizəsinin 
təşkilində Əlimərdan bəy Topçubaşovun əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. Hökumətin 
azadlıq mübarizəsini boğmaq üçün müxtəlif provokasiyalarla (milli qırğın siyasəti, 
neft mədənlərində iğtişaşların törədilməsi, ayrı-ayrı məmurlara qarşı sui-qəsdlər və 
s.)  güc  tətbiq  etmək  üçün  hökumətin  bəhanə  axtarmasını  o,  redaktoru  olduğu 
qəzetdə  açıq  ifşa  edirdi.  Hökumət  adına  yazılan  bütün  xahişlər,  müraciətlər 
bilavasitə onun iştirakı ilə tərtib və təqdim edilirdi. 
Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  müsəlman  xalqlarının  nicatını  birgə 
mübarizədə  görürdü.  Çıxışlarının  birində  o  demişdir:  "Biz  türk  övladları,  əslimiz 
bir,  nəslimiz  bir,  dinimiz  birdir.  Atalarımız  o  qədər  qəhrəman  millət  olduqları 
halda, bu gün Qafqaz dağlarında, Krım bağlarında, Kazan çöllərində və Orta Asiya 
ovalıqlarında,  atalarımızın  mülkü  olan  öz  vətənimizdə,  öz  torpaqlarımızda  öz 
ehtiyaclarımızı bildirməyə imkan qalmamışdır". 
1905-ci  ildə  Rusiyanın  Nijni-Novqorod  şəhərində  keçirilən  Ümumrusiya 
müsəlmanlarının 1-ci qurultayında Ə.Topçubaşov sədrlik etmişdir. O, 1906-cı ildə 
Peterburqda  keçirilən  2-ci  qurultayda  "Ümumrusiya  müsəlmanları  İttifaqı" 
partiyasının  nizamnamə  və  proqramını  tərtib  etmiş,  3-cü  qurultayda  həmin 
partiyanın  sədri  seçilmişdir.  Bu  siyasi  partiyanın  yaradılması  ilə  müsəlmanların 
ölkənin  siyasi  həyatında  vahid,  mütəşəkkil  formada  iştirak  edəcəyinə  ümid 
bəsləyən Topçubaşov əlindən gələni əsirgəməmişdir. 
Azərbaycanda  böyük  nüfuz  sahibi  olan  Ə.Topçubaşov  1-ci  Dövlət 
Dumasına Bakı quberniyasından deputat seçilmişdir. Dövlet Dumasında müsəlman 
deputatlara  qarşı  olan  əsasən  mənfi  münasibəti  görən  Əlimərdan  bəy  müsəlman 
fraksiyasının yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etmiş və bu təşəbbüs bütün müsəlman 
deputatlar  tərəfindən  dəstəklənmişdir.  Topçubaşov  fraksiyanın  sədri  seçilmişdir. 
Onun  rəhbərliyi  ilə  deputatlar  çarizmin  imperiyanın  ucqarlarında  apardığı  siyasəti 
tənqid  edir  və  bir  çox  mühüm  tələblər  irəli  sürürdü.  Müsəlman  fraksiyasının 
tələbini  Ə.Topçubaşov  səsləndirmişdir:  "Müsəlman  proqramı  ciddi  surətdə 
konstitusiya  əsasları  üzərində  dayanaraq  torpaqların  milliləşdirilməsi,  din 
məsələlərində  tam  muxtariyyət,  bütün  imperiya  ərazisində  özünü  idarə  edən  kiçik 
vahidlərin  və  vilayət  məclislərinin  təsis  edilməsi  ilə  yerlərdə  geniş  muxtar 
idarəçilik prinsipini irəli sürür". 
Dumanın  fəaliyyətindən  narazı  olan  mürtəce  qüvvələrin  təzyiqi  ilə  onun 
fəaliyyəti  dayandırılanda  bir  sıra  deputatlar  imperatorun  hərəkətlərinə  belə  etiraz 
etməkdən  çəkinməmişlər.  Bu  deputatlar  sırasında  Topçubaşov  da  olmuşdur.  O, 
Vıborq  etiraz  müraciətnaməsini  imzalamış  və  buna  görə  3  ay  həbsdə 
saxlanılmışdır.  O  həmçinin  Dövlət  Dumasına  seçilmək  hüququndan  da  məhrum 

241 
 
edilmişdir. Ona hətta qəzet və jurnal redaktoru olmaq da qadağan olunmuşdur. Bu 
səbəbdən  də  o,  Bakı  şəhər  Dumasından  çıxarılmışdır.  Türk  dünyasının  görkəmli 
simalarından biri İsmayıl bəy Qaspralı yazırdı: "...səni, sənin biliyini, təcrübəni və 
ürəyini xalqdan heç kim məhrum edə bilməz və sən bunu bilməlisən ki, sən xalqa 
daha çox lazımsan". 
Bununla  belə,  Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  2-ci  Dövlət  Dumasının 
müsəlman fraksiyasının işində yaxından iştirak etmiş layihələr hazırlamışdır. Onun 
üçün  Moskvada  hətta  müsəlman  fraksiyasının  "Daimi  təmsilçilik"  bürosu 
açılmışdır. Lakin onun bu fəaliyyətinin də qarşısı alındı və o, 1910-cu ildə Bakıya 
qaytarıldı. 
Topçubaşov  I  Dünya  müharibəsi  ərəfəsində  müsəlmanların  "Tələblər 
paketi"ni  hazırlamışdır.  O,  1916-cı  ildə  Tiflisdə  Qafqaz  millətləri  yığıncağında 
Azərbaycanı təmsil etmişdir. İmperiyanın dağıldığı bir dövrdə Topçubaşov Rusiya 
Müəssislər  Məclisinə  nümayəndə  seçilmişdir.  Bu  məclis  konstitusiya  qəbul 
etməklə demokratik Rusiya respublikası yaratmalı idi, lakin mürtəce qüvvələr buna 
imkan  verməmişlər.  Ucqarların  yenidən  Rusiya  əsarətinə  düşməsi  təhlükəsi 
yarananda onların müstəqillik məsələsi meydana çıxmışdır. 
1918-ci  ildə  Azərbaycan  xalqı  müstəqillik  qazananda,  Azərbaycan  Xalq 
Cümhuriyyəti  yarananda  onun  qarşısında  dayanan  əsas  məsələlərdən  biri 
müstəqilliyimizin  dünya  dövlətləri  tərəfindən  tanınması  məsələsi  idi. 
Cümhuriyyətin mövcud olduğu illərdə bu istiqamətdə aparılan işlərə faktik olaraq 
Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  rəhbərlik  etmişdir.  Qısa  müddət  Azərbaycanın  2-ci 
nazirlər  kabinetində  xarici  işlər  naziri  işləyən  Topçubaşov  daha  sonra 
Azərbaycanın fövqəladə elçisi və səlahiyyətli naziri kimi İstanbula göndərilmişdir. 
Burada  bir  çox  osmanlı  vəzifəli  şəxsləri  ilə  fəal  görüşlər  keçirən  Topçubaşov 
sultanla  görüşmüş,  Azərbaycanın  dəstəklənəcəyi  barəsində  real  vədlər  almışdır. 
İstanbulda  həmçinin  digər  ölkələrin  nümayəndələri  ilə  də  görüşlər  keçirmiş  və 
Azərbaycan  həqiqətləri  barədə  onlara  məlumat  vermişdir.  Topçubaşovun  ilk  və 
önəmli addımlarından biri İstanbulda  Azərbaycan mətbuat bürosunun yaradılması 
olmuşdur.  Erməni  təbliğat  maşınına  qarşı  uğurlu  mübarizə  aparan  büro  bütün 
vasitələrlə  Azərbaycanın  üzləşdiyi  problemlər  barəsində  məlumat  verirdi. 
Topçubaşov yazırdı: "Ermənilərin iştahası çox böyükdür və həm də bu iştahalarını 
özgələrinin, ilk növbədə isə bizim hesabımıza doydurmaq istəyirlər. Az qala bütün 
paytaxtlarda  bizim  mənafeyimizin  zərərinə  təbliğat  aparır,  bizi  dövlət  həyatı 
qurmağa qabil olmayan və başqa millətlərlə barışmaz millət kimi qələmə verirlər". 
Azərbaycan parlamenti işə başlayanda məhz Topçubaşovun sədr seçilməsi 
təklif  olunmuşdur,  İstanbulda  olması  nəzərə  alınaraq  o,  qiyabi  olaraq  sədr 
seçilmişdir.  Azərbaycan  nümayəndə  heyətinin  sədri  kimi  Paris  Sülh  konfransına 
göndərilən Topçubaşov burada gərgin danışıqlar aparmışdır. O demişdir: "Avropa 

242 
 
və  Amerika  mətbuatında  tez-tez  Azərbaycan  haqqında  səhv,  saxtalaşdırılmış  və 
həqiqətə uyğun olmayan məlumatlar verilməsinin şahidi oluruq. Düzdür, bizi hələ 
yaxşı  tanımırlar.  Biz  indi  birinci  dəfədir  Avropadayıq,  lakin  əmin  edirik  ki, 
konfrans  bizi  dinləyəcək  və  biz  Millətlər  Cəmiyyətinə  buraxılacağıq".  O, 
dediklərinə nail oldu: 1920-ci il yanvarın 11-də Paris Sülh konfransının Ali Şurası 
Qafqaz  məsələsini  çox  gərgin  şəraitdə  müzakirə  etdi  və  Britaniyanın  xarici  işlər 
naziri  C.Kerzonun  təklifi  ilə  Azərbaycanın  müstəqilliyi  de-fakto  tanındı. 
Hazırlanan sənəd yanvarın 12-də  Ali Şura  üzvləri tərəfindən imzalandı. Yanvarın 
15-də  Azərbaycan  nümayəndə  heyətindən  Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  və 
Məhərrəm  Məhərrəmov  Fransa  Xarici  İşlər  Nazirliyinə  dəvət  olundular  və  qərar 
rəsmən onlara təqdim edildi. Bu, Topçubaşovun rəhbərliyi ilə çox gərgin fəaliyyət 
göstərmiş Azərbaycan nümayəndə heyətinin böyük qələbəsi idi. 
1920-ci il aprel işğalından sonra Parisdə mühacir həyatı yaşamağa məcbur 
olan  Topçubaşov  siyasi  fəaliyyətini  dayandırmamış,  sovet  nümayəndə  heyətinin 
etirazlarına baxmayaraq Azərbaycan hökumətinin ona verdiyi mandatla 1920-ci il 
Millətlər  Cəmiyyətinin  Cenevrə,  London,  Genuya  1923-cü  il  Lozanna 
konfranslarında  iştirak  etmiş  və  Azərbaycanın  bolşevik  Rusiyası  tərəfindən  işğal 
olunması  və  bolşeviklərin  Azərbaycanda  törətdikləri  cinayətlər  haqqında 
iştirakçılara geniş məlumat vermişdir. 
Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  1934-cü  ildə  Parisdə  vəfat  etmiş  və  Parisin 
Sen-Deni qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. 

243 
 
XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixində  Cəfər 
Cabbarlı  xüsusi  yer  tutur.  Fəaliyyətinə  satirik  əsərlərlə 
başlayan  ədib  hələ  lap  gənc  yaşlarından  pyeslər  yazır  və 
çox  keçmir  ki,  dramaturq  kimi  tanınır.  Onun  yazdığı 
pyeslər ölkəmizdə və xarici səhnələrdə tamaşaya qoyulur. 
Azərbaycan  sovet  yazıçısı  kimi  fəaliyyət  göstərən 
C.Cabbarlı Azərbaycanda sovet  hakimiyyəti qurulduqdan 
sonra  mövzusu  yeni  dövrlə  səsləşən  əsərlər  yazır. 
Təsadüfi  deyil  ki,  o,  Azərbaycan  ədəbiyyatında  sosialist 
realizminin  banilərindən  hesab  olunur.  Lakin  hansı  ədəbi 
metodla  əsərlər  yazmasına  baxmayaraq,  o,  həyat 
həqiqətlərinə  sadiq  qalır,  xalq  həyatının  çox  dolğun  və 
real səhnələrini yaradır. 
Teatr  və  kinoda  həm  də  bədii  rəhbər  və  rejissor  kimi 
fəaliyyət  göstərmiş  C.  Cabbarlının  Azərbaycan  Dram 
Teatrının və Azərbaycan kinosunun inkişafında müstəsna 
xidmətləri  vardır.  Onun  bədii  tərcümələri  Azərbaycan 
oxucusu  və  tamaşaçısına  bir  sıra  dünya  klassiklərinin 
əsərləri  ilə  tanış  olmağa  imkan  vermişdir.  C.Cabbarlının 
elmi-tənqidi 
məqalələri 
indi 
də 
öz  aktuallığını 
itirməmişdir.
 
Cəfər Cabbarlı 
   (1899-1934) 
 
Cəfər Qafar oğlu 
Cabbarlı 
1899-cu 
il 
martın  22-də  Abşeronun 
Xızı  kəndində  yoxsul  kəndli  ailəsində  anadan  olmuşdur.  3  yaşında  ikən  atasını 
itirmiş  Cəfəri  yoxsulluq  içində  yaşayan,  paltar  yumaq  və  çörək  bişirməklə  pul 
qazanan  anası  böyüdüb  boya-başa  çatdırmışdır.  Bakıdakı  7-ci  "rus-tatar" 
(Azərbaycan)  məktəbində  təhsilini  başa  vurduqdan  sonra  o,  1917-ci  ildə  Bakı 
politexnik məktəbinə daxil olmuş və buranı 1920-ci ildə bitirmişdir. 
1915-ci ildən yaradıcılığa başlayan C.Cabbarlı lirik və sosial ədalətsizliyi 
tənqid  edən  şeirlər,  hekayələr  və  pyeslər  yazmışdır.  Onun  ilk  çap  edilmiş  əsəri 
"Məktəb" jurnalında işıq üzü görmüş "Bahar" şeri sayılır. 1915 - 1916-cı illərdə o, 
"Babayi-Əmir"  jurnalında  bir  sıra  satirik  şeirlərlə  çıxış  etmiş  və  hətta  onlardan 
birində  Bakı  şəhər  Dumasının  üzvlərini  tənqid  etdiyinə  görə  jandarm  idarəsi 
tərəfindən  bir  müddət  təqib  olunmuşdur.  1915-ci  ildə  qələmə  aldığı  "Vəfalı 
Səriyyə,  yaxud  göz  yaşı  içində  gülüş"  pyesində,  1916-cı  ildə  yazdığı  "Aslan  və 
Fərhad", "Mənsur və Sitarə" hekayələrində, 1917-ci ildə yazdığı "Solğun çiçəklər" 
pyesində müəllif sosial ədalətsizliyi və cəmiyyətdə çox kəskin şəkildə mövcud olan 
qadın hüquqsuzluğunu tənqid etmişdir. 1918-ci ildə tamamladığı "Nəsrəddin şah" 
tarixi  dramında  Cəfər  Cabbarlı  XIX  əsrin  sonlarında  İranda,  o  cümlədən  onun 

244 
 
tərkibində olan Cənubi Azərbaycanda baş vermiş hadisələri təsvir etmiş, Nəsrəddin 
şahın öldürülməsini haqsızlığa qarşı xalq üsyanı kimi qiymətləndirmişdir. 
Azərbaycan  Cümhuriyyəti  dövründə  xüsusilə  coşqun  ictimai  və  ədəbi 
fəaliyyət  göstərən  ədib  bu  dövr  Azərbaycan  ədəbiyyatının  ən  parlaq  simalarından 
olmuşdur. 
1918-ci ildə 19 yaşlı Cəfər Cabbarlı Azərbaycan parlamentinin stenoqrafı 
və  "Müsavat"ın  gənclər  təşkilatının  rəhbəri  olmuşdur.  Onun  "Sevdiyim"  və 
"Azərbaycan bayrağına" adlı iki şeri müstəqil Azərbaycanın dövlət bayrağına həsr 
edilmiş və o zaman "Azərbaycan" qəzetində çap olunmuşdur. Şairin "Yaşıl donlu, 
al  yanaqlı,  mavi  gözlü  sevdiyim"  adlandırdığı  milli  bayrağa  sevgisi  müstəqil 
ölkəsinə olan sevginin tərənnümü idi. 
C.Cabbarlı  1919-cu  ildə  yaradılmış  "Yaşıl  qələm"  ədəbi  birliyinin  üzvü 
olmuş,  şair  və  dramaturq  kimi  məhsuldar  yaradıcılıq  fəaliyyəti  göstərmişdir. 
"Sevimli  ölkəm"  şerində  Azərbaycanın  müstəqilliyini  alqışlayan  şair  "Salam" 
şerində  türkləşmək,  islamlaşmaq  və  müasirləşmək  ideyalarını  irəli  sürmüşdür. 
Bakının  erməni-bolşevik  qüvvələrindən  azad  olunmasına  həsr  etdiyi  "Bakı 
müharibəsi"  dramı  dəfələrlə  tamaşaya  qoyulmuşdur.  Bu  əsər  qardaş  türk  və 
Azərbaycan  xalqlarının  azadlıq  mübarizəsinə  həsr  edilmiş  trilogiyanın  tərkib 
hissəsi  kimi  yazılmışdır  (1-ci  və  2-ci  hissələri  "Ədirnə  fəthi"  və  "Trablis 
müharibəsi"  adlanırdı).  Sonrakı  dövrlərdə,  Azərbaycanda  Sovet  hakimiyyəti 
qurulduqdan  sonra  trilogiya  "mücərrəd  romantizm  təzahürü”  kimi  tənqid  edilmiş 
və  hətta  qadağan  olunmuşdur.  1919-cu  ildə  yazdığı  pyesində  müəllif  burjua 
cəmiyyətində zəhmətkeş insanların əzilməsini təsvir etmiş, qaniçən mülkədarların 
törətdikləri  haqsızlıqlar  nəticəsində  ölkənin  hər  şeyi,  o  cümlədən  müstəqilliyi 
itirməsi təhlükəsini göstərmişdir. 
Sovet  hakimiyyəti  qurulanda  Azərbaycanda  qalıb  xalqı  üçün  çalışmağı 
üstün  tutan  Cəfər  Cabbarlı  1922-ci  ildə  "Oqtay  Eloğlu"  pyesində  öncə  yazdığı 
"Aydın"da qaldırdığı məsələyə bir daha qayıtmışdır. İnsanpərvərliyin və şəxsiyyət 
azadlığının  ön  plana  çəkildiyi  hər  iki  pyes  Sovet  Azərbaycanının  rəhbərlərinin 
gözündə ədibə bir növ bəraət qazandırmışdır. 
1923-cü ildə Bakı Teatr Texnikumunda təhsil alan Cəfər Cabbarlı 1924-cü 
ildə  Bakı  Dövlət  Universitetinin  Şərq  fakültəsinə  daxil  olmuşdur.  20-ci  illərin 
ortalarında  "Kommunist"  qəzetində  tərcüməçi  və  ədəbi  işçi  kimi  çalışdığı  zaman 
ədib tarixi mövzuya bir daha müraciət etmiş və "Qız qalası" poemasını yazmışdır. 
Sonralar bu poema əsasında görkəmli bəstəkar Əfrasiyab Bədəlbəyli eyniadlı balet 
bəstələmişdir. Bu dövrdə müəllif "Məhkum Şərqə" adlı bir şeir də yazmış və Şərq 
xalqlarını azadlığa səsləmişdir. 
1928-ci  ildə  Cəfər  Cabbarlı  məşhur  "Od  gəlini"  pyesini  qələmə  almışdır 
ki,  o,  Azərbaycan  ədəbiyyatında  ilk  qəhrəmanlıq  dramıdır.  Azərbaycan  xalqının 

245 
 
ərəb işğalçılarına və yerli feodallara qarşı mübarizəsindən bəhs edən, dini fanatizm 
əleyhinə  yönəlmiş, azadfikirlilik ideyaları ilə aşılanmış bu pyes xalqı istiqlaliyyət 
uğrunda mübarizəyə səsləyən əsərlərdəndir. 
C.Cabbarlının yaradıcılığında qadın azadlığı məsələsi əsas yerlərdən birini 
tutur. O bu mövzuda əvvəlcə bir neçə hekayə - 1924-cü ildə "Gülzar" və "Dilarə", 
1927-ci  ildə  isə  "Dilbər"  hekayələrini  qələmə  alır  və  nəhayət,  "Sevil”i  yazır.  İlk 
dəfə  1928-ci  ildə  tamaşaya  qoyulmuş  "Sevil"  pyesində  qadının  sosial-mənəvi 
köləlikdən xilas olması problemi ön plana çəkilmişdir. Sovet hakimiyyəti illərində 
geniş  təbliğ  edilən  bu  əsər  əsasında  bədii  film  və  film-opera  çəkilmiş,  görkəmli 
bəstəkar Fikrət Əmirov opera bəstələmişdir. C.Cabbarlı "Almaz" (1931) pyesində 
də qadın azadlığı məsələsinə toxunmuşdur. 
Xalqın  Cabbarlı  yaradıcılığında  ən  çox  sevdiyi  əsərlərdən  olan  "1905-ci 
ildə" pyesini yazıçı 1931-ci ildə yazıb tamamlayıb. Bu əsər Azərbaycan xalqının ən 
ağrılı  problemlərindən  birinə  -  ermənilərin  Azərbaycana  qarşı  torpaq  iddialarına 
həsr  olunmuşdur.  Sovet  hakimiyyəti  illərində  yazıldığından  əsərdə  ilk  baxışdan 
xalqlar  arasındakı  "əbədi  dostluq"dan  bəhs  edilir.  Lakin  Cabbarlının  sənətkarlığı 
ondadır  ki,  o,  Rusiyanın  rəsmi  dairələrinin  ermənilərə  fitva  verməsini,  onları 
silahlandırıb  azərbaycanlılara  qarşı  yönəltməsini  çox  böyük  ustalıqla  qələmə 
almışdır. Müəllif fitnəkar milli nifaq siyasətinin necə acınacaqlı nəticələr verməsini 
ürək ağrısı ilə açıb göstərmişdir. 
Cəfər Cabbarlının XX əsrin 30-cu illərində yaratdığı əsərlərin əksəriyyəti 
yeni  sovet  quruluşunun  yaradılmasına  həsr  olunmuşdur.  Belə  ki,  1932-ci  ildə 
tamaşaya  qoyulmuş  "Yaşar"  pyesində  Azərbaycan  kəndində  yeniliklə  köhnəliyin 
mübarizəsi  öz  əksini  tapmışdır.  Əsərdə  elmin  kəndə  köməyi  məsələsi  qabarıq 
şəkildə  göstərilmişdir.  "Dönüş"  pyesində  isə  C.Cabbarlı  sənətkarın  ictimai 
mövqeyi  məsələsini  ön  plana  çəkmişdir.  Əsərin  baş  qəhrəmanı  Gülsabah  adlı 
rejissor  olmasına  baxmayaraq,  əsər  sanki  avtobioqrafik  xarakter  daşıyır.  Əsərdə 
baş qəhrəman köhnəliyi ətalət və mühafizəkarlıq adlandıraraq qətiyyətlə rədd edir 
və  yeni  həyat  qurmağa  can  atır.  Real  həyatda  isə  Cəfər  Cabbarlı  böyük  mənəvi 
iztirablar  keçirirdi.  Bu  dövrdə  Azərbaycanda  artıq  kollektivləşmə  siyasəti  günü-
gündən sürətlənir, insanlar zorla kolxoz və sovxozlara üzv yazılırdılar. Bu siyasətə 
qarşı  müqavimət  də  gündən-günə  genişlənirdi.  Hətta  üsyanlar  da  baş  vermişdi. 
Belə şəraitdə sovet rəhbərləri mövcud problemləri müvəqqəti problemlər, mübarizə 
aparanları isə  köhnəliyin tərəfdarı olan mürtəce qüvvələr adlandırırdılar. Cabbarlı 
yaxşı  anlayırdı  ki,  sovet  rejiminin  apardığı  mübarizə  onun  xalqının  mənəvi 
köklərini baltalayır, onu "sovet xalqı"nın amorf, öz adət-ənənələrindən qoparılmış 
bir tərkib hissəsinə çevirir. Həqiqəti yazacağı təqdirdə necə böyük təqiblərə məruz 
qalacağını  yaxşı  anladığından  o,  mücərrəd,  ilk  baxışdan  Azərbaycana  dəxli 

246 
 
olmayan, uzaq bir bölgəyə həsr olunmuş əsər yazmağa başlayır. "Əfqanıstan" adlı 
bu pyes onun son və yarımçıq qalmış işlərindən olur. 
Cəfər  Cabbarlının  dramaturgiyasının  əsas  məziyyəti  onun  xalq  həyatı  ilə 
üzvi  surətdə  bağlı  olmasıdır.  Onun  yaratdığı  güclü  xarakterlər,  müsbət  və  mənfi 
obrazlar  silsiləsi,  personajların  canlı,  koloritli  dili  Cabbarlı  dramaturgiyasına 
ümumxalq  məhəbbəti  qazandırmışdır.  Yeniliyə  doğru  irəliləyən  insanları 
alqışlayan  ədib  onların  dolğun  obrazlarını  öz  əsərlərində  canlandırmağa 
çalışmışdır.  Yaradıcılığı  Azərbaycan  sovet  ədəbiyyatının  inkişafına  böyük  təsir 
göstərmiş  Cəfər  Cabbarlının  əsərlərinin  təsiri  ilə  Azərbaycanda  yeni  nəsil 
dramaturqlar yetişmişdir. 
Onun ədəbi irsi, heç şübhəsiz, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində layiqli yer 
tutur. 
Azərbaycan  teatrının  inkişafında  da  Cabbarlının  böyük  xidmətləri  var. 
1929-cu  ildə  Azərbaycan  Dövlət  Dram  Teatrına  bədii  hissə  müdiri  təyin  edilən 
dramaturq  teatrla  birlikdə  qastrollarda  olmuş,  səhnə  üçün  Şekspirin  "Hamlet"  və 
"Otello",  Şillerin  "Qaçaqlar",  Bomarşenin  "Fiqaronun  toyu",  Afinogenovun 
"Qorxu",  Slavinin  "Müdaxilə"  əsərlərini  tərcümə  etmişdir.  Onun  L.Tolstoy  və 
M.Qorkidən  çox  gözəl  tərcümələri  var.  İstedadlı  teatr  rejissoru  olan  Cabbarlı 
həmçinin  "Şahsənəm"  operasının  librettosunu  yazmışdır.  O,  kino  sənətinə  böyük 
maraq göstərmişdir. Cəfər Cabbarlı "Hacı Qara", "Sevil", "Almaz", "1905-ci ildə", 
"Ölülər"  kinofilmləri  üçün  ssenarilər  yazmış  və  ilk  üç  filmin  həm  də  rejissoru 
olmuşdur. 
Ədəbi-tənqidi  məqalələrində  Cabbarlının  Azərbaycan  klassik  və  sovet 
ədəbiyyatı, teatr sənəti barəsində  qiymətli  mülahizələri var. 1932-ci  ildə  əməkdar 
incəsənət  xadimi  adına  layiq  görülən  ədib  1934-cü  ildə  SSRİ  Yazıçılar  İttifaqı 
İdarə  Heyətinin  üzvü  seçilmişdir.  Cabbarlının  son  əsəri  -  "Firuzə"  hekayəsi 
ölümündən sonra, 1935-ci ildə işıq üzü görmüşdür. 
Cəfər  Cabbarlı  1934-cü  il  dekabrın  31-də  qəfildən,  35  yaşında  ikən 
Bakıda vəfat etmişdir. 

247 
 
1920-ci  ildə  Azərbaycan  Sovet  Rusiyası  tərəfindən 
işğal  ediləndə  bolşeviklər  ilk  növbədə  Milli  Ordumuzun  
zabitlərini  məhv  etməyə  başlamışlar.  Hadisələrin  şahidi 
Ə.Ələsgəro-Kəngərlinski  yazırdı:  “Şəxsən  özüm  tərəfindən 
yoxlanılmış  siyahıya  görə,  bolşeviklərin  Azərbaycandakı  ağalığı 
dövründə ancaq hərbi rütbəlilərdən məhv edilənlər: generallar 12, 
polkovnik  və  podpolkovniklər  –  27,  kapitan  və  ştabs-kapitanlar, 
poruçik və podporuçiklər – 46, praporşik və podpraporşik – 148, 
qalan 266 aşağı rütbəli zabitlər (hamısı müsəlman)... 1920-ci ilin 
aprelindən  1921-ci  ilin  avqustunadək  Azərbaycanda  qırmızı 
terrordan  48  min  adam  öldürülmüşdü  ki,  bunun  da  çox  hissəsi 
ziyalıların payına düşürdü”.  Güllələnmiş  Azərbaycan  generalları 
arasında o dövrdə yeganə hərbi akademik təhsili olan generalımız 
Həbib bəy Səlimov da olmuşdur. 
Azərbaycan tarixinə Həbib bəy Səlimov ilk akademik təhsil almış 
azərbaycanlı,  bolşevik-erməni  qüvvələrinin  məğlub  edilib  və 
Bakının  azad  olunmasında,  Muğanda  bolşevik  qiyamının 
yatırılmasında,  Qarabağda  erməni  təcavüzünün  qarşısının 
alınmasında  fərqlənmiş  görkəmli  sərkərdə,  Azərbaycan  Milli 
Ordusunun yaradılmasında yaxından iştirak etmiş təşkilatçı kimi 
daxil olmuşdur.