SƏbuhi ƏHMƏdov

Nəcəf bəy Vəzirov 
   (1854-1926) 
Nəcəf  bəy  Fətəli 
bəy oğlu Vəzirov 1854-cü ildə Qarabağın Şuşa şəhərində zadəgan ailəsində anadan 
olmuşdur. İlk təhsilini elə Şuşada, dini məktəbdə alan Nəcəf bəy daha sonra Bakıya 
gəlmiş və 1868-ci ildə Bakı realnı gimnaziyasına daxil olmuşdur. 
Realnı  gimnaziyaları  texniki  təhsil  verir,  şagirdləri  texniki  peşə  üzrə 
hazırlayırdı. Maraqlıdır ki, öz həmyaşıdları arasında dərin biliyi ilə seçilən Nəcəf 
bəy  özündən  yaşca  böyük  olan  mütəfəkkirlərlə,  maarifpərvər  insanlarla  təmasda 
olmuş,  bu  onun  dünyagörüşünün  formalaşmasına  böyük  təsir  göstərmişdir. 
Gimnaziyanın müəllimi işləyən Həsən bəy Zərdabi ilə tanış olan və onun təsiri ilə 
Azərbaycan peşəkar teatrının yaradılması prosesinə cəlb edilən Nəcəf bəy bu işdə 
fəal  iştirak  etmişdir.  1873-cü  ildə  Bakıda  görkəmli  ədib  M.F.Axundzadənin 
"Lənkəran  xanının  vəziri"  və  "Hacı  Qara"  komediyalarının  ilk  dəfə  tamaşaya 
qoyulmasında N.Vəzirovun böyük zəhmətləri olmuşdur. 
1874-cü  ildə  gimnaziyanı  müvəffəqiyyətlə  bitirən  N.Vəzirov  həmin  ildə 
Moskvaya  gedir  və  orada  Petrovski-Razumovski  adına  Meşə  və  Torpaqşünaslıq 
Akademiyasına  daxil  olur.  Təbiətcə  lirik  olan  Nəcəf  bəy  akademiyada  oxuduğu 
müddətdə  bir  çox  mütərəqqi  rus  ziyalıları  ilə  əlaqə  yaratmışdır.  Görkəmli  rus 
yazıçısı  V.Q.Korolenko  ilə  dostluq  edən  N.Vəzirov  ədəbi  əsərlərdə  mövcud 
problemlərin  qabarıq  formada  göstərilməsini  öyrənmiş,  ədəbi  əsərlərin  təsiredici 
qüvvəsindən  istifadə  edərək  sosial  problemlərə  ictimaiyyətin  diqqətinin  cəlb 
edilməsinin  vacibliyini  anlamışdır.  O  hətta  "İmdadiyyə"  adlı  gizli  cəmiyyət  də 

224 
 
yaratmışdır  ki,  bu  cəmiyyət  mənfur  çar  məmurlarına  qarşı  mübarizə  aparmalı, 
insan hüquqlarının tapdalanmasının qarşısını almalı idi. 
Nəcəf  bəy  Vəzirov  ilk  əsərlərini  təhsil  illərində  yazmışdır.  Təəssüf  ki, 
1873 - 1874-cü illərdə  yazdığı "Əti sənin,  sümüyü  mənim", "Qaragünlü", 1876-cı 
ildə  yazdığı  "Gəmi  lövbərsiz  olmaz"  əsərləri  itirilmiş  və  dövrümüzə  qədər  gəlib 
çatmamışdır.  Tənqidçilərin  qeydlərindən  məlum  olur  ki,  "Əti  sənin,  sümüyü 
mənim"  əsərində  dini  məktəblərdəki  təhsil  üsulu  və  fiziki  cəzalar,  "Qaragünlü" 
faciəsində isə köhnə əxlaq qanunları və qadın hüquqsuzluğu tənqid olunub. 1875-ci 
ildə  yazdığı  "Ev  tərbiyəsinin  bir  şəkli"  komediyasında  müəllif  kübar  bir  ailənin 
misalında bir çox zadəgan ailələrinin tüfeyli həyat tərzini tənqid edib. 1878-ci ildə 
akademiyanı  bitirərək  Azərbaycana  qayıdan  Nəcəf  bəy  Vəzirov  uzun  müddət 
ölkəmizin müxtəlif bölgələrində meşəbəyi işləyib. O öz elmi təcrübələrini "Palıd" 
adlı elmi əsərdə toplayıb. 
Ədəbi fəaliyyətinə davam edən yazıçı və dramaturq 1890-cı ildə iki böyük 
əsər  yazıb.  "Daldan  atılan  daş  topuğa  dəyər"  və  "Sonrakı  peşmançılıq  fayda 
verməz"  pyeslərində  ailə-məişət  ixtilafları,  köhnə  adət  və  ənənələr,  mövhumatı 
törədən  mühit  ifşa  edilərək  tənqid  olunub.  Birinci  əsərdə  müəllif  avamlıq  və 
cadugərliyi tənqid atəşinə tutub, avam insanlarla bərabər, dələduzları da ifşa edib. 
İkinci  əsərdə  tənqid  hədəfi  kimi  gəlin  -  qayınana  münasibətləridir.  1891-ci  ildə 
yazdığı "Adı var, özü  yox" pyesində  Nəcəf bəy  mülkədar həyatını  geniş və  bədii 
cəhətdən  daha  mükəmməl  təsvir  edib.  Pyesdə  varlı,  lakin  savadsız  bəy,  onun 
tüfeyli həyat sürən oğlu, onların vətənlərinə və insanlara heç bir xeyir verməməsi 
tənqid olunub. 
1895-ci  ildə  Bakıya  köçən  N.Vəzirov  burada  imtahan  verib,  vəkillik 
vəsiqəsi  alır  və  məhkəmələrdə  vəkil  işləməyə  başlayır.  Bununla  bərabər,  o, 
Azərbaycan,  Rusiya  və  Qərbi  Avropa  klassiklərinin  dram  əsərlərinin  səhnəyə 
qoyulmasında rejissor kimi çalışıb. 1895-ci ildə yazdığı "Yağışdan çıxdıq, yağmura 
düşdük"  ("Hacı  Qənbər")  komediyasında  müəllif  var-dövlət  ehtirasının  insani 
münasibətləri  saxtalaşdırmasını  Hacı  Qənbər  surətində  ümumiləşdirmişdir. 
Mövzusu  tacir  həyatından  götürülmüş  əsərin  ideyası  acgözlük  və  tamahkarlığın 
tənqididir. 
1896-cı  ildə  Nəcəf  bəy  Vəzirovun  yazdığı  "Müsibəti-Fəxrəddin"  əsəri 
humanizmi,  yüksək  bəşəri  idealları  tərənnüm  edir.  Bu  əsər  Azərbaycan 
ədəbiyyatında  ilk  faciədir.  Fəxrəddin  və  Səadət  kimi  maarifçi  gənclərin  obrazları 
yaradılmış  bu  əsər  Azərbaycanın  bədii  və  ictimai  fikir  tarixində  xüsusi  yer  tutur. 
Faciənin  konflikti  yeniliklə  köhnəliyin  mübarizəsi  üzərində  qurulmuşdur.  Əsərin 
əvvəlində  müəllif  onun  ikinci  adı  kimi  bu  atalar  sözünü  də  vermişdir:  "Çəkmə, 
çəkə  bilməzsən,  bərkdir  fələyin  yayı".  Faciə  hadisələrin  yüksək  dramatik 
gərginliyi, güclü konflikti və qüvvətli ümumiləşdirməsi ilə diqqəti cəlb edir. 

225 
 
Əsərin  qəhrəmanı  Fəxrəddinin  söylədiyi  sözlər  maarifpərvər  insanların 
simvolu  kimi  səslənir:  "Məni  müsəlman  qardaşın  nadanlığı  qəm  dəryasına  qərq 
eyləyir.  Məgər  cəmi  müsəlmanın  dərdi  mənim  üçün  kifayət  deyil?".  "Yağışdan 
çıxdıq,  yağmura  düşdük"  və  "Müsibəti-Fəxrəddin"  əsərləri  uzun  müddət  təkcə 
Azərbaycanda  deyil,  digər  Qafqaz  teatrlarında,  həmçinin  Orta  Asiya,  Volqaboyu 
vilayətləri və İran teatrlarının səhnələrində oynanılmışdır. 
1900-cü  ildə  tamamlanmış  "Pəhləvanani-zəmanə"  pyesi  Azərbaycan 
ədəbiyyatında burjuaziyanın daxili aləmini ifşa edən ilk əsər kimi qəbul edilmişdir. 
Ədəbiyyatımızda neft Bakısı haqqında yazılmış ilk əsər olan bu komediyada işbaz 
dələduzlar  ifşa  olunurlar.  "Vay  şələküm-məəlləküm"  (1909),  "Nə  əkərsən,  onu 
biçərsən"  (1911)  əsərlərində  ailə  və  əxlaq  problemlərinə  toxunulmuşdur. 
"Keçmişdə qaçaqlar" (1912), "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1914) pyesində çarizmə, 
yerli zülmkarlara, yaltaq və satqınlara qarşı vətəndaş nifrəti özünü büruzə verir. 
Nəcəf bəy Vəzirovun fransız ədəbiyyatından təbdil şəklində qələmə aldığı 
daha iki komediyası vardır: Molyerin "Xəsis" komediyasının təbdili - "Ağa Kərim 
xan  Ərdəbili"  və  fransız  xalq  hekayəsi  “Vəkil  Patelen”in  təbdili  olan  "Dələduz" 
komediyaları. 
1903-cü ildə Bakı şəhər Dumasına katib seçilən Nəcəf bəy sonralar şəhər 
maarif  şöbəsi  rəisinin  müavini  işləyib.  1905-ci  ildən  o,  "Həyat",  "İrşad",  "Təzə 
həyat", "Açıq söz" qəzetlərində  "Dərviş" imzası ilə  felyetonlar  yazmağa  başlayır. 
Nəcəf bəy Vəzirov "Əkinçi" qəzetində fəal iştirak edib. 1905 - 1918-ci illərdə dərc 
etdirdiyi  publisistik  məqalə  və  felyetonlarında  o,  çar  hökumətinin  milli  qırğın 
siyasətini  ifşa  edir,  ermənilərin  torpaqlarımıza  olan  iddialarını  rədd  edir,  erməni 
millətçilərinin çar məmurlarının əlində oyuncaq olaraq onların əmrləri ilə fəaliyyət 
göstərdiyini bildirir. Bununla bərabər, müəllif sosial problemlərdən söz açıb, Bakı 
fəhlələrinin həyatının ağırlığından şikayətlənib. Cənubi Azərbaycanda şah və onun 
məmurlarının  qurduğu  qəddar  rejimə,  mövcud  özbaşınalıqlara  etiraz  bildirən 
publisist  Təbrizdə  Səttarxanın  rəhbərliyi  ilə  başlamış  milli-azadlıq  hərəkatını 
alqışlayıb. 
1913-cü  ildə  Bakıda  Nəcəf  bəy  Vəzirovun  yaradıcılığının  40  illiyi 
münasibətilə təntənəli gecə keçirilib. 
İmperiyanın  parçalanmasını  sevinclə  qarşılayan  Nəcəf  bəy  Azərbaycan 
Xalq  Cümhuriyyəti,  sonra  isə  sovet  dövründə  fəaliyyətini  davam  etdirib.  Sovet 
hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  o,  Bakıda  Kənd  Təsərrüfatı  Texnikumunda 
müəllim  işləyib.  "Təzə  əsrin  ibtidası",  "Pul  düşkünü  Hacı  Fərəc"  pyesləri  elə  bu 
dövrlərdə - XX əsrin 20-ci illərində  yazılıb. Bu ilk Azərbaycan sovet pyeslərində 
müəllif  həmin  sosial  problemlərə  toxunub,  bolşevik  rejiminin  bu  problemləri 
aradan qaldıracağına ümid etdiyini bildirib. 

226 
 
Əsərləri bir çox dillərə tərcümə edilən ədib Azərbaycan dramaturgiyasının 
inkişafında  mühüm  rol  oynamışdır.  Onun  "Mehdi  xan  Tabasarani"  adlı  əsəri 
yarımçıq qalmışdır. 
Nəcəf  bəy  Vəzirov  1926-cı  ildə  Şamaxını  Çuxuryurd  kəndində  vəfat 
etmiş, Bakıda dəfn olunmuşdur. 

227 
 
XIX  əsrin  sonunda  sürətlə  inkişaf  edən 
Bakıda  vaxtaşırı  yoluxucu  xəstəliklər  yayılır, 
epidemiyalar  minlərlə  insanın  həyatına  son  qoyurdu. 
Mütərəqqi tibb işçiləri problemi kompleks şəkildə həll 
etməyi  təklif  edir,  bunun  üçün  şəhərin  yoxsul  təbəqəsi 
arasında profilaktik tədbirləein görülməsi və yoxsullara 
pulsuz 
tibbi 
yardımın 
göstərilməsi  vacibliyini 
vurğulayırdılar.  Nəticədə  “kasıblar  üçün  həkim” 
vəzifəsi təsis edilmişdi. Sonralar bu vəzifə sahə həkimi 
vəzifəsinə  çevrilmişdir.  Bu  vəzifəni  tutanlar  sırasında 
Məmmədrza  Vəkilovun  adı  xüsusi  qeyd  olunur.  İşə 
ciddi  münasibəti,  öz  peşəsinə  sevgi  ilə  yanaşma, 
prinsipiallıq,  geniş  erudisiya,  dərin  biliklər  ona  xalqın 
məhəbbətini, 
peşəkar 
həkimlərin 
hörmətini 
qazandırmışdır. 
Azərbaycan  tarixinə  Məmmədrza  Vəkilov  Bakının  ilk 
sahə həkimi, Bakıda pulsuz müalicəxanalar təşkil edən 
şəxs, 
Bakının 
tibbi-sanitar 
durumunun 
yaxşılaşdırılması  uğrunda  mübarizə  aparan  fədakar 
həkim kimi daxil olmuşdur.
 
Məmmədrza Vəkilov 
      (1864-1944) 
Məmmədrza 
Mənsur  oğlu  Vəkilov  1864-cü  ildə  Qazax  qəzasının  Salahlı  kəndində  anadan 
olmuşdur.  O,  1887-ci  ildə  Tiflis  klassik  gimnaziyasını  bitirir.  M.Vəkilov  1893-cü 
ildə Xarkov Universitetinin tibb fakültəsini bitirərək Azərbaycana qayıdır. 
Azərbaycanda  həkimlər  iki  qrupa  bölünürdü:  xəstəxanalarda  fəaliyyət 
göstərən həkimlər və  ailə  həkimləri.  Tibbi xidmətlər pullu olduğundan sadə  əhali 
həkim  köməyindən  məhrum  idi.  Belə  vəziyyətdə  vaxtaşırı  yoluxucu  xəstəliklər 
yayılır, epidemiyalar minlərlə insanın həyatına son qoyurdu. Mütərəqqi tibb işçiləri 
problemi kompleks şəkildə həll etməyi təklif edir, yoxsullara pulsuz tibbi yardımın 
göstərilməsinin vacibliyini vurğulayırdılar. 
1900-cü  ildə  Bakı  şəhər  Duması  ilk  dəfə  olaraq  "kasıblar  üçün  həkim" 
vəzifəsinin ştatlarını təsdiq etdi. Bu vəzifəni icra edən həkim sahə həkimi olmalı və 
ona  ayrılan  şəhər  sahəsində  yaşayan  kasıblara  pulsuz  tibbi  kömək  göstərməli  idi. 
Öz sənədlərini təqdim etmiş onlarca namizəddən duma komissiyası cəmi 2 nəfəri 
bəyəndi.  Onlardan  biri  Məmmədrza  Vəkilov  idi.  120  minlik  əhalisi  olan  Bakı 
şəhərində "qara camaat"a pulsuz tibbi köməyi maaşları şəhər büdcəsindən ödənilən 
cəmi  iki  həkim  göstərməli  idi.  Vəzifə  borclarında  deyilirdi  ki,  onlar  xəstələrə 
onların  evində  və  ya  ambulator  şəraitdə  gecə  və  ya  gündüz  tələb  olunan  tibbi 

228 
 
köməkliyi  göstərməlidirlər.  Arxivlərdə  qalmış  xəstələrin  qeydiyyatı  jurnalları 
göstərir ki, "kasıblar üçün həkim"lər gündə 12 saat işləyirdilər. Faktik olaraq 1 ay 
ərzində bir həkim orta hesabla 1100 xəstəyə kömək göstərmişdir. Belə iş rejiminə 
təkcə öz işini sevən həkim tab gətirə bilərdi. 
İşə sevgisi, prinsipiallığı ilə seçilən M.Vəkilov qısa müddət ərzində şöhrət 
qazanmışdır. Lakin onun dumaya təqdim etdiyi raportlar göstərir ki, "kasıblar üçün 
həkim"  vəzifəsinin  yaradılması  problemi  həll  etmədi.  Xüsusi  tibb  məntəqəsinin 
olmaması  üzündən  xəstələr  icarəyə  götürülmüş  mənzillərdə  qəbul  edilir,  bu  isə 
tələb  olunan  köməyi  göstərməyə  imkan  vermirdi.  Gərgin  iş  qrafiki  xəstələrə  tam 
tibbi  köməyin  göstərilməsini  mümkünsüz  edirdi.  Həkim  onun  yanına  gəlmiş 
xəstəni  müayinə  edir,  xəstəliyini  aşkarlayır,  məsləhətlər  verir,  lakin  müalicə 
prosesinin necə getməsinə nəzarət edə bilmirdi. Həkimin köməkçilərinin olmaması, 
müasir  tibbi  avadanlığın  verilməməsi  on  xırda  əməliyyatları  keçirməyə  imkan 
vermirdi,  bu  isə  cərrahiyyədən  imtina  edilməsinə  gətirib  çıxarırdı.  Vəziyyəti 
düzəltmək üçün şəhərin həm tibb sahəsinin təşkilində, həm də sanitar vəziyyətinin 
dəyişilməsində köklü dəyişikliklər aparılmalı idi. 
1902-ci  ilin  əvvəllərində  o,  Bakı  şəhər  Dumasına  "Bakı  şəhərində 
xəstəxanadan  kənar  tibbi  xidmətin  təşkilində  islahatlar"  adlı  layihə  təqdim  etdi. 
Layihənin  əsas  məğzi  ondan  ibarət  idi  ki,  həm  tibbi  struktur  dəyişilməli,  həm  də 
xəstəliklərin  yayılmasına  imkan  yaradan  səbəblər  aradan  qaldırılmalıdır.  Şəhərin 
müxtəlif  hissələrində  müalicəxanalar açılmalıdır ki,  sadə  insanlar onlara  müraciət 
edə  bilsinlər.  Müalicəxananın  ştatında  həkimdən  başqa,  onun  köməkçiləri  də 
olmalı həmçinin nəzdində əczaxana fəaliyyət göstərməli idi. Müalicəxanalar xüsusi 
binalarda tibbi avadanlıqla təchiz edilmiş formada fəaliyyət göstərməli idilər. 
Həmçinin  layihədə  Vəkilov  göstərirdi  ki,  tibb  işçiləri  təkcə  müalicə 
etməməli,  müxtəlif  vasitələrlə  sağlam  həyat  tərzinin  təbliğatını  aparmalıdırlar. 
Bunun  üçün  əhali  arasında  mühazirələr  təşkil  edilməli,  qəzet  və  jurnallarda 
müvafiq  rubrikalar  fəaliyyət  göstərməli,  tələb  olunanda  şəhər  küçələrində  tibbi 
xarakterli  elanlar  vurulmalı  idi.  Öz  layihəsinə  təkliflər  paketi  əlavə  edən  Vəkilov 
şəhərdə  azı  6  müalicəxananın  açılmasını  bildirir,  onların  əhatə  edəcəyi  sahələri 
göstərirdi. Hər müalicəxanada 1 həkim, 1 feldşer, 1 mamaça olmalı idi. 
Təqdim olunan layihə elə səlis və diqqətlə hazırlanmışdı ki, duma 1902-ci 
ilin  mayında  layihəni  təsdiqlədi.  Şəhərdə  4  sadə  tipli  pulsuz  müalicəxana  (hər 
birində  1  həkim,  1  feldşer,  1  mamaça)  və  2  mürəkkəb  tipli  müalicəxana  (hər 
birində  1  həkim,  1  feldşer,  1  mamaça,  1  qadın  həkimi  və  1  göz  həkimi)  təşkil 
edildi.  Müalicəxanalar  açıldığından  "kasıblar  üçün  həkim"  vəzifəsi  ləğv  edildi. 
Pulsuz müalicəxanada xəstəyə tələb olunan köməyi göstərmək mümkün olmadıqda 
isə həkim xəstəyə Mixaylov şəhər xəstəxanasının ambulatoriyasına təyinat verməli 
idi. 

229 
 
3-cü  şəhər  pulsuz  müalicəxanasının  baş  həkimi  kimi  fəaliyyət  göstərən 
M.Vəkilov  bu  vəzifədə  1908-ci  ilədək  çalışmışdır.  O,  dönə-dönə  bildirirdi  ki, 
şəhərdə  mövcud sanitar durum qənaətbəxş deyil və bu məsələ şəhər rəhbərliyinin 
diqqətindən  yayınır.  M.Vəkilov  statistik  hesablamalar  apararaq  göstərmişdir  ki, 
şəhərdə xəstəlikdən vəfat edən insanların 3/5 hissəsi yoluxucu xəstəliklərin qurbanı 
olur. Hər dəfə müxtəlif səbəblərdən onun təkliflərinin baxılması yubadılırdı. 1907-
ci  ildə  şəhərdə  başlamış  vəba  epidemiyası  tezliklə  M.Vəkilovun  haqlı  olduğunu 
sübut  etdi.  Epidemiya  ilə  mübarizə  üçün  şəhərdə  müvəqqəti  sanitar-epidemioloji 
təşkilat  yaradılsa  da,  artıq  gec  idi:  minlərlə  insan  bu  xəstəliyin  qurbanı  oldu. 
Epidemiya qurtarandan sonra Məmmədrza Vəkilov Bakı şəhər upravasının həkim-
sanitar  şöbəsinin  üzvü  seçildi,  şəhərdə  4  sanitar  həkimi  ştatı  açıldı.  Yoluxucu 
xəstəliklərlə  mübarizədə  bu  tədbirlərin  kifayət  etməyəcəyini  bildirən  həkim 
epidemiyaların  qarşısını  almaq  üçün  ardıcıl  olaraq  sanitar  tədbirlərin  həyata 
keçirilməsini,  sadə  insanların  su  ilə  təchizatı  probleminin  həll  olunmasını  tələb 
edirdi. 
1909-cu  ildən  başlayaraq  M.Vəkilov  1-ci  şəhər  pulsuz  müalicəxanasının 
baş  həkimi  vəzifəsində  çalışmağa  başlamışdır.  1908-ci  və  1912-ci  illərdə  həkim-
terapevt Mixaylov şəhər xəstəxanasının baş həkimi vəzifəsinə təqdim olunub, lakin 
təklifdən  imtina  edib.  1913-cü  ildə  artıq  Bakıda  10  pulsuz  müalicəxana  fəaliyyət 
göstərirdi,  lakin  bu,  kifayət  deyildi:  hər  gün  həkim  90  -  100  xəstə  qəbul  edir, 
təxminən  20  -  30  xəstə  kömək  almadan  evə  qayıdırdı.  Üstəlik,  müalicəxanada 
xüsisiləşdirilmiş  tibbi  kömək  göstərmək  imkanı  yox  idi.  M.Vəkilov  əczaxana 
işçilərinin tibbi təhsilə malik olmalarının vacibliyini vurğulayırdı. 
Sovet hakimiyyəti illərində pulsuz müalicəxanalar rayon poliklinikalarına 
çevrilmişdir. "Xalqın həkimi" kimi qəbul edilən M.Vəkilov S.M.Əfəndiyev adına 
2-ci şəhər poliklinikasında ömrünün axırınadək fəaliyyət göstərmiş, həmişə xalqın 
hörmət və sayğısını görmüşdür. 
Məmmədrza Vəkilov 1944-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. 

230 
 
Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  Azərbaycan 
Xalq  Cümhuriyyətini  təşkil  edəndə  demişdir: 
“Müstəqil Azərbaycanı  təmsil  edən, türk hürriyyəti, 
islam  mədəniyyəti  və  müasir  Avropa  iqtidarı-
əhrarinəsini  təmsil  edən  bu  üçboyalı  bayraq  daima 
başlarımız  üstündə  ehtizaz  edəcəkdir.  Bir  dəfə 
qaldırılmış bayraq bir daha enməyəcəkdir”. 
1920-ci  ildə  Azərbaycan  işğal  ediləndə  o, 
ürək  ağrısı  və  eyni  zamanda,  ümidlə  demişdir: 
“Milli  bayrağın  torpağa  deyil,  millətin  vicdanına 
enmiş  olduğuna,  hər  kəsin  bu  bayrağı  ruhunda, 
qəlbində və bayrağında mühafizə etməkdə olduğuna 
inanıram”. Tarix onun haqlı olduğunu sübut etdi. 
Azərbaycan tarixinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 
Azərbaycanın siyasi və dövlət xadimi, Azərbaycan 
Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri, Azərbaycan 
Milli Şurasının sədri, jurnalist və publisist kimi daxil 
olmuşdur.
 
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 
         (1884-1955) 
Məhəmməd      Əmin      Rəsulzadə  1884-cü  il  yanvarın  31  -də  Bakının 
Novxanı  kəndində  anadan  olmuşdur.  Atası  Hacı  Molla  Ələkbər  oğlunu  təhsil 
almaq  üçün  Bakıdakı  2  saylı  rus-tatar  məktəbinə  qoyur.  Məktəbin  direktoru, 
Azərbaycanın görkəmli ziyalılarından biri Sultanməcid Qənizadə məktəbdə elə bir 
şərait yaratmışdır ki, imperiya mühitində tələb olunan biliklərlə bərabər, şagirdlər 
vətənləri, doğma dilləri və tarixləri haqqında ətraflı məlumat alırdılar. 
Bakı  texniki  məktəbinə  qəbul  olunan  Rəsulzadə  dərslərinə  hazırlaşmaqla 
bərabər,  siyasi  fəaliyyət  üçün  də  vaxt  tapırdı.  Artıq  1902-ci  ildə  o,  "Müsəlman 
Gənclik Təşkilatı" adı ilə tanınan və əsasən gənc müsəlman tələbələrdən ibarət olan 
inqilabi dərnək yaratmış və onun başçısı olmuşdur. Gənclərdə milli şüuru oyatmağı 
qarşısına məqsəd qoyan bu dərnək 1902-1903-cü illərdə intibahnamələr tərtib edir 
və  yayırdı.  Rəsulzadə  1904-cü  ildə  Müsəlman  Sosial-Demokrat  "Hümmət" 
qrupunun təşkil edilməsində yaxından iştirak etmişdir. Onun 1904 - 1905-ci illərdə 
çap etdirdiyi məqalələri sübut edir ki, o, Azərbaycan xalqı qarşısında duran tarixi 
vəzifələri  aydın  dərk  edirdi.  Belə  ki,  "Hümmət",  "Təkamül",  "Şərqi-Rus" 
qəzetlərində çap etdirdiyi məqalələrində o, xalqa vicdan, söz, mətbuat, cəmiyyət və 
ittifaqlar  yaratmaq  azadlıqlarının  verilməsini  tələb  edirdi.  Rəsulzadə  həmçinin 
vətəndaşların canlarının və əmlaklarının toxunulmazlığının dövlət tərəfindən təmin 

231 
 
olunması  tələbi  ilə  də  çıxış  edirdi.  Rəsulzadənin  məqalələrində  Rusiyanın 
Azərbaycanda həyata keçirdiyi milli qırğın siyasəti kəskin şəkildə pislənilirdi. 
Rəsulzadənin  milli-siyasi  görüşlərinin  formalaşmasına  Əlimərdan  bəy 
Topçubaşov,  Əhməd  Ağaoğlu,  Əli  bəy  Hüseynzadə,  Həsən  bəy  Zərdabi  kimi 
şəxslərlə  tanışlıq,  "Türkləşmək,  islamlaşmaq  və  müasirləşmək"  məfkurəsi  güclü 
təsir göstərmişdir. 1906 - 1907-ci illərdə "Təkamül" qəzeti ilə sıx əməkdaşlıq edən 
Rəsulzadə  silsilə  məqalələrində  millətlərə,  xalqlara,  tayfalara,  siniflərə,  insanlara 
hüquq  bərabərliyi  və  azadlıq  tələb  edirdi.  Bu  tələblərini  o,  "İnsanlara  hürriyyət, 
millətlərə istiqlal!" şüarı ilə ifadə edirdi. 1907-ci ildə Şimalı Azərbaycanda inqilabı 
çıxışlar  yatırılmış,  mürtəce  qüvvələr  tərəfindən  ziyalılarımıza  qarşı  təqiblər 
gücləndirilmişdir.  Cənubi  Azərbaycanda  isə,  əksinə,  inqilab  genişlənməkdə  idi. 
M.Ə.Rəsulzadə İrana mühacirət edir. 
1908  -  1911-ci  illərdə  Cənubi  Azərbaycanda  baş  verən  inqilabda  fəal 
iştirak edən, Səttarxan və Bağırxanla bərabər çalışan Rəsulzadə hətta 1910 - 1911-
ci illərdə Tehranda ilk gündəlik qəzet olan "İrani nou" ("Yeni İran") qəzetini çap 
etdirir, xalqın milli-demokratik oyanışına çalışırdı. Həmin dövrdə o, Seyid Həsən 
Tağızadə  ilə  birlikdə  İran  Demokrat  Partiyasının  yaradılmasında  iştirak  etmiş, 
partiyanın Mərkəzi Komitəsinə üzv seçilmişdir. Demokratik ənənələrə sadiq qalan 
Rəsulzadə İran parlamentinin yaradılmasını arzulayırdı. Lakin 1911-ci ildə Rusiya 
və  İngiltərədən  dəstək  alan  şah  rejimi  əksinqilabi  çevriliş  edib  inqilabı  boğur. 
Rusiya  tərkibində  olan  Şimali  Azərbaycana  qayıtmağa  icazə  ala  bilməyən 
Rəsulzadə bir çox inqilabçılar kimi Türkiyəyə mühacirət edir. 
Rəsulzadə  Türkiyədə  Ə.Topçubaşov  və  Ə.Ağaoğlu  ilə  "Türk  ocağı" 
təşkilatına  daxil  olur.  O  burada  "Türk  yurdu"  jurnalında  Cənubi  Azərbaycan 
türklərinin  mübarizəsinə  həsr  olunmuş  silsilə  məqalələrlə  çıxış  edir.  Türkiyədə 
yaşadığı  dövrdə  Rəzulzadə  türkçülük  ideyaları  ilə  yaxından  tanış  olur.  O,  Şeyx 
Cəmaləddin Əfqaninin "Milli birlik fəlsəfəsi" adlı əsərini türk dilinə tərcümə edib 
çap etdirir. 
1913-cü  ildə  Rusiya  imperiyasında  imperatorların  mənsub  olduğu 
Romanovlar nəslinin 300 illik yubileyi təntənə ilə keçirilir. Yubiley münasibətilə II 
Nikolay  siyasi  mühacirlərə  ölkəyə  qayıtmağa  icazə  verir.  Azərbaycana  qayıdan 
Rəsulzadə  çox  keçmir  ki,  "Müsavat"  partiyasının  sədri  seçilir.  Partiya  fəal  siyasi 
mübarizə xəttini tutur və nüfuzu günü-gündən artır. 1915-ci ildə Rəsulzadə "Açıq 
söz"  qəzetini  nəşr  etdirməyə  başlayır.  Onun  "Milli  dirilik"  adlı  silsilə  məqalələri 
ictimaiyyət  tərəfindən  müsbət  qarşılanır.  Məqalələrində  o,  "millət"  anlayışının 
tərifini verərək dini deyil, dil və mədəniyyət birliyini nəzərdə tuturdu. Milli barışıq 
olmadan milli istiqlalı qazanmaq qeyri-mümkündür. Rəsulzadə Azərbaycan siyasi 
publisistikasının  ən  görkəmli  nümayəndələrindəndir.  O,  1903  -  1920-cı  illər 
ərzində dövri mətbuatda 1200-dən artıq məqalə ilə çıxış etmişdir. 

232 
 
Tədricən  "Müsavat"  partiyası  Azərbaycanda  milli-azadlıq  mübarizəsinin 
önünə  keçir.  1917-ci  ildə  Rusiyada  imperiya  dağılan  zaman  partiya  demokratik 
Rusiya dövləti tərkibində Azərbaycan üçün "Milli-məhəlli muxtariyyət" tələb edir. 
1917-ci  ildə  Qafqaz  müsəlmanlarının  Bakıda,  Rusiya  müsəlmanlarının  Moskvada 
keçirilən  qurultaylarında  Rəsulzadə  Kazan  tatarlarının  lideri  Əhməd  Salikovun 
"Milli-mədəni muxtariyyət" prinsipinə qarşı "Milli-məhəlli muxtariyyət" prinsipini 
irəli  sürür.  Səsvermə  nəticəsində  Salikovun  təklifi  291,  Rəsulzadənin  təklifi  446 
tərəfdar  toplayır.  Bu  həm  Rəsulzadənin  Rusiyanın  türkdilli  xalqları  arasında  olan 
böyük  nüfuzundan,  həm  də  onun  təklif  etdiyi  ideyanın  üstünlüklərindən  xəbər 
verirdi.  Rəsulzadə  milli-məhəlli  muxtariyyəti  milli  istiqlal  yolunda  əsaslı  addım 
kimi qiymətləndirirdi. O deyirdi: "Milli istiqlala malik olmayan bir millət hürriyyət 
və  mədəniyyətini  hifz  edə  bilməz".  Maraqlıdır  ki,  Rusiya  respublikasını  idarə 
edəcək  Müəssislər  Məclisinə  seçkilər  keçiriləndə  Rəsulzadə  həm  Azərbaycandan, 
həm də Türküstan  ərazisindən (o vaxt Qazaxıstan və Orta  Asiya vahid  şəkildə bu 
adla mövcud idi) deputat seçilir. 
1917-ci ilin iyununda "Müsavat" partiyası N.Yusifbəylinin başçılıq etdiyi 
"Türk  ədəmi-mərkəziyyət”  partiyası  ilə  birləşir.  Rəsulzadə  birləşmiş  partiyanın 
sədri seçilir. 
1917-ci  ilin  oktyabr  ayında  çevriliş  nəticəsində  Peterburqda  hakimiyyətə 
gələn  bolşeviklər  Müəssislər  Məclisini  ləğv  edirlər,  keçmiş  Rusiya  imperiyasının 
sərhədləri çərçivəsində sovet dövləti yaratmağa başlayırlar. Bu zaman onlar bütün 
fəndlərə  əl  atır,  o  cümlədən  silah  işlətməkdən  də  çəkinmirlər.  Bir  çox  digər 
ziyalılarımız  kimi,  Rəsulzadə  Tiflisdə  Zaqafqaziya  Seyminin  deputatı,  müsəlman 
fraksiyasının  sədri  qismində  onun  işində  iştirak  edirdi.  O,  Qafqazın  Rusiya 
tərkibindən  çıxıb  müstəqil  federativ  dövlət  yaratmasının  və  Türkiyə  ilə  dostluq 
münasibətləri qurulmasının tərəfdarı idi. 
“Müsavat”ın  böyük  nüfuzunu  görən  bolşevik-erməni  qüvvələri  1918-ci 
ilin mart ayında Bakıda soyqırımı törədirlər. Mart soyqırımı zamanı milli-istiqlalçı 
qüvvələrə başçılıq edən "Müsavat"ın qərargahı və "Açıq söz" qəzetinin redaksiyası 
dağıdılır. 
Zaqafqaziya Seymi dağıldığı zaman Rəsulzadə Batum şəhərində Osmanlı 
imperiyası ilə bərabər keçirilən konfransda iştirak etdiyindən 1918-ci il mayın 27-
də  qiyabi  yolla  Azərbaycan  Milli  Şurasının  sədri  seçilir.  Mayın  28-də  İstiqlal 
bəyannaməsi  imzalananda  Rəsulzadə  və  Məhəmməd  Həsən  Hacınski  yenicə 
yaradılmış  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  adından  Osmanlı  dövləti  ilə  Batum 
müqaviləsini imzalayırlar. İyunun 4-də  imzalanan bu  müqaviləyə  əsasən Osmanlı 
dövləti Azərbaycana tələb olunan bütün köməkliyi edəcəyini vəd edirdi. 
1918-ci  ilin  iyununda  Milli  Şuranın  müvəqqəti  olaraq  istefasına  razılıq 
verən  Rəsulzadə  Azərbaycan  nümayəndə  heyətinin  başında  İstanbula  yollanır  və 

233 
 
X.Xasməmmədov  və  A.Səfikürdski  ilə  bərabər  İstanbul  beynəlxalq  konfransında 
iştirak  edir.  O  həmçinin  bir  sıra  Osmanlı  rəsmiləri  ilə  danışıqlar  aparır.  Bakının 
taleyi ilə bağlı gizli Rusiya - Almaniya sövdələşməsindən xəbərdar olan Rəsulzadə 
Bakının Azərbaycanın paytaxt şəhəri olacağını vurğulayır, onun tezliklə bolşevik-
erməni qüvvələrindən azad edilməsi üçün yardım istəyir. 
1918-ci  il  noyabrın  16-da  Azərbaycan  Milli  Şurası  işini  bərpa  edəndə 
Rəsulzadə  onun  bütün  fəaliyyətini  Azərbaycan  parlamentinin  yaradılması 
istiqamətində  aparır.  Nəticədə  dekabrın  7-də  parlament  fəaliyyətə  başlayır. 
Parlamentin  1-ci  iclasında  dövlətin  daxili  və  xarici  siyasətinin  istiqamətləri 
haqqında  Rəsulzadə  proqram  xarakterli  nitq  söyləyir.  Azərbaycan  parlamentində 
"Müsavat"  fraksiyasına  məhz  o  rəhbərlik  etmiş  və  Azərbaycanın  milli  və  dövlət 
maraqlarına cavab verən qanunlarının qəbulunda həlledici rol oynamışdır. 
Azərbaycan  torpaqlarını  parçalamaq  istəyənlərə  qarşı  Rəsulzadə  amansız 
mövqe  tutmuşdu.  Azərbaycanın  tərkib  hissəsi  olan  Borçalıya  iddialarını  bildirən 
gürcü  nümayəndəsi  Azərbaycan  hökumətini  "qan  tökməklə"  hədələyəndə 
Rəsulzadə ona kəskin cavab vermişdi: "Nə etmək olar, əgər məcbur etsələr, qan da 
tökmək  olar".  Ermənilərin  Qarabağa  hücumları  Azərbaycan  ordusu  tərəfindən 
müvəffəqiyyətlə  alınanda,  bəzi  parlament  üzvləri  toqquşmalara  son  qoyub 
"Qarabağ  məsələsi"  üzrə  danışıqlara  başlamağı  təklif  edəndə  isə  Rəsulzadə 
bildirmişdi:  "Bizim  fikrimizcə  və  hökumətin  fikrinə  görə,  Qarabağ  məsələsi 
yoxdur. Necə ki, Bakı məsələsi yoxdur. Buna görə də Qarabağ ünvanı ilə olan hər 
növ təklifi rədd edirik". Mövcudluğu dövründə Azərbaycan Cümhuriyyəti bir qarış 
torpaq belə verməmişdir və bu işdə Rəsulzadənin müstəsna xidmətləri olmuşdur. 
1919-cu  ildə  yenidən  "Müsavat"  partiyasının  sədri  seçilən  Rəsulzadə 
dəfələrlə  parlamentdə  mövcud  olan  ayrı-seçkiliyə  son  qoymaq  tələbi  ilə  çıxış 
etmişdir. 1920-ci il aprelin 27-də Sovet Rusiyasının qoşunları Azərbaycana hücum 
edəndə bir çox deputatlar hakimiyyəti bolşeviklərə təhvil verməyi təklif etmişdilər. 
Rəsulzadə  qətiyyətlə  buna  qarşı  çıxmış,  xalqı  müqavimətə  qaldırmağı  təklif 
etmişdi. Lakin parlament təslim olmağı qərara alır. 
Sovet  qoşunları  Azərbaycanı  işğal  edəndə  Azərbaycanı  tərk  etməkdən 
imtina edən Rəsulzadə "Müsavat"ın gizli mərkəzini yaradır və müstəqillik uğrunda 
mübarizəni  təşkil  etməyə  çalışır.  Sovetlər  onun  hər  addımını  izləyir  və  o,  tez-tez 
ünvanını dəyişməyə məcbur olurdu. 
1920-ci  il  avqustun  17-də  Rəsulzadə  Lahıc  kəndində  həbs  olunur,  lakin 
İ.Stalinin  göstərişi  ilə  azad  edilərək  Moskvaya  aparılır.  Vaxtilə  Bakıda  inqilabi 
fəaliyyətlə  məşğul  olan  İ.Stalin  onun  köməyini  görmüşdü  və  o  bu  yaxşılığı 
unutmamışdı. Moskvadan Rəsulzadə Sankt-Peterburqa göndərilir, oradan isə gizli 
yolla  Finlandiya  ərazisinə  keçir.  Artıq  1922-ci  ildə  o,  Türkiyəyə  gəlir  və  burada 
siyasi mühacir həyatına başlayır. 

234 
 
Rəsulzadə  mühacirətdə  olan  azərbaycanlıları  vahid  mərkəzdən  idarə 
etmək məqsədi ilə İstanbulda Azərbaycan Milli Mərkəzi və "Müsavat" partiyasının 
xarici  bürosunu  yaradır.  1926-cı  ildə  onun  fəal  iştirakı  ilə  Parisdə  "Prometey" 
təşkilatı təsis olunur. Bu təşkilat Sovet imperiyası tərəfindən zəbt edilmiş xalqların 
ümumi  mübarizəsini  təşkil  etməli  idi.  Onun  fəal  mühacir  həyatı  sovetləri  təlaşa 
salır  və  onlar  Türkiyə  hökumətindən  Rəsulzadənin  fəaliyyətinin  qarşısını  almağı 
təkidlə tələb edirlər. Nəhayət, 1931-ci ildə Rəsulzadə Türkiyəni tərk etməli olur. 
1932-cı  ildə  Polşaya  gələn  Rəsulzadə  burada  da  sovetlərə  qarşı 
mübarizəni  təşkil  etməklə  məşğul  idi.  1934-cü  ildə  onun  təklifi  ilə  Brüsseldə 
Qafqaz  konfederasiyası  yaradılır.  Bu  konfederasiyaya  Azərbaycan,  Gürcüstan  və 
Şimali Qafqaz xalqlarının nümayəndələri daxil idi. Onlar ölkələrini azad etdikdən 
sonra vahid konfederasiya yaratmağı planlaşdırırdılar.  
1936-cı  ildə  Varşavada  "Müsavat"ın  konfransını  keçirən  Rəsulzadə 
"Şəxslər – müvəqqəti, ideologiya  - əbədidir" sözləri ilə azadlıq uğrunda mübarizə 
ideologiyasının qələbə ilə nəticələnəcəyinə əminliyini bildirir. 
II  Dünya  müharibəsi  başlayanda  Rəsulzadə  Fransaya,  İsveçrəyə, 
İngiltərəyə  və  nəhayət,  Rumıniyaya  keçir.  O,  1942-ci  ildə  Almaniyaya  gələrək 
Milli Azərbaycan Komitəsini yaradır. Azərbaycanın bolşeviklərdən azad ediləndən 
sonra  müstəqillik  əldə  etməsi  məsələsi  istiqamətində  Almaniya  rəhbərləri  ilə 
danışıqlar aparır. Hitler buna kəskin etiraz etdikdə Rəsulzadə Almaniyanı tərk edib 

235 
 
Azərbaycanın  XX  əsr  dövlət  xadimləri 
arasında  Fətəli  xan  Xoysk  xüsusi  yer  tutur. 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  yaradılması, 
müstəqilliyimizin  qazanılması,  daxili  və  xarici 
siyasət sahəsindəki uğurlar, həmçinin Azərbaycanın 
müstəqilliyinin  aparıcı  dünya  dövlətləri  tərəfindən 
tanınması ilk növbədə onun adı ilə bağlıdır. 
Böyük  zəka  sahibi,  görkəmli  siyasətçi  və  mətin 
dövlət xadimi Fətəli xan Xoyskinin adı Azərbaycan 
Xalq  Cümhuriyyətinin  banilərindən  biri  kimi 
Azərbaycan tarixinə əbədi olaraq yazılacaqdır.
 
Rumıniyaya  qayıtmalı  olur.  1945-ci  ildə  gizli  olaraq  Almaniyanın  Münhen 
şəhərinə  gələn  Rəsulzadə  burada  "Azərbaycan  demokrat  birliyi"  adı  ilə  antifaşist 
təşkilatı  yaradır.  Bu  təşkilat  azərbaycanlı  əsirləri  əsir  düşərgələrindən  qaçırdır, 
sonra isə elə Rəsulzadənin yaratdığı "Türkiyə - Azərbaycan" cəmiyyətinin köməyi 
ilə Türkiyəyə göndərirdi. 
1947-ci  ildə  Türkiyəyə  qayıdan  Rəsulzadə  burada  Azərbaycan  Milli 
Mərkəzinin başçısı kimi fəaliyyətini davam etdirir. Bütün azərbaycanlı mühacirləri 
birləşdirmək  məqsədi  ilə  o,  1949-cu  ildə  Azərbaycan  Kültür  Dərnəyi  yaratmaq 
qərarına  gəlir.  1952-ci  il-də  Münhendə  Ümumi  Qafqaz  Konfransı  keçirilir  və 
yenidən Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz xalqlarının sovetlərə qarşı birgə 
mübarizə aparacağı haqqında qərar qəbul edilir. 1953-cü il mayın 28-də Rəsulzadə 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  35  illiyi  münasibətilə  "Amerikanın  səsi" 
radiosu ilə Azərbaycan xalqına müraciət edir. 
Mühacirətdə  olduğu  dövrdə  Rəsulzadə  "Yeni  Qafqaziya",  "Azəri-türk", 
"Odlu  yurd",  "Qurtuluş",  "Müsavat  bülleteni",  "Azərbaycan"  jurnallarını  və 
"İstiqlal" qəzetini nəşr etdirmişdir. 
Ömrünün  sonunadək  Azərbaycanın  müstəqilliyinin  bərpası  uğrunda 
mübarizə  aparan  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  1955-ci  il  martın  6-da  Türkiyənin 
Ankara  şəhərində  vəfat  etmiş  və  Ankara  şəhərinin  Əsri  qəbiristanlığında  dəfn 
olunmuşdur.