SƏbuhi ƏHMƏdov

Həbib bəy Sılimov 
  (1881-1920) 
Həbib  bəy  Hacı 
Yusif 
oğlu 
Səlimov 
1881-ci  ildə  Naxçıvanda 
anadan  olub.  I  Dünya 
müharibəsində o, igidliyi ilə fərqlənir və komandanlığın diqqətini cəlb edir. Az bir 
vaxtda  Həbib  bəy  podpolkovnik  rütbəsinədək  yüksəlir.  Lakin  o,  hərbi  təhsilini 
davam etdirmək qərarına  gəlir, Rusiya  ordusunun ən  yüksəksəviyyəli hərbi təhsil 
ocağı  olan  Baş  Qərargahın  Nikolayev  Hərbi  Akademiyasına  daxil  olur.  Olduqca 
çətin  imtahanlardan  uğurla  keçən  Səlimov  təhsil  illəri  zamanı  özünü  hərb  elminə 
yaxından  bələd  peşəkar  zabit  kimi  göstərir.  Hərbi  Akademiyanı  müvəffəqiyyətlə 
bitirən  polkovnik  Həbib  bəy  Rusiya  imperiyası  və  onun  ordusu  parçalandıqdan 
sonra Azərbaycana gəlir. 
Ölkədəki ağır vəziyyətlə  tanış olan Səlimov hökumətin adına  ürək ağrısı 
ilə belə bir raport yazır: "1. Günün şüarı ancaq bu olmalıdır: hər şey ordu üçün. 2. 
Kağızda deyil, rəsmi şəkildə bir korpus yaratmaq lazımdır". 
Müsəlman  Korpusu  tərkibində  ilk  döyüşlərdəcə  fərqlənən  Həbib  bəy 
Azərbaycana  gəlmiş  Nuru  paşanın  diqqətini  cəlb  edir  və  o,  sərkərdəmizi  Qafqaz 
İslam  Ordusunun  Azərbaycan  hissələrinin  qərargah  rəisi  təyin  edir.  Bakı 
istiqamətində  Azərbaycan  -  türk  qoşunlarının  azadlıq  yürüşündə  Səlimov  Cənub 
qrupunun  komandanı  təyin  olunur  və  ən  ağır  Gəncə  -  Bakı  istiqamətində  dəmir 
yolu  boyunca  irəliləmək  əmri  alır.  Nəvai,  Ağbulaq,  Ələt  stansiyalarını  azad 
etdikdən  sonra  Bakıya  doğru  irəliləyir,  Bakının  düşmənlərdən  təmizlənməsində 

248 
 
şəxsi  fəallıq  göstərir.  Türk  hərbçilərinin  xatirələrində  Səlimov  "cəsur,  təcrübəli, 
döyüş texnikasını yaxşı bilən, igid sərkərdə" kimi xatırlanır. 
Milli Ordunun Baş Qərargah  və Dəftərxana rəisi Həbib bəyə təşkilatçılıq 
qabiliyyəti  və  Milli  Ordunun  yaradılmasında  xüsusi  səylərinə  görə  1919-cu  ilin 
fevralında general-mayor rütbəsi verilib. O, 1918 - 1920-ci illərdə milli ordumuzda 
xidmət edən, milliyyətcə Litva tatarı general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviçdən 
sonra ikinci general idi ki, ali hərbi təhsili vardı. 
1919-cu  ilin  iyulunda  Muğanda  və  Lənkəranda  Azərbaycan  milli 
hakimiyyətini  tanımaq  istəməyən  rus  silahlı  qüvvələri  bolşeviklərin  təhriki  ilə 
silahlı qiyam qaldıraraq cənub bölgəsini Rusiyaya birləşdirmək barəsində bəyanat 
verirlər. Qiyamçıları yerlərinə oturtmaq üçün təcili surətdə təşkil edilən briqadaya 
komandan təyin olunan Səlimov onları darmadağın edir, qənimət kimi götürdüyü 1 
təyyarəni,  24  topu  və  60  pulemyotu  Azərbaycan  ordusunda  istifadəyə  verir.  Bu 
uğurlu əməliyyatdan sonra o, Muğan və Lənkərana qısa müddətə vali təyin edilir. 
1920-ci  il  martın  22-də  -  Novruz  bayramı  axşamı  Ermənistan  silahlı 
qüvvələri və qiyamçı ermənilər Şuşa, Laçın, Xankəndi, Xocalı, Əsgəran və başqa 
yaşayış  məskənlərinə  generallar  Dro Kanayan, Doli  Qazar və  Droqonun başçılığı 
ilə hücum edirdilər. 
Dərhal Qarabağa göndərilən Səlimov teleqramda yazırdı: "Təkrar edirəm, 
məsələ çox ciddidir, artıq Ermənistan və Azərbaycan arasında Qarabağda müharibə 
gedir". Hərbi nazirin əmri ilə tərkibində 20 minə yaxın əsgər və zabit olan Qarabağ 
Ərazi  Qoşunları  təşkil  olunur  və  onlara  H.Səlimov  komandan  təyin  edilir. 
Təpədən-dırnağadək  silahlanmış  düşmən  hücumunun  qarşısı  alınır,  ona  ağıq 
zərbələr  vurulur.  Bundan  sonra  Azərbaycan  hərbi  hissələri  aprelin  3-də  əks-
hücuma  keçir.  12  günlük  ölüm-dirim  savaşında  erməni  qüvvələri  darmadağın 
edilir,  generallar  Dəli  Qazar  və  Droqon  öldürülür,  Dro  qaçmaqla  canını  qurtarır. 
Qarabağın bütün məntəqələri üzərində yenidən üçrəngli bayrağımız dalğalanır. 
Bu vaxt cəbhəyə gələn hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarov xain düşmən 
üzərində  çalınan  qələbəyə  görə  əsgərlərimizi  təbrik  edərək  demişdi:  "Qəhrəman 
əsgərlər,  mən  şəxsən  Almaniya  cəbhəsində  bir  çox  döyüşlərdə  olmuşam.  Fəqət 
sizin  qədər  qəhrəman  əsgərlərə  az-az  təsadüf  etmişəm.  Siz  mənim  ümidlərimi 
qüvvətləndirdiniz.  Siz  canınızla  gənc  Azərbaycan  ordusunun  namusunu  müdafiə 
etdiniz". 
1918 - 1920-ci illərdə Azərbaycan Milli Ordusunun yaranmasında əvəzsiz 
xidmətləri  olan  general  Səlimovun  şöhrəti  Qarabağ  döyüşlərindən  sonra  bütün 
Azərbaycana  yayılır.  Cümhuriyyət  dövrünün  on  görkəmli  sərkərdələrindən  biri, 
general-mayor  Həbib  bəy  Səlimov  nə  kabinet,  nə  də  məiyyət  generalı  olmuşdur. 
Milli  ordumuzun  ilyarımlıq  fəaliyyətində  daim  ön  cəbhədə  vuruşmuş,  fitri  hərbi 
istedadı  ilə  Azərbaycanın  müstəqilliyinə  təcavüz  etmək  istəyən  silahlı  düşməni 

249 
 
məhv etmişdir. Ömrü boyu vətənə sədaqətlə xidmət edən general ailə qurmağa belə 
vaxt tapa bilməmişdir. 
1920-ci  ildə  Azərbaycan  Sovet  Rusiyası  qoşunları  tərəfindən  işğal  edilir. 
Minlərlə  ziyalımız  Türkiyə,  Fransa  və  Almaniyaya  mühacirətə  gedir.  Səlimov 
vətənini  tərk  etməkdən  imtina  edir  və  Azərbaycanda  qalır.  Həbib  bəyin  bilik  və 
bacarığından  faydalanmağa  çalışan  sovetlər  onu  Naxçıvana  hərbi  komissar  təyin 
edirlər.  Lakin  Səlimov  Rusiyanın  yeritdiyi  siyasətə,  Azərbaycanda  rəhbər 
vəzifələrə  qeyri-millətlərin  nümayəndələrinin,  ilk  növbədə  ermənilərin  təyin 
edilməsinə,  tədricən  Azərbaycan  Ordusunun  rus-erməni  hissələri  ilə  əvəz 
olunmasına qarşı kəskin etiraz edir. 
1920-ci il sentyabrın 1-də həbs olunan general Həbib bəy Səlimova qarşı 
yalançı  ifadələr  toplanmağa  başlayır.  Tədqiqatçı  Ş.Nəzirlinin  Milli  Təhlükəsizlik 
Nazirliyinin  arxivlərində  aşkar  etdiyi  cinayət  işi  Səlimovun  ömrünün  son  aylarını 
öyrənməyə imkan verir. Ona qarşı irəli sürülən bütün böhtançı ittihamları general 
rədd  edirmiş.  Belə  olanda  cəlladlar  yeni  ittihamlar  irəli  sürürlər.  O,  1918-ci  ildə 
türk  generalı  Nuru  paşa  ilə  bərabər  bolşeviklərə  qarşı  döyüşlər  aparmaqda, 
Muğanda  bolşevik  qiyamını  yatırmaqda,  Cümhuriyyət  Ordusunun  təşkil 
olunmasında,  Sovet  hökumətinə  qarşı  nifrət  bəsləməkdə,  Sovet  vaxtı  Azərbaycan 
xan  və  bəyləri  ilə  oturub-durmaqda  ittiham  edilir  və  "əksinqilabçı"  adlandırılır. 
Səlimov  bütün  sadalananları  qürurla  təsdiqləyir  və  onları  cinayət  əməlləri  deyil, 
vətən qarşısında borcun yerinə yetirilməsi kimi qəbul etdiyini bildirir. Üç ay yarım 
həbsxanada  verilən  işgəncələr  generalın  mübariz  ruhunu  qıra  bilmir  və  o  əvvəlki 
kimi Sovet hökumətini əslində qanunsuz, işğalçı hökumət hesab etdiyini bildirir. 
XI  Qızıl  Ordunun  hərbi  tribunalı  general-mayor  Həbib  bəy  Yusif  oğlu 
Səlimovu  güllələnməyə  məhkum  edir,  əmlakının  isə  müsadirə  olunması  barədə 
qərar  çıxarır.  1920-ci  il  dekabrın  30-da  saat  10:30-da  Səlimovu  güllələyirlər. 
Əmlakının  müsadirəsi  zamanı  məlum  olur  ki,  məşhur  generalın  heç  evi  də  yox 
imiş, o, qardaşının ailəsi ilə birgə yaşayırmış və iki qardaşın iki desyatin torpağı və 
üç desyatin dədə-baba bağ sahəsi var imiş (1 desyatin - 11 kv. m). 

250 
 
Ömrünün sonunadək kommunizm ideyasına 
sadiq  qalan  Nəriman  Nərimanov  hesab  edirdi  ki,  bu 
ideya  ümumi  bərabərliyə  və  son  nəticədə  bütün 
problemlərin 
aradan 
qaldırılmasına, 
ədalətli 
cəmiyyətin  qurulmasına  gətirib  çıxaracaq.  Lakin  real 
həyatda  o,  bolşeviklərin  yerlərdə  kommunizmin 
təntənəsi 
uğrunda 
əslində 
terror 
siyasəti 
yürütdüklərini,  bu  siyasətin  necə  ağır  nəticələr 
verdiyini  görmüşdür.  Lenin  və  onun  əlaltılarının 
komminizm ideyalarını tədricən həyata keçirməyə nə 
vaxtı,  nə  də  həvəsi  vardı.  Lenin  yalnız  güc,  zor 
hesabına  fəaliyyət  göstərirdi.  Bunları  dərk  edən 
Nərimanov  “millətçilikdə”  günahlandırılmış,  onun 
ideyaları 
isə 
həqarətlə 
“nərimanovçuluq” 
adlandırılmışdır. O, ən yaxşı ümidlərində yanılmış və 
sonda özü də onların qurbanı olmuşdur. 
Azərbaycan  tarixinə  Nəriman  Nərimanov 
görkəmli 
ictimai-siyasi 
və 
dövlət 
xadimi, 
maarifpərvər şəxs,  yazıçı, publisist, həkim  kimi daxil 
olmuşdur. 
 
Nəriman Nərimanov 
     (1870-1924) 
Nəriman 
Nəcəf 
oğlu 
Nərimanov 
ilk 
təhsilini  Tiflis  müsəlman 
ruhani 
məktəbində 
almışdır.  O  zaman  Rusiya 
imperiyası  ərazisində  ən  qabaqcıl  pedaqoji  məktəb  Qori  müəllimlər  seminariyası 
hesab olunurdu. Bu seminariyada imperiyanın  ən yaxşı müəllim-metodistləri dərs 
deyir,  burada  hazırlanan  bütün  dərs  vəsaitləri  imperiyanın  ərazisində  yayılırdı. 
Gənc Nəriman burada o dövr üçün qabaqcıl biliklərə yiyələnmiş, ədəbiyyatla tanış 
olmuşdur. 
1890-cı  ildə  Qori  seminariyasını  bitirən  Nərimanov  Tiflis  quberniyası 
Borçalı  qəzasının  Qızılhacılı  kəndinə  müəllim  təyin  olunur.  Lakin  qaynar  təbiətə 
malik  ziyalımıza,  təbii  ki,  bir  kənd  mühiti  darlıq  edir.  Odur  ki  o,  1891-ci  ildə 
Bakıya  köçür,  burada  dərs  deyir  və  xalqın  maariflənməsi  uğrunda  mübarizəyə 
başlayır.  Azərbaycanlılara  həqarətlə  baxan  məmurlarla  mübarizədə  o,  xalqının 
təhsil  almaq,  savad  artırmaq  hüququnun  həyata  keçirilməsini  tələb  edir.  Müvafiq 
icazə aldıqdan və bir neçə tərəqqipərvər varlı azərbaycanlını işə qatdıqdan sonra o, 
1894-cü  ildə  Bakıda  türk-müsəlman  əhalisi  üçün  ilk  xalq  qiraətxanası  təşkil  edir. 
Onun fondlarında həm Şərq, həm rus və Avropa ədəbiyyatı var idi. 
Mütəmadi  olaraq  publisistik  məqalələrlə  çıxış  edən  Nərimanov 
Azərbaycan  və  rus  dillərini  öyrənənlər  üçün  dərsliklər  yazmışdır.  1894-cü  ildə 
Nərimanovun  "Nadanlıq"  pyesi  Azərbaycan  dilində  çap  olunmuş,  1895-ci  ildə 
tamaşaya  qoyulmuşdur.  Tamaşadan  gələn  gəliri  Nərimanov  qiraətxanaya  sərf 

251 
 
etmişdir.  Onun  "Dilin  bəlası"  ("Şamdan  bəy"),  "Bahadır  və  Sona"  əsərləri  bütün 
Azərbaycanda geniş yayılmışdır. Əsərlərində dövrün sosial-psixoloji problemlərini 
irəli  çəkən  Nərimanov  hətta  tarixi  əsərlərində  də  onları  qabarıq  şəkildə  verirdi. 
1899-cu  ildə  çap  etdirdiyi  "Nadir  şah"  pyesində  mütləqiyyətin  bütün  mənfi 
cəhətləri  elə  aydın  və  dürüst  qələmə  alınmışdır  ki,  uzun  illər  boyu  çar  məmurları 
ehtiyat  edib  onun  tamaşaya  qoyulmasına  icazə  verməmişlər.  Nərimanovun  elmi-
publisistik fəaliyyəti cəmiyyətin ətalətdən qurtulmasına, türk-müsəlman əhalisinin 
milli  oyanışına  xidmət  edirdi.  Elə  buna  görə  də  sonralar  Üzeyir  Hacıbəyli 
Nərimanovu "ustad dramaturq" adlandırmışdır. 
Daim yeni biliklərə can atan Nərimanov 1896-cı ildən etibarən Bakı realnı 
məktəbində dərs deyə-deyə humanitar elmləri öyrənir və 1902-ci ildə ekstern yolu 
ilə  imtahan  verərək  Bakı  kişi  gimnaziyasının  attestatını  alır.  Elə  həmin  ildə  o, 
Odessa şəhərində yerləşən Novorossiya Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur. 
Tələbəlik dövründə Nərimanov teatr truppası yaradır və tamaşalar qoyur. 
Bu zaman o həm də siyasi fəaliyyətlə məşğul olmağa başlamışdır. İnqilabi 
hərəkətlərə  görə  universitet  müvəqqəti  bağlanmış  və  Nərimanov  Bakıya 
qayıtmışdır.  "Hümmət"  sosial-demokrat  təşkilatına  qoşulan  Nərimanov  həmçinin 
İranda  "İctimai-amiyyun"  partiyasının  yaradıcılarından  olmuşdur.  Sonralar  bu 
partiya İran inqilabı dövründə aparıcı rol oynamışdır. 1906-cı ildən etibarən "İrşad" 
və "Həyat" qəzetlərində onun siyasi məqalələri çap edilmişdir. Nərimanov Qafqaz 
müsəlman müəllimlərinin birinci qurultayının fəal təşkilatçılarından biri olmuşdur. 
1906-cı  ildə  Odessaya  qayıdıb  orada  təhsilini  başa  vuran  Nərimanovun 
"Nadir  şah"  əsəri  Volqaboyu,  Türküstan,  Cənubi  Qafqazın  iri  şəhər  teatrlarında, 
həmçinin  Tehranda  tamaşaya  qoyulmuşdur.  1908-ci  ildə  Bakıya  qayıdan 
Nərimanov  şəhər  xəstəxanasında  işləmiş,  həkimlik  fəaliyyəti  ilə  bərabər,  siyasi 
fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. Rusiya sosial-demokratları ilə yaxınlaşan Nərimanov 
Rusiya  Sosial-Demokrat  Fəhlə  Partiyasının  (RSDFP)  nizamnaməsini  Azərbaycan 
dilinə  tərcümə  etmişdir.  1909-cu  ildə  təyinatı  Tiflisə  verilən  Nərimanov  burada 
həkim-terapevt  işləmiş,  lakin  İran  inqilabçıları  ilə  əlaqədə  günahlandırılaraq  həbs 
edilmişdir. 6 ay həbsxanada saxlanıldıqdan sonra o, Həştərxana sürgün edilmişdir. 
Burada  həkimlik  fəaliyyətini  davam  etdirməklə  yanaşı,  o,  mədəni-kütləvi 
tədbirlərdə iştirak etmiş, inqilabi fəaliyyətini də dayandırmamışdır. Həştərxan Xalq 
Universitetinin  sədri  seçilən  Nərimanov  şəhər  dumasının  üzvü  olmuşdur.  Onun 
fəaliyyətinin  səs-sorağı  hər  yana  yayılmışdır.  Hətta  Fransada  çap  olunan  "Paris" 
qəzetində qeyd olunurdu ki, "Həştərxan quberniyasında yaşayan müsəlman əhalisi 
arasında N.Nərimanovun təbliğatı böyük uğur qazanmışdır". 
1913-cü  ildə  Nərimanov  Bakıya  qayıdır,  həkimliklə  bərabər,  "Nicat" 
cəmiyyətində fəaliyyət göstərir, ədəbi dərnəklər yaradır. 

252 
 
1917-ci ildə Nəriman Nərimanov "Hümmət" təşkilatı Komitəsinin sədri və 
RSDFP  Bakı  Komitəsinin  üzvü  seçilmişdir.  O  həm  də  Bakı  Müsəlman  İctimai 
Təşkilatları Bürosunun tərkibinə daxil edilmişdir. "Hümmət" qəzeti onun redaktəsi 
ilə nəşr olunurdu. 
Bakı  şəhər  Dumasının  üzvü  seçilən  Nərimanov  I  Dünya  müharibəsində 
əsir götürülüb Bakıda  saxlanılan türk  əsgərlərinə  qayğı ilə  yanaşır, eyni zamanda 
S.Şaumyanın  başçılığı  ilə  bolşevik-erməni  quldurlarının  hərəkətlərinin  qarşısını 
almağa  çalışırdı.  Məhz  onun  səyləri  nəticəsində  1918-ci  ilin  əvvəllərində  tərəflər 
arasında  danışıqlar  aparılmış,    I  qarşıdurmanın  aradan  qaldırılması  üçün  tədbirlər 
həyata  keçirilmişdir.  Lakin  bolşevik-erməni  qüvvələri  verdikləri  əhdi  pozmuş  və 
Bakıda  mart  qırğınları  törətmişlər.  Odur  ki  Nərimanov  Bakıda  fəaliyyət  göstərən 
ermənilərdən ibarət hərbi hissələrin ləğv olunması haqqında göstəriş imzalamışdır, 
lakin  Rusiya  bolşeviklərinin  lideri  V.Leninin  dəstəyindən  istifadə  edən  Şaumyan 
bu göstərişə əməl etməmişdir. 
Bolşevik-erməni  liderlərinin  siyasətinə  etiraz  edən  Nərimanov  əvvəlcə 
şəhər  təsərrüfatı  komissarı  təyin  edilmişdir.  Ağır  xəstələndikdən  sonra  isə 
ümumiyyətlə  Həştərxana  göndərilmişdir.  Onun  Bakıdan  uzaqlaşdırılmasında 
məqsəd  isə  Şaumyan  və  əlaltılarının  cinayətlərinə  rəvac  vermək  idi.  Həştərxanda 
müxtəlif  vəzifələrdə  fəaliyyət  göstərən  Nərimanov  "Biz  Qafqaza  hansı  şüarla 
gedirik?"  proqram  xarakterli  məqaləsi  ilə  kommunizm  ideyasına  sadiqliyini 
gostərmişdir. O hesab edirdi ki, bu ideya ümumi bərabərliyə və son nəticədə bütün 
problemlərin  aradan  qaldırılmasına,  ədalətli  cəmiyyətin  qurulmasına  gətirib 
çıxaracaq. 
1919-cu  ilin  avqustunda  Moskvaya  çağırılan  Nərimanov  Rusiya  Xarici 
İşlər  Komissarının  (nazir  vəzifəsinin  analoqu)  Şərq  məsələləri  üzrə  müavini 
vəzifəsində  işləmiş,  həmçinin  Leninin  bu  məsələlər  üzrə  müşaviri  olmuşdur.  O, 
bolşeviklərin yerlərdə kommunizm adı ilə əslində terror siyasətini yürütməsini, bu 
siyasətin ağır nəticələr verməsini vurğulamışdır. Nərimanovun fikrincə, güc tətbiq 
etmədən  Azərbaycanda  ideal  kommunist  sovet  respublikası  qurulmalı,  insanların 
güzəranı  yaxşılaşdırılmalıdır.  Belə  olduqda  digər  Şərq  ölkələri  də  Azərbaycanın 
nümunəsi  ilə  sovet  rejimləri  yaradacaqlar.  Lakin  Lenin  və  onun  əlaltılarının 
Nərimanovun  dediklərini  həyata  keçirməyə  nə  vaxtı,  nə  də  həvəsi  var  idi. 
Nərimanovun  biliklərini  yüksək  qiymətləndirən  Lenin  təkcə  güc,  zor  hesabına 
fəaliyyət göstərməyə öyrəşmişdi. 
1920-ci  ilin  aprelində  Azərbaycan  hərbi  yolla  işğal  edilmiş,  burada 
repressiyalar 
başlanmışdır. 
Nərimanov 
Azərbaycanda 
yaradılan 
sovet 
respublikasının  idarəetmə  orqanlarına  qiyabi  olaraq  seçilsə  də,  ona  Bakıya 
qayıtmağa  icazə  verilmirdi.  Yalnız  repressiyaların  birinci  dalğası  başa  çatdıqdan 
sonra o, mayın 16-da Bakıya gələ bilmişdir. Azərbaycanda gördüklərindən dəhşətə 

253 
 
gələn  Nərimanov  Leninə  göndərdiyi  teleqramlarda  yazırdı:  "Azərbaycanı  başdan-
başa  qarət  edirlər,  sağa  və  sola  güllələyirlər".  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti 
xadimlərinin  bir  çoxunun  xaricə  getməsinə  məhz  Nərimanov  imkan  yaratmış  və 
bununla da onları sovet repressiya maşınının ağzından xilas etmişdir. Lakin Lenin 
bütün səlahiyyətləri S.Kirov və S.Orconikidze kimi qatillərə vermişdi. Nərimanov 
"millətçilikdə"  günahlandırılmış,  ideyaları  isə  həqarətlə  "nərimanovçuluq" 
adlandırılmışdır. 
Azərbaycan  dilinə  dövlət  statusunun  verilməsini,  dinə  toxunmamağı, 
mədəni-maarif  işlərinin  keçirilməsini,  milli  ziyalıların  qorunmasını  tələb  edən 
Nərimanov  getdikcə  daha  artıq  dərəcədə  Moskvanın  və  onun  Azərbaycandakı 
nümayəndələrinin təzyiqi ilə üzləşirdi. Artıq Zəngəzuru itirmiş Azərbaycan indi də 
Dağlıq Qarabağ, Naxçıvan, Zaqatala və Bakının itirilməsi təhlükəsi qarşısında idi. 
Bunların  qarşısı  yalnız  Nərimanovun  gərgin  fəaliyyəti  nəticəsində  alınmışdır. 
Azərbaycan neftinin 15%-nin respublikanın maarif və səhiyyəsinə sərf olunmasını 
o tələb etmişdir. Ölkəmizdə rəhbər vəzifələrə ermənilərin, rusların və d. millətlərin 
nümayəndələrinin  təyin  edilməsinə  qarşı  da  o  çıxmış,  Azərbaycana  ağır  zərbələr 
vuranları  "kommunist  cildinə  girmiş  daşnaklar"  adlandırmışdır.  Moskvada 
Azərbaycanla  bağlı  qərarlar  qəbul  edilərkən  Azərbaycan  nümayəndəsinin  dəvət 
olunmamasını təhqir hesab edən Nərimanov Moskvanı hətta üsyanların başlayacağı 
ilə hədələyirdi. 
Azərbaycan  neftinə  azərbaycanlıların  yiyə  durmasını  tələb  edən 
Nərimanov  Bakı  -Tiflis  -  Batum  neft  kəməri  və  Bakı  -  Culfa  dəmir  yolunun 
tikintisini başa çatdırmışdır. O, Şərq xalqlarının Bakıda keçirilən 1-ci qurultayında 
fəal  iştirak  etmiş  və  sovetlərin  Şərq  siyasətində  dərin  səhvlər  buraxdığını 
göstərmişdir.  Rusiya  ilə  Türkiyə  arasında  dost  əlaqələrin  qurulmasında  onun 
müstəsna  xidmətləri  olmuşdur.  Belə  ki,  Moskvadan  İstanbula  yollanan  hər  bir 
dövlət  heyəti,  səlahiyyətli  şəxs  Bakıda  Nərimanov  tərəfindən  təlimatlandırılırdı. 
Bakıda  saxlanılan  ingilis  əsirlərinin  Maltada  saxlanılan  türk  əsirlərinə 
dəyişdirilməsi  də  onun  səyləri  nəticəsində  baş  tutmuşdur  (ingilislər  və  türklər 
vətənlərinə  qayıtmışdılar).  İngilis  əsirliyində  saxlanılan  Cənub-Qərbi  Qafqaz 
Cümhuriyyəti  (Qars  respublikası)  liderlərinin  azad  edilməsində  də  onun  böyük 
xidmətləri  olmuşdur.  Türkiyəyə  və  Atatürkə  rəğbət  bəsləyən  Nərimanovun 
fəaliyyəti  türk  mətbuatında  geniş  işıqlandırılır.  Türkiyə  Böyük  Millət  Məclisinin 
qərarı  ilə  ona  fəxri  qılınc  təqdim  olunmuşdur.  1921-ci  ildə  Nərimanovun  səyi  ilə 
imzalanan Qars müqaviləsinə əsasən, Naxçıvana olan təzyiqlər aradan qaldırılmış 
və bunun qarantı kimi Türkiyə çıxış etmişdir. 
Azərbaycam  Sovet  Rusiyasının  müttəfiqi  görmək  istəyən  Nərimanov 
ölkəmizin müstəqilliyinin ləğv edilməsi və Rusiya tərkibinə qatılmasına qətı etiraz 
edirdi.  O  belə  tədbir  həyata  keçirilərsə,  tutduğu  vəzifələrdən  istefa  verəcəyini 

254 
 
bildirirdi.  Nərimanovun  fəaliyyəti  Moskva  və  onun  Azərbaycanda  olan 
nümayəndələrini  hiddətləndirsə  də,  xalq  arasındakı  böyük  nüfuzu,  təkcə 
Azərbaycanda  deyil,  Şərq  və  Qərb  ölkələrində  tanınması  onu  dərhal  aradan 
qaldırmağa imkan vermirdi. Odur ki onu Azərbaycandan tədricən aralamaq qərarı 
qəbul edildi. 
1922-ci  ildə  o,  sovet  nümayəndə  heyəti  tərkibində  Genuya  konfransında 
iştirak  etmiş,  yenicə  yaradılmış  SSRİ  dövlətini  idarə  edəcək  qurumun  -  Mərkəzi 
İcraiyyə  Komitəsinin  dörd  sədrindən  biri  seçilmişdir.  SSRİ  hökumətində 
Nərimanov  bütün  ölkədən  gələn  şikayətlərə  baxılmasına  və  müvafiq  tədbir 
görülməsinə  nəzarət  edirdi.  Faktik  olaraq  milyonlarla  insanların  son  ümid  yeri  o 
idi.  Moskvada  onun  rəhbərliyi  ilə  "Yeni  Şərq"  jurnalı  və  Şərqşünaslıq  Elmi 
Cəmiyyəti  fəaliyyət  göstərirdi.  1925-ci  ildə  məhz  onun  təklifi  ilə  Böyük  Sovet 
Ensiklopediyasının  yazılmasına  başlanılmışdır.  "Ucqarlarda  inqilabımızın  tarixinə 
dair"  iri  məktub-məqaləsində  Nərimanov  sovet  hakimiyyətinin  törətdikləri 
vəhşilikləri cəsarətlə göstərmiş və yazmışdır: "Bu sənədin işıq üzü görməyə imkanı 
yoxdur, lakin vaxt gələcək ki, tarix müqəssirləri axtaracaqdır". O həmçinin yazırdı: 
''Hal-hazırda  Azərbaycanda  Azərbaycanı  təmsil  edəcək  partiya  yoxdur.... 
Azərbaycanda  daşnak  siyasəti  tam  gücü  ilə  həyata  keçirilir...  Orconikidze  və 
Stalinin  simasında  biz  türklərə  etibar  edilmir  və  Azərbaycanın  taleyi  erməni 
daşnaklarına tapşırılır". 
1925-ci ilin əvvəlində Nəriman Nərimanovun ictimai-siyasi və elmi-ədəbi 
fəaliyyətinin  30  illiyi  Moskvada  təntənə  ilə  qeyd  edildi  və  həmin  ilin  martında,  o 
qəflətən  vəfat  etdi.  Müəmmalı  şəkildə  qəflətən  vəfat  edən  Nərimanovun 
zəhərləndirilərək  öldürülməsi,  özünü  pis  hiss  etdikdə  ona  həkim  yardımı 
göstərilməməsi  fikri  xalq  arasında  geniş  yayılmışdır.  O,  martın  23-də  Moskvada, 
Qızıl meydanda Kremlin divarı yanında dəfn olunmuşdur. Onun dəfn günü bütün 
SSRİ-də matəm günü elan edilmişdir. 
Stalin  hakimiyyəti  tam  ələ  aldıqdan  sonra  "nərimanovçuluğ"u 
dəstəkləyənlər bir-bir aradan götürülmüşdür. Hətta uzun illər Nərimanovun adının 
çəkilməsi  qadağan  edilmişdir.  Onun  fəaliyyəti  yalnız  1955-ci  ildən  sonra  tədqiq 
edilməyə başlanmışdır. 

255 
 
Cənubi  Azərbaycanda  yaşayan  azərbaycanlılarda 
milli  özünüdərkin  inkişafında  Şeyx  Məhəmməd  Xiyabaninin 
başçılıq etdiyi azadlıq hərəkatının əvəzsiz rolu olmuşdur. Hələ 
1905  –  1911-ci  illərdə  Səttarxanla  çiyin-çiyinə  vuruşmuş 
Xiyabani həyatının mənasını Azərbaycanın şah rejimindən azad 
edilməsində, 
demokratik 
yolla 
inkişafında 
görürdü. 
Azərbaycanda demokratik fikirlərin gec yayılmasına gileylənən 
inqilaçılara o deyirdi: “Azərbaycan baş qazana bənzəyir: o, gec 
qızır, lakin gec də soyuyur”. 
1920-ci ilin aprel – sentyabr aylarında onun başçılıq 
etdiyi  milli-azadlıq  hərəkatı  son  nəticədə  məğlub  olsa  da, 
Azərbaycan  xalqının  imperialist  ağalığına,  şah  rejiminə  qarşı 
milli  istiqlaliyyət  uğrunda  mübarizə  tarixində  vacib  yer  tutur. 
Xiyabaninin  təklifi  ilə  yaradılan  silahlı  dəstələr  Şərəfxan, 
Səlmas,  Urmiya  istiqamətlərində  erməni  və  aysorların 
azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırım siyasətinin qarşısını 
almışdılar. 
“Azadistan”, yəni Azadlıq ölkəsi adlandırılmış Cənubi 
Azərbaycanda siyasi, iqtisadi, səhiyyə, maarif, ədliyyə və digər 
xarakterli islahatlar keçirildi.