SƏbuhi ƏHMƏdov

 Abbasqulu ağa Bakıxanov  
    (1794-1847) 
Abbasqulu  ağa  Bakıxanov 
1794-cü  ildə  Bakının  Xilə  (indiki 
Əmircan)  kəndində  zadəgan  ailəsində  anadan  olub.  Atası  Bakı  xanı  II  Mirzə 
Məhəmməd onun ən yüksəksəviyyəli təhsil alması üçün hər cür şərait yaratmışdır, 
Abbasqulu fars və ərəb dillərini, klassik Şərq ədəbiyyatını, ilahiyyatı, Azərbaycan 
tarixini dərindən öyrənmişdir. 
1820-ci ildə Abbasqulu Əlahiddə Qafqaz Korpusunda hərbi qulluğa qəbul 
edilmiş  və  rus  dilini  öyrənməyə  başlamışdır.  Nəticədə  hərbi  tərcüməçi  kimi 
fəaliyyətə  başlayan  Abbasqulu  1822-ci  ildə  Qafqazdakı  rus  qoşunlarının  baş 
komandanının  dəftərxanasına  Şərq  dilləri  tərcüməçisi  təyin  olunmuşdur. 
Bakıxanov  1826  -  1828-ci  illərdə  Rusiya  -İran,  1828  -  1829-cu  illər  Rusiya  - 
Osmanlı  müharibəsində  iştirak  etmişdir.  O,  1828-ci  ildə  Türkmənçayda  aparılan 
sülh danışıqlarının da canlı şahidi olmuşdur. 
Abbasqulu  ağa  Bakıxanov  görkəmli  Azərbaycan  ziyalıları  Mirzə  Şəfi 
Vazeh,  İsmayıl  bəy  Qutqaşınlı,  Mirzə  Fətəli  Axundov,  rus  yazıçılarından 
A.S.Qribəyedov,  A.S.Puşkin,  A.A.Bestujev-Marlinski,  V.K.Küxelbeker,  gürcü 
yazıçılardan  A.Çavçavadze,  Q.Orbeliani,  N.Barataşvili,  polyak  şair  T.L.Zablotski 
və başqaları ilə yaxın tanış olmuş və bu onun dünyagörüşünə təsirsiz qalmamışdır. 

131 
 
Bakıxanovun ən məşhur əsəri 1841-ci ildə yazdığı "Gülüstani-İrəm" tarixi 
əsəridir.  Əsər  Azərbaycan  tarixşünaslığının  inkişafında  böyük  rol  oynamışdır. 
Burada Azərbaycan tarixinin qədim zamanlardan 1813-cü ilədək olan dövrü əhatə 
olunmuşdur.  Əsərin  yazılması  prosesində  Bakıxanov  çoxlu  tarixi  sənəd  toplamış, 
tarixi  mənbələrdən  istifadə  etmişdir.  Əsərdə  Azərbaycan  xalqının  formalaşması, 
Azərbaycanda  dövlətçilik  ənənələrinin  inkişafı,  xalqın  xarici  işğalçılara  qarşı 
mübarizəsi  qələmə  alınmışdır.  Burada  həmçinin  Azərbaycan  dilçiliyi, 
etnoqrafiyası, toponimikası, numizmatika məsələləri ilə bağlı bir çox məqamlar da 
əksini  tapmışdır.  "Gülüstani-İrəm"  əsəri  Azərbaycan  tarixşünaslığında  yeni 
mərhələnin başlanğıcı oldu. Belə ki, əvvəllər yazılmış tarixi əsərlər bu və ya digər 
tarixi  şəxslərə  həsr  olunduğundan  onların  fəaliyyətini  vəsf  edir,  real  tarixi 
hadisələrə  qərəzli  münasibət  göstərilirdi.  Bakıxanov  isə  əsərini  dünya 
tarixşünaslığında  qəbul  olunmuş  qaydalara  uyğun  tərtib  etməklə  faktik  olaraq 
bütöv bir xalqın - Azərbaycan xalqının tarixini yazmağa çalışmışdır. 1844-cü ildə 
Bakıxanov əsəri rus dilinə tərcümə etmişdir. Lakin sağlığında nəşr edilməyən əsər 
ilk dəfə 1926-cı ildə işıq üzü görmüşdür. 
Əsərlərini "Qüdsi" təxəllüsü ilə yazan Bakıxanovun dini, fəlsəfi və əxlaqi 
baxışları  "Riyaz  ül-qüds",  "Təhzib  ül-əxlaq",  "Kitabi-nəsayeh",  "Eynül-mizan" 
əsərlərində,  həmçinin  "Mişkat  ül-ənvar"  poemasında  şərh  olunmuşdur.  O, 
əsərlərində islam dininin əsas ehkamlarını müdafiə etmişdir. Onun fikrincə, varlığı 
"zəruri"  olan  Allah  və  varlığı  "mümkün"  olan  gerçək  dünya  mövcuddur  ki, 
"mümkün  varlıq"  "zəruri  varlıq"dan  yaranmışdır.  Bakıxanova  görə,  yaranma  və 
məhvolma  yalnız  gerçək  dünyaya  aiddir,  çünki  hərəkət  "mümkün  varlığ"ın 
ayrılmaz sifətidir. O həmçinin hesab edirdi ki, bütün cisimlər dörd ünsürün - hava, 
od, torpaq və suyun qatışığından ibarətdir. 
Bakıxanovun  etik  təsəvvürlərinə  qədim  Şərq  və  yunan  filosoflarının 
əsərləri böyük təsir göstərmişdir. Bakıxanov məntiqi düşüncəni əqlin meyarı hesab 
etmiş, onun idrakda oynadığı rolu qabartmışdır. O həmçinin anlayış, mühakimə və 
əqli nəticənin müxtəlif novlərini, məntiqin iki hissəsi olan təsəvvür və təsdiqi təhlil 
etmişdir. Bir çox Şərq məntiqçilərindən fərqli olaraq Bakıxanov idrak formalarının 
məzmunca da həqiqətə uyğunluğunu tələb etmişdir. Etikanı "monəviyyat fəlsəfəsi" 
hesab  edən  Bakıxanov  əsas  diqqətini  müsbət  əxlaqi  keyfiyyətlərin  şərhinə 
yetirmişdir.  Bakıxanova  görə,  gözəl  əxlaq  işdə  və  hərəkətdə  orta  həddi 
gözləməkdir.  Onun  fikrincə,  on  yüksək  əxlaq  nəzəriyyəsi  islam  əxlaq 
nəzəriyyəsidir. 
Bakıxanov hesab edirdi ki, insanların təlim-tərbiyəsində onların ətrafında 
olanların  təcrübə  və  biliyi,  həmçinin  həmin  şəxsin  əmək  fəaliyyəti  böyük  rol 
oynayır.  Bakıxanov  əsərlərində  davranış,  danışıq  və  ünsiyyət  qaydaları  haqqında 
da ətraflı məlumat vermişdir. 

132 
 
Bakıxanovun  "Əsrar  ül-məlaküt"  əsərində  dövrün  astronomiya  ilə  bağlı 
bilikləri əksini tapmış, dünyanın heliosentirk sistemi təlimi açıqlanmışdır. 
Abbasqulu  ağa  Bakıxanovun  coğrafiya  əsərləri  də  kifayət  qədər 
maraqlıdır. Vəzifəsi ilə əlaqədar olaraq bütün Qafqazı qarış-qarış gəzən Bakıxanov 
hər yerdə tarixi məlumatları, tarixi sənədləri toplamaqla bərabər, gördüyü yerlərin 
coğrafi təsvirini də  verirdi.    "Gülüstani-İrəm"    əsərinin girişində  o, Azərbaycanın 
və Dağıstanın coğrafiyasından söhbət açır. 1828-ci ildə qədim Azərbaycan torpağı 
olan    Qarabağı    öyrənən  komissiyanın  tərkibində  olan  Bakıxanov  burada  tarixi-
etnoqrafik və coğrafi araşdırmalar aparmışdır. O həmçinin Rusiya  - İran sərhədini 
müəyyənləşdirən  komissiyanın  tərkibində  də  olmuş,  Arazboyu  abidələr  haqqında 
məlumatlar  vermişdir.  1833-cü  ildə  Polşa,  Ukrayna,  Baltikyanı  ərazilərdə  olan 
Bakıxanov  onlar  barədə  maraqlı  məlumatlar  yazmışdır.  Ömrünün  sonunda  o, 
müsəlman  Şərqinə  aid  olan  ölkələri,  o  cümlədən  Misir  və  Ərəbistanı  gəzmişdir. 
Onun  "Ümumi  coğrafiya"  əsərində  coğrafiya  bir  elm  kimi  qəbul  edilmiş,  Yer 
haqqında  ümumi  coğrafi  məlumatlarla  bərabər,  coğrafi  terminlərin  şərhləri  də 
verilmişdir.  Bakıxanovun  "Kəşf  ül-qəraib"  əsərində  sadə  dillə  XV  əsrdə 
Amerikanın  X.Kolumb  tərəfindən  kəşf  edilməsi  və  Amerikanın  coğrafiyası  əksini 
tapmışdır. 
Bakıxanovun 1828-ci ildə yazdığı "Qanuni Qüdsi" əsəri Rusiya ərazisində 
fars dilinin qrammatikasına həsr edilən ilk əsərdir. 
Bakıxanov  jurnalistika  sahəsində  də  fəaliyyət  göstərmişdir.  O,  1828  - 
1832-ci  illərdə  "Tiflisskiye  vedomosti"  qəzetinin  əməkdaşı,  onun  fars  dilində 
buraxılan variantının redaktoru, həmçinin Qafqaz  xalqlarının tarix  və  mədəniyyət 
məsələlərinə dair məsləhətçisi olmuşdur. 
İstedadlı  şair  Abbasqulu  ağa  Bakıxanov  XIX  əsr  Azərbaycan 
ədəbiyyatının  görkəmli  nümayəndələrindəndir.  Onun  bədii  irsi  lirik  və  epik 
əsərlərdən  ibarətdir.  Bakıxanovun  lirik  şeirlərində  dünyəvi  məhəbbət  tərərmüm 
olunur.  Onun  şeirlərinin  qəhrəmanı  vəfalı  aşiqdir.  Maraqlıdır  ki,  lirik  şeirlərini  o 
təkcə  Azərbaycan  və  fars  dillərində  deyil,  Avropa  dillərində  də  yazmışdır. 
Məsələn, "Fatma tar çalır" şeirini alman dilində, "Tatar nəğməsi"ni isə rus dilində 
qələmə  almışdır.  Onun  "Tiflis"  müxəmməsi  və  "Gürcülər  arasında"  mənzum 
məktubu xalqlar arasında dostluğu tərənnüm edir. "Təbriz əhlinə xitab" şeri özünün 
sosial yönümü ilə seçilir. Belə ki, XIX əsr Azərbaycan poeziyasında ilk dəfə məhz 
bu  şeirdə  inkişafın  qarşısını  almağa  çalışan  mürtəce  zadəgan  və  ruhanilərə  qarşı 
kəskin tənqid səslənir. Faktik olaraq bu şeir ictimai satira nümunəsi hesab olunur. 

133 
 
Rusiyada  şərqşünaslıq  sahəsində  ali  təhsilin 
təşkilində, 
dərs 
vəsaitlərinin 
yazılmasında, 
müəllim-professor  kadrlarının  yetişdirilməsində 
iki  görkəmli  Azərbaycan  ziyalısının  Mirzə  Cəfər 
bəy  Topçubaşovun  və  Mirzə  Məhəmməd  Əli 
Kazım bəyin xüsusi rolu olmuşdur. Maraqlıdır ki, 
hər  iki  ziyalımızın  ali  təhsili  olmasa  da,  onlar 
çalışqanlıqları  və  yüksək  zəkaları  sayəsində 
Rusiya  və  Avropanın  ən  görkəmli  alimləri 
sırasında  ən  yüksək  yerləri  tuta  bilmişlər.  M.C. 
Topçubaşov  Rusiya  Xarici  İşlər  Nazirliyinin 
Asiya departamentində işləyərkən XIX əsrdə Şərq 
ölkələrinə  göndərilən  bütün  rus  diplomatlarına 
dərs  demiş,  Peterburq  Universitetindəki  fəaliyyəti 
ilə 
Rusiyada 
Şərq 
filologiyası 
və 
numizmatikasının  əsasını  qoymuşdur.  Kazım  bəy 
isə Rusiya və Avropa ölkələrində Şərq xalqlarının 
tarixini,  onların  adət-ənənələrini,  qanunlarını 
təbliğ 
etməyə  çalışmışdır.  Onlarca  tarixi 
əlyazmaları  tapıb  tərcümə  edən,  bir  çox  qaranlıq 
tarixi  səhifələrə  aydınlıq  gətirən,  türk-müsəlman 
xalqlarının ünvanına söylənilən bir  çox şayiələrin 
qarşısını  alan  Kazım  bəy,  əslində,  Rusiya 
şərqşünaslıq elminin banisidir.
 
A.Bakıxanov  çoxlu  təmsil  və  avtobioqrafik  xarakterli  əsərlər  də 
yazmışdır.  Onun  ərəb  və  fars  dilində  lirik  şeirlərdən  ibarət  divanı  da  vardır  ki, 
indiyənədək  araşdırılmamış  qalır  və  hal-hazırda  Təbriz  Milli  kitabxanasında 
qorunur. 
Bakıxanovun  "Kitabi-Əsgəriyyə"  hekayəsi  Azərbaycan  nəsrinin  ilk 
nümunələrindəndir. 
Abbasqulu ağa Bakıxanov 1847-ci ildə Məkkə ziyarəti zamanı vəfat etmiş 
və Məkkə yaxınlığında dəfn olunmuşdur. 
 
Mirzə Məhəmməd Əli Kazım bəy 
 (1802-1870) 
Mirzə  Məhəmməd  Əli 
Kazım  bəy  1802-ci  ildə  İranın 
Rəşt 
şəhərində 
azərbaycanlı 
ailəsində  anadan  olmuşdur.  Onun 
atası  Hacı  Qasım  1810-cu  ildə 
ailəsi 
ilə 
birlikdə 
Dərbənd 
şəhərinə 
köçmüşdür. 
Rusiya 
hakim dairələri Hacı Qasımı daim 
təqib  edir,  onun  Rusiya  əleyhinə 
təbliğat 
aparmasından 
şübhələnirdilər. 1821-ci ildə Hacı 
Qasım həbs edilir və Həştərxan şəhərinə sürgünə göndərilir. 

134 
 
1822-ci  ildə  Kazım  bəy  atasını  tək  qoymamaq  məqsədi  ilə  Həştərxana 
köçür.  Həştərxanda  o,  şotland  missionerləri  ilə  yaxından  tanış  olur,  onların  bir 
neçəsinə  ərəb  dilini  öyrədir,  onlar  isə  öz  növbəsində  ona  ingilis  dilini  öyrədirlər. 
Maraqlıdır  ki,  gənc  Kazım  bəy  dərs  prosesini  kortəbii  qurmamış,  ərəb  dili 
qrammatikasına  həsr  olunmuş  "Ərəb  dilinin  müxtəsər  qrammatikası"  adlı  kitabça 
tərtib etmişdir. 
Zəkası, biliyi və istedadı ilə fərqlənən Kazım bəy Omsk Asiya məktəbində 
Şərq  dilləri  kafedrasında  işə  düzəlir.  1826-cı  ildə  onu  Rusiyanın  aparıcı 
universitetlərindən  biri  sayılan  Kazan  Universitetinə  mühazirə  oxumağa  dəvət 
edirlər.  Artıq  1828-ci  ildə  Kazım  bəy  universitetin  türk-tatar  dilləri  kafedrasına 
müdir  təyin  edilir.  Bu  vəzifədə  olduğu  dövrdə  o,  arxiv  və  fondlarda  nadir  Şərq 
əlyazmaları aşkar edib, tərcümə edir və şərhlər verir. Bu fəaliyyətinə görə o, 1829-
cu  ildə  Britaniya  Kral  Cəmiyyətinin  həqiqi  üzvü  seçilir.  1829-cu  ildə  Kazım  bəy 
Sədinin "Gülüstan" əsərini tərcümə edir. Geniş elmi araşdırmalarını davam etdirən 
Kazım  bəy  1831-ci  ildə  Kazan  Universitetinin  adyunkt-professoru,  sonra 
ekstraordinar-professoru,  1837-ci  ildə  isə  ordinar-professoru  seçilir.  Elmi 
fəaliyyətinə görə, həmçinin Rusiyada şərqşünaslıq sahəsində ali təhsilin təşkilində 
fəal  iştirakına  görə  Kazım  bəyi  1835-ci  ildə  Peterburq  Elmlər  Akademiyasının 
müxbir üzvü seçirlər. 1846-cı ildə o, ərəb-fars dilləri kafedrasının müdiri vəzifəsinə 
təyin edilir. 
Kazım  bəy  müsəlman  hüququnun  Rusiyada  ilk  tədqiqatçısı  olmuş,  islam 
dini, şəriət qanunları, cihad məsələləri ilə bağlı Rusiyada bəzi mürtəce qüvvələrin 
yaydığı  şayiələrə  son  qoymağa  çalışmış,  islam  və  onun  ehkamlarına  elmi 
yanaşmanı tələb etmişdir. Kazım bəy Azərbaycan dilinin elmi qrammatikasının ilk 
yaradıcısı hesab edilir. 
M.Kazım bəy İrandakı babilər hərəkatının, Qafqazdakı Şamil hərəkatının 
ilk tədqiqatçılarındandır. İranda, o cümlədən də Cənubi  Azərbaycanda baş vermiş 
babilər  hərəkatının  səbəblərindən  biri,  Kazım  bəyin  fikrincə,  rus  və  ingilis 
imperialistlərinin apardıqları siyasət idi. O həmçinin sübut etmişdir ki, Şərqdə baş 
verən  proseslərin  öz  qanuna  uyğunluqları  var,  bu  proseslərin  gedişi  və 
formalaşmasında  dini  və  sosial  amillər  böyük  rol  oynayır.  "Müridçilik  və  Şamil" 
əsəri  ilə  rəsmi  Rusiya  tarixşünaslığına  qarşı  çıxış  edən  Kazım  bəy  Qafqaz 
xalqlarının uzun illər apardığı azadlıq mübarizəsinin lideri Şeyx Şamilin ünvanına 
söylənilən  şayiələrə  son  qoymuş,  onun  xalq-azadlıq  hərəkatına  başçılıq  etməsini 
sübut  etmişdir.  Kazım  bəyin  elmi  araşdırmaları  Şərq  xalqlarının  yüksək 
sivilizasiyaya  malik  olmasından  xəbər  verir,  türk-müsəlman  aləminin 
nailiyyətlərinin  təbliğ  edilməsinə  xidmət  edirdi.  O,  Şərq  mütəfəkkirlərindən 
Nizaminin,  Xaqaninin,  Firdovsinin,  Sədinin  yaradıcılığına  yüksək  qiymət  vermiş, 
onların bəzi əsərlərini rus dilinə çevirərək təbliğ etməyə çalışmışdır. 

135 
 
Böyük elmi fəaliyyətinə görə Kazım bəy Rusiyada on yüksək təltiflərdən 
sayılan Demidov mükafatına 3 dəfə layiq görülmüşdür. Onun tədqiqat əsərləri bir 
çox  xarici  dillərə  tərcümə  olunub  Avropa  və  Asiya  ölkələrində  nəşr  edilmişdir. 
XIX  əsrin  40-cı  illərində  Kazım  bəy  Kopenhagen  Şimal  Nadir  Sənədlər  Kral 
Cəmiyyətinin  üzvü,  Kazan  Vətən  Dilləri  Cəmiyyətinin  həqiqi  üzvü,  Peterburq 
Arxeologiya-Numizmatika Cəmiyyətinin müxbir üzvü, Kazan Universitetinin fəxri 
üzvü seçilmişdir. 
1849-cu  ildə  Kazım  bəy  Peterburq  Universitetinə  işə  dəvət  edilmiş,  Şərq 
dillərindən  dərs  demişdir.  O  həmçinin  1849  -  1855-ci  illərdə  Peterburq  xüsusi 
pansion  və  məktəblərinin  inspektoru  işləmişdir.  1851-ci  ildə  Kazım  bəy 
"Dərbəndnamə"  əsərini  ingilis  dilinə  tərcümə  etmiş  və  şərhlərlə  birlikdə  nəşr 
etdirmişdir.  Ümumiyyətlə,  onun  ərəb,  fars  və  Azərbaycan  əlyazmalarını  tarixilik 
baxımından  təhlil  etməsi  Rusiyada  tarix  elminin  inkişafında  mühüm  rol 
oynamışdır. O həmçinin rus və Şərq dillərinin qarşılıqlı əlaqələrinə dair tədqiqatlar 
aparmış, rus dilində çoxlu türk sözlərinin mövcudluğunu sübut etmişdir. 
XIX  əsrin  50-ci  illərində  Kazım  bəy  Rusiya  Coğrafiya  Cəmiyyətinin 
həqiqi  üzvü,  Fransa  Asiya  Cəmiyyətinin  ordinar  üzvü,  Boston  Şərqşünaslar 
Cəmiyyətinin müxbir üzvü seçilmişdir. 
Kazım  bəy  1855-ci  ildə  Peterburq  Universitetinə  fars  dili  kafedrasının 
müdiri  təyin  edilmişdir.  Həmin  ildə  universitetdə  Şərq  fakültəsi  açılanda  Kazım 
bəy  onun  ilk  dekanı  olmuş  və  ömrünün  sonunadək  bu  vəzifədə  çalışmışdır. 
Rusiyanın  bir  çox  ziyalıları  onun  tələbələri  olmuşdur.  Onların  arasında 
L.N.Tolstoy,  N.Q.Çernışevski,  N.İ.Lobaçevski  və  başqaları  var.  Azərbaycan 
ziyalıları  ilə  daim  əlaqə  saxlayan  Kazım  bəy  A.Bakıxanovun  maarifpərvər 
fəaliyyətini dəstəkləmiş, M.F.Axundzadənin elmi-ədəbi fəaliyyətinə yüksək qiymət 
vermişdir. 
Kazım  bəyə  dünya  şöhrəti  gətirən  əsərlər  arasında  "Türk-tatar  dilinin 
ümumi qrammatikası" adlanan dərsliyi xüsusi yer tutur. Türk xalqlarının dillərinin 
qrammatik  təhlilini  vermiş  Kazım  bəy  eyni  zamanda  bu  dilləri  öyrənmək  üçün 
olduqca asan və kamil dərs vəsaiti yazmışdır. Uzun illər boyu bu dərs vəsaitindən 
Rusiya və Avropa universitetlərində türk dillərini öyrənməyə imkan verən  yeganə 
dərs vəsaiti kimi istifadə olunmuşdur. 
XIX əsrin 60-cı illərində Kazım bəy Amerika Fəlsəfə Cəmiyyətinin üzvü, 
Almaniya  Şərqşünaslıq  Cəmiyyətinin  üzvü  seçilmişdir.  Rusiyada  şərqşünaslıq 
sahəsində müəllim-professor kadrlarının hazırlanmasında Kazım bəyin xüsusi rolu 
olmuşdur. 
Kazım  bəy  1861-ci  ildə  Peterburq  Universitetinin  əməkdar  professoru, 
1869-cu ildə Şərq dilləri üzrə fəxri doktoru seçilmişdir. 

136 
 
Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bir çox 
Azərbaycan  alimlərinin,  ədiblərinin,  rəssamlarının, 
ustalarının  əsərləri  bu  və  ya  digər  xalqların 
nümayəndələrinin 
adlarına 
çıxılır, 
dünya 
muzeylərində  ayrı-ayrı  xalqların  nailiyyətləri  kimi 
nümayiş  etdirilir.  Azərbaycan  alimlərinin  gərgin 
əməyi  nəticəsində  onların  bir  qisminin  məhz 
Azərbaycan 
xalqına 
məxsusluğu 
sübuta 
yetirilmişdir.  Belə  əsərlər  sırasında  Azərbaycan 
şairi, mütəfəkkiri və maarifçisi Mirzə Şəfi Vazehin 
əsərlərini  göstərmək  olar.  Onun  dost  hesab  etdiyi 
alman  tədqiqatçısı  F.  Bodenştedt  əsərlərini  XIX 
əsrdə  öz  adına  çıxmış  və  Avropada  yaymışdır. 
Yalnız  uzun  illər  boyu  aparılmış  araşdırmalar 
Vazehin  müəllifliyini  sübut  etməyə  imkan 
vermişdir. 
Mirzə  Şəfi  Vazeh  Azərbaycan  tarixində 
görkəmli şair, mütəfəkkir və Azərbaycan dilində ilk 
dərs vəsaiti tərtib etmiş maarifçi kimi özünəməxsus 
şərəfli bir yer tutur. 
 
Görkəmli  rus  tədqiqatçısı,  şərqşünas  alim,  akademik  V.V.Bartold  haqlı 
olaraq  yazırdı  ki,  Rusiyada  şərqşünaslıq  elmini  yaradan  iki  nəfər  varsa,  onlardan 
biri məhz Kazım bəydir. 
Mirzə  Məhəmməd  Əli  Kazım  bəy  1870-ci  ildə Peterburq  şəhərində  vəfat 
edib, həmin şəhərdə də dəfn olunub. 
 
Mirzə Şəfi Vazeh 
                   (1794-1852) 
 
 
Mirzə  Şəfi  Vazeh 
1794-cü ildə Gəncədə memar ailəsində anadan olmuşdur. Öncə məktəbdə oxumuş 
Vazeh  sonra  təhsilini  mədrəsədə  davam  etdirmiş,  lakin  mədrəsədə  dərs  deyən  din 
xadimləri  ilə  münaqişəyə  girdiyi  üçün  oradan  çıxarılmışdır.  Bir  müddət  Gəncədə 
xəttatlıq edən Vazeh bu işdə böyük şöhrət qazanmış, mahir ustad kimi tanınmışdır. 
Onun  çoxlu  şagirdi  olmuşdur.  O  cümlədən  Vazeh  Mirzə  Fətəli  Axundzadəyə  də 
hüsnxət öyrətmişdir. 
Mirzə  Şəfi  Gəncədə  "Divani-hikmət”adlı  ədəbi-fəlsəfi  məclis  təsis  etmiş 
və  burada  şəhərin  bir  çox  ziyalılarını  birləşdirmişdir.  Daim  mürtəce  din 
xadimlərinə  qarşı  mübarizə  aparmış  Vazeh  özü  də  onların  təqiblərinə  məruz 
qalmışdır. 

137 
 
Odur ki, 1840-cı ildə Tiflisə köçmüş, burada qəza məktəbində Azərbaycan 
və  fars  dillərindən  dərs  deməklə  dolanmışdır.  Tiflisin  arxiv  və  kitabxanalarında 
çalışmaqdan  yorulmayan  Mirzə  Şəfi  şəxsi  mütaliə  hesabına  Şərq  ədəbiyyatı  ilə 
yaxından  tanış  olmuş,  özü  də  lirik  şeirlər  yazmağa  başlamışdır.  Tiflisdə  Vazeh 
qabaqcıl  rus,  gürcü,  polyak  ziyalıları  ilə  tanış  olmuş,  onlarla  dostluq  etmişdir. 
Mirzə  Şəfinin  Gəncədə  təsis  etdiyi  "Divani-hikmət"  ədəbi-fəlsəfi  məclisi  Tiflisdə 
də  fəaliyyət  göstərmişdir.  Məclisə  toplaşan  Tiflis  ziyalıları  poeziya,  etika  və 
fəlsəfəyə, dövrün mühüm ictimai məsələlərinə dair fikir mübadiləsi aparır, öz yeni 
əsərlərini  oxuyurdular.  Məclisin  işində  A.Bakıxanov,  M.F.Axundzadə  və  digər 
Azərbaycan  ziyalıları  iştirak  edirdilər.  Məclisin  toplantılarının  birində  Vazeh 
Qafqaza  gəlmiş  alman  alimi  Fridrix  Bodenştedtlə  tanış  olmuşdur.  Bodenştedt 
ondan fars dili dərsləri almaq arzusunda olduğunu bildirmiş və beləliklə, Vazehin 
şagirdi  olmuşdur.  Fars  dilini  öyrənən  alman  alimi  özü  də  məclisin  işində  iştirak 
etməyə başlamışdır. 
Mirzə Şəfi Vazeh 1848-ci ildə Gəncəyə qayıtmış, burada qəza məktəbində 
müəllim olmuşdur. Həssas ruhlu ədib baş verən ədalətsizliklərə göz  yuma bilmir, 
onlara qarşı kəskin etirazını bildirirdi. Onu  ən çox qəzəbləndirən o idi ki, bir çox 
haqsızlıqların arxasında müəyyən din xadimləri dayanır, ədalətsizlikləri din pərdəsi 
arxasında  gizlətməyə  çalışırdılar.  Buna  qarşı  kəskin  mübarizə  aparan  Mirzə  Şəfi 
deyirdi  ki,  din  xadimləri  gərək  təmiz  və  pak  insanlardan  olsun.  O,  eyni  zamanda 
təriqətlərə  parçalanma  yaradan  dini  ehkamları,  zahidliyi  rədd  edən,  istibdad 
əleyhinə şeirlər yazırdı. Satira xarakterli bu şeirlər tezliklə  dillər əzbəri olur, xalq 
arasında  yayılır.  Təkcə  Gəncədə  deyil,  ondan  kənarda  da  həvəslə  oxunurdu. 
Ruhanilərə  qarşı  kəskin  satiralarına  görə  Gəncə  axundu  hətta  şairi  "kafir" 
adlandırmışdı. 
1850-ci  ildə  Mirzə  Şəfi  Vazeh  yenidən  Tiflisə  getmiş,  gimnaziyada 
Azərbaycan və fars dillərindən dərs demişdir. Vazehin maarif sahəsində də mühüm 
xidməti  olmuşdur.  1852-ci  ildə  o,  Tiflis  gimnaziyasının  Şərq  dilləri  müəllimi 
İ.Qriqoryevlə birlikdə  Azərbaycan dilində ilk dərs vəsaiti tərtib etmişdir. "Kitabi-
türki"  adlanan  həmin  vəsaitdən  gimnaziya  və  qəza  məktəblərində  Azərbaycan 
dilini öyrənmək üçün uzun müddət istifadə olunmuşdur. 
Mirzə  Şəfi  Vazeh  lirik  şair  kimi  tanınsa  da,  bəzi  şeirlərində  fəlsəfi 
problemlərə də toxunur. Onların təhlili göstərir ki, Vazehin fəlsəfi dünyagörüşünün 
əsasında  sufiliyin  və  çarvaka  hind  fəlsəfi  məktəbinin  materialist  təliminin 
ünsürlərini  birləşdirən  panteizm  durur.  Vazeh  Allahın  varlığına  inanır,  onun  heç 
kim  tərəfindən  yaradılmadığını,  əksinə,  onun  hər  şeyi  yaratmasını  bildirirdi.  O 
hesab  edirdi  ki,  insan  kainatın  qanunauyğunluqlarını  poza  bilməz,  çünki  özü  də 
Allah tərəfindən yaradılıb. Bununla belə, o, çox vaxt Allahı təbiətlə eyniləşdirirdi. 

138 
 
Mirzə  Şəfi  Vazeh  göstərirdi  ki,  insan  dünyanın  varlığını  dərk  etmək 
qabiliyyətindədir  və  təbiətin  sirlərini  öyrənə  bilər.  Fatalizmə  qarşı  çıxan  Vazeh 
zahidliyi,  tərki-dünyalığı  inkar  edir,  hər  bir  insanın  cəmiyyətdə  yaşayıb  ona  xeyir 
verməsinin  vacibliyini  bildirirdi.  Bununla  belə,  Vazeh  cənnət  və  cəhənnəm 
haqqında  islami  təsəvvürləri  uydurma  hesab  edir,  onlar  haqqında  bilikləri  kəskin 
tənqid edirdi. 
Mirzə Şəfi Vazeh "insan zülmə tabedir" fikrinə qəti etirazını bildirirdi. O 
hesab edirdi ki, imkan daxilində hər kəs zülmə, zülmkarlığa müqavimət göstərməli, 
onlara qarşı mübarizə aparmalıdır. Vazeh öz dövrünü qabaqlayaraq qadın azadlığı 
və  zəkasına  hörmət  tələb  edirdi.  O  öz  fəlsəfi  şeirlərində  insanları  gerçəkliyin 
gözəlliklərini  qiymətləndirməyə,  xoşbəxt  həyata,  şəxsiyyətin  azadlığı  uğrunda 
mübarizəyə səsləyirdi. 
Mirzə  Şəfi  Vazeh  daha  çox  lirik  şair  kimi  tanınır.  O  öz  şeirlərini 
Azərbaycan  və  fars  dillərində  yazmışdır.  Vazehin  şeirlərində  insan  gözəlliyi  ilə 
bərabər, dünya nemətləri tərənnüm olunur, məhəbbət ən güclü hisslərdən biri kimi 
önə çəkilir. Əsərlərində gözəlliyi tərənnüm edən şair onları ayrı-ayrı məcmuələrdə 
çap  etdirmiş,  sonra  isə  əlyazmalarını  bir  yerə  toplayaraq  alman  dostu  Fridrix 
Bodenştedtə  hədiyyə  vermişdir.  Almaniyaya  qayıdan  F.Bodenştedt  həmin  şeirləri 
almancaya  çevirərək  1850-ci  ildə  başqa  Şərq  şairlərinin  əsərləri  ilə  birlikdə 
"Şərqdə  min  bir  gün"  adlı  topluda  çap  etdirmişdir.  Vazehin  şeirlərinin 
populyarlığını görən Bodenştedt onun şeirlərindən ibarət məcmuəni alman dilində 
1851-ci  ildə  "Mirzə  Şəfinin  şərqiləri"  adlı  kitabında  nəşr  etdirmişdr.  Bu  şeirlər 
tezliklə ingilis, italyan, Norveç, İsveç, holland, danimarka, polyak, çex, yəhudi, rus 
və  s.  dillərə  tərcümə  edilmişdir.  Görkəmli  rus  bəstəkarı  A.Q.Rubinşteyn  Vazehin 
şeirlərinə  musiqi  bəstələmişdir.  Demək  olar  ki,  bütün  Avropa  Vazehin  şeirlərinin 
gözəlliyindən danışr, lakin onların müəllifini tanımırdı. 
Mirzə  Şəfi  Vazehin  şeirlərinin  Avropada  şöhrət  qazandığını  görən 
F.Bodenştedt  1875-ci  ildə  özünü  onların  müəllifi  elan  etmişdir.  O  bildirirdi  ki, 
"Mirzə  Şəfi"  onun  təxəllüsüdür,  əslində  isə  bu  adda  insan  yoxdur.  Təsadüfən 
hansısa  bir  şərqşünas  onların  əsl  Vazehin  əsərlərindən  oğurlanmasını  görməsin 
deyə,  Bodenştedt  çap  edilmiş  məcmuələrdə  bir  çox  şeirlərin  məzmununu  təhrif 
etmiş və ya onlara əlavələr etmişdir. 
Mirzə  Şəfi  Vazeh  1852-ci  ildə  Tiflisdə  vəfat  edib  və  orada  dəfn  edilib. 
Sonrakı  illərdə  müxtəlif  səbəblərdən  onun  əsərləri  itirilmiş,  ədəbi  irsinin  yalnız 
cüzi  bir  hissəsi  bizim  dövrədək  gəlib  çatmışdır.  Azərbaycan  alimlərinin  gərgin 
əməyi nəticəsində onların bir qismini üzə çıxarmaq mümkün olmuşdur. 
Vazehin  əsərlərini  özününküləşdirmiş  F.Bodenştedtin  cinayətinin  üstü 
uzun illər açılmamış, şeirlərin əsl müəllifinin kimliyi müəyyən edilməmişdir. 1964-
cü  ildə  arxivlərdə  Mirzə  Şəfi  Vazehin  farsca  2  qəzəli  və  "Məktubun  intizarında" 

139 
 
adlı  poeması  tapılmışdır.  Bu  əsərlər,  eləcə  də  onun  daha  sonra  aşkarlanan  digər 
əsərləri  Vazehin  bədii  üslubunu  müəyyən  etməyə  imkan  vermişdir.  Sadə 
tutuşdurma  göstərmişdir ki,  F.Bodenştedtin  öz  adına  çıxdığı şeirlər  əslində  Mirzə 
Şəfi  Vazeh  tərəfindən  yazılıb.  Azərbaycan  alimlərinin  gərgin  əməyi  nəticəsində 
Vazehin hansı şeirlərinin oğurlanması, onların hansı dəyişikliklərə və təhrifə məruz 
qalması müəyyən edilmişdir. 
Azərbaycan  Respublikası  XX  əsrin  sonlarında  müstəqillik  qazandıqdan 
sonra  dünya  ölkələri  ilə  müxtəlif  sahələrdə,  o  cümlədən  mədəniyyət  sahəsində 
əməkdaşlıq  etməyə  başlamışdır.  Dünya  muzeylərində  qorunan  Azərbaycan 
ustalarının  əl  əməyinin  nəticəsi  olan  eksponatlar,  rəssamların  çəkdiyi  miniatürlər 
aşkarlanıb,  onların  vətəninin  məhz  Azərbaycan  olması  sübuta  yetirilib.  Belə 
əsərlərdən  bəzilərinin,  misal  üçün,  "Kitabi-Dədə  Qorqud"  dastanının  üzü 
köçürülərək Azərbaycana gətirilib. 
Almaniya  şərqşünasları  ilə  yaradılan  əməkdaşlıq  F.Bodenştedt 
məsələsində son nöqtəni qoymağa imkan verib. Belə ki, Azərbaycana gəlmiş alman 
alimləri  burada  saxlanılan  Mirzə  Şəfi  Vazehin  əsərlərini  tədqiq  etdikdən  sonra 
onun  əsl  müəllif  olmasını,  F.Bodenştedtin  isə  onun  şeirlərini  öz  adına  çıxmasını 
təsdiqləmişlər. 
 

140 
 
Şimali 
Azərbaycan 
Rusiyanın  tərkibinə  qatılandan  sonra 
azərbaycanlılar 
imperiyanın 
vətəndaşları hesab olumağa başladılar. 
Zadəgan 
nəsillərinin 
bir 
çox 
nümayəndələri 
Rusiya 
ordusu 
sıralarına  yazılır  və  məmnuniyyətlə 
qəbul 
edilirdilər: 
imperiya 
azərbaycanlıların 
döyüşkən 
xalq 
olduğunu  bilirdi.  Rusiya  ordusunda 
sıravidən 
general 
rütbəsinədək 
yüksələn ilk azərbaycanlı İsmayıl bəy 
Qutqaşınlı olmuşdur. 
İsmayıl 
bəy 
Qutqaşınlı 
Azərbaycan 
tarixinə 
ilk 
realist 
əsərlərdən  birinin  müəllifi,  yazıçı, 
görkəmli ictimai  və  hərbi xadim kimi 
daxil olmuşdur.