SƏbuhi ƏHMƏdov

            Qubalı Fətəli xan 
(1736 - 1789) 
Qubalı  Fətəli  xan  1736-cı 
ildə  Quba    şəhərində  anadan  olmuşdur.  Atası  Hüseynəli  xan  hələ  1726-cı  ildə 
Qubanın hakimi vəzifəsinə təsdiqlənmiş, 2 sonra - 1747-ci ildə o, Quba xanlığının 
müstəqilliyini  elan  etmişdir.  Hələ  gənc  yaşlarından  Fətəli  xan  atasının  müxtəlif 
tapşırıqlarını  yerinə  yetirərmiş.  Onun  bu  illərdə  ən  böyük  nailiyyəti  1756-cı  ildə 
Salyan  sultanlığının  Quba  xanlığına  birləşdirilməsi  olmuşdur.  Belə  ki,  diplomatik 
vasitələrlə  bu  birləşməni  hazırlayan  Hüseynəli  xan  rəsmi  mərasimləri  keçirməyi 
oğluna  tapşırır,  onu  qoşun  başında  Salyana  göndərir.  Fətəli  xan  bu  tapşırığı 
müvəffəqiyyətlə yerinə yetirir. 
1758-ci ildə Hüseynəli xan vəfat edər oğlu Fətəlini varisi elan edir. Fətəli 
xanın  böyük  amalı  atasının  başladığı  işi  davam  etdirmək,  pərakəndə  vəziyyətdə 
olan Azərbaycan xanlıqlarını vahid dövlət çərçivəsində birləşdirmək olur. 
Birləşdirmə  prosesini  həyata  keçirmək  üçün  ilk  növbədə  iqtisadiyyatı 
qaldırmağa çalışan Fətəli xan bir sıra  mühüm  tədbirlər həyata keçirir. Belə  ki, ilk 
növbədə vergi və  mükəlləfiyyətlər məsələləri nizamlanır, qanuni çərçivəyə salınır, 
qeyri-qanuni  rüsumlar  qadağan  edilir.  Vergilərin  toplanması  hüququ  ayrı-ayrı 
feodallardan  alınıb  kəndxudalara  verilir.  Əvvəllər  hər  bir  feodal  vergiləri  istədiyi 
vaxt və istədiyi həcmdə toplayır, mərkəzi xəzinəyə ödəməklə özünə də götürürdü. 

120 
 
Fətəli  xanın  islahatına  əsasən,  xanın  əmri  ilə  qanunda  göstərilən  vaxt  və  həcmdə 
kəndxuda  kənd  əhlindən  vergi  toplamalı  və  onu  Mərkəzi  Divanın  məmurlarına 
təhvil  verməli  idi.  Vergi  sisteminin  sabitləşdirilməsi  bütün  iqtisadiyyatın 
vəziyyətini sabitləşdirir. 
Hərbi islahatlar keçirən Fətəli xan süvari və piyada qoşundan başqa, topçu 
hissələri də yaradır. Maraqlıdır ki, onun səhra topları arabalarda daşınırdı və topçu 
hissələri  çevikliyi  ilə  seçilirdi.  Eyni  zamanda  Quba  şəhəri  müdafiə  divarları  ilə 
əhatələnir. 
Mühüm  hərbi-strateji  və  ticarət  əhəmiyyətli  Dərbənd  xanlığını  tutmağa 
çalışan  Fətəli  xan  1759-cu  ildə  dərbəndlilərin  müraciətini  bəhanə  edərək  oraya 
qoşun çəkir, həqiqətən də şəhər əhli öz xanlarının qəddarlığından  
əziyyət  çəkdikləri  üçün  üsyan  qaldırmış  və  Fətəli  xanı  köməyə 
çağırmışdılar. Dərbənd yürüşü zamanı Fətəli xan bəzi Dağıstan hakimləri ilə əlaqə 
yaradır və onlarla ittifaq imzalayır. İttifaqı təsdiqləyərkən o, avar hakiminin bacısı 
ilə evlənir. Dərbəndi tutduqdan sonra Fətəli xan iqamətgahını Dərbəndə köçürür. 
Birləşdirmə  siyasətini  davam  etdirən  Fətəli  xan  Müşkür,  Niyazabad, 
Şabran,  Rustov,  Beşbarmaq  əyalətlərini  də  Quba  xanlığına  birləşdirir.  Köçürmə 
siyasətindən istifadə edən Fətəli xan ən mühüm strateji məntəqələrdə tərəfdaşlarını 
məskunlaşdırır, qalalar inşa etdirir. 
"Nikah  diplomatiyası"ndan  məharətlə  istifadə  edən  Fətəli  xan  bacısı 
Xədicə  Bikəni  Bakı  xanı  Məlik  Məhəmməd  xana  ərə  verir  və  onunla  sıx  əlaqələr 
yaradır.  Tədricən  Bakı  xanlığının  məsul  vəzifələrinə  öz  adamlarını  yerləşdirən 
Fətəli xan bu yolla xanlığı özündən asılı vəziyyətə salır. Bununla da Xəzərdə iki ən 
mühüm liman - Dərbənd və Bakı limanları Fətəli xanın nəzarəti altına keçir. Eyni 
zamanda  Şimal-Şərqi  Azərbaycanın  torpaqları  bir  hakimiyyət  altında  birləşdirilir, 
bu da regionun inkişafına müsbət təsir göstərir. 
Vahid  Azərbaycan  dövləti  yaratmağa  çalışan  Fətəli  xan  bu  yolda  ilk 
olaraq  keçmiş  Şirvanşahlar  dövlətini  əhatə  etmiş  əraziləri,  sonra  bütün  Şimali 
Azərbaycanı  birləşdirməyi  və  ən  nəhayət,  Cənubi  Azərbaycan  xanlıqlarını  ilhaq 
etməyi qarşıya məqsəd qoyur. 
1767-ci  ildə  Şəki  xanı  ilə  ittifaq  bağlayan  Fətəli  xan  Şamaxı  xanlığına 
zərbə endirir. Ərazi baxımından ən böyük xanlıq olmasına baxmayaraq, uzun illər 
boyu  hakimiyyət  uğrunda  daxili  mübarizələrdən  əziyyət  çəkən  Şamaxı  xanlığı 
Şəkinin şimal-qərbdən və  Qubanın şimal-şərqdən endirdikləri zərbələrə  tab gətirə 
bilmir. Şamaxı xanlığı zəbt edilir, onun torpaqları Şəki və Quba xanlıqları arasında 
bölüşdürülür.  Fətəli  xan  Şirvanın  mərkəzində  özünə  dayaq  yaratmaq  məqsədi  ilə 
Dərbənd  ətrafından  öz  tərəfdaşlarını  Şamaxıya  köçürür.  Şamaxının  işğalı  Fətəli 
xana  Cavad  və  Talış  xanlığını  təzyiq  altında  saxlamağa  imkan  verir.  Dərbənddən 

121 
 
Gilanadək zəngin torpaqların birləşdirilməsi Quba xanlığının hərbi, ticarət-iqtisadi 
əhəmiyyətini artırır. 
Fətəli  xan  böyük  qonşu  dövlətlərlə  olduqca  ehtiyatlı  siyasət  əlaqələri 
qurur. Belə ki, İranda hakimiyyətdə olan Kərim xan Zənd onunla ittifaq bağlamaq 
niyyətini  bildirsə  də,  hətta  qohumluq  əlaqəsi  yaratmağı  təklif  etsə  də,  Fətəli  xan 
heç bir vədlər vermədən və ittifaqlar yaratmadan normal ticarət əlaqələri qurmağa 
çalışır.  1769-cu  ildə  Kərim  xan  Zənd  böyük  nümayəndə  heyəti  ilə  hədiyyələr 
göndərib Rusiyaya qarşı ittifaq imzalamağı təklif edəndə belə, Fətəli xan bu təklifi 
rədd edir. Osmanlı sultanı III Mustafanın  göndərdiyi elçilər də Fətəli xanı ittifaqa 
sövq  etməyə  çalışır,  lakin  o,  mahir  diplomat  kimi  bundan  qaça  bilir.  Rusiya 
imperiyası qoşunlarını Şimali Qafqazda yerləşdirib möhkəmlətməsinə baxmayaraq 
Fətəli  xan  Rusiya  ilə  də  yalnız  sırf  ticarət  əlaqələri  qurmağa  çalışır.  Səfirlərlə 
danışıqlar  zamanı  o  dönə-dönə  vurğulayır  ki,  Azərbaycanı  vahid  və  müstəqil 
görmək istəyir, bütün qonşularla isə normal ticarət əlaqələri qurmağa çalışır. 
Özünü kifayət qədər möhkəm hiss edən Fətəli xan keçmiş müttəfiqi Şəki 
xanı  ilə  münaqişəyə  girir  və  Şamaxı  xanlığından  Şəkiyə  ayrılan  payı  zəbt  edir. 
Münaqişə  qızğın  müharibə  həddinə  çatmasa  da,  Şəki  xanının  ona  düşmən  olması 
Fətəli xanın vəziyyətini kəskinləşdirir. 
XVIII  əsrin  70-ci  illərində  artıq  Fətəli  xana  qarşı  ittifaq  formalaşmışdı. 
İttifaqa  Şəki  xanından  başqa,  keçmiş  Şamaxı  xanı,  həmçinin  Azərbaycan  və 
Dağıstanın  bir  sıra  xırda  feodal  hakimləri  də  daxil  idi.  İttifaqla  toqquşmalarda 
məğlub olan Fətəli xan Şamaxı xanlığını itirir, geriyə çəkilməyə başlayır. 1774-cü 
ildə  Xudat  yaxınlığında  Gavduşan  düzündə  tərəflər  arasında  həlledici  döyüş  baş 
verir.  Fətəli  xan  məğlub  olur  və  tərəfdaşları  onu  ağır  yaralı  vəziyyətdə  Salyana 
aparırlar.  İttifaq  qoşunları  Qubanı  tuturlar,  lakin  Bakı  və  Dərbəndi  işğal  edə 
bilmirlər.  Yaraları  sağaldıqdan  sonra  Fətəli  xan  gizlin  Dərbəndə  gəlir  və  burada 
müdafiəyə  başçılıq  etməyə  başlayır.  9  aydan  artıq  davam  edən  mühasirə  zamanı 
böyük  itkilər  verən  Fətəli  xan  Həştərxanda  yerləşən  Rusiya  qüvvələrindən 
köməklik  istəyir.  İmperatriçə  II  Yekaterinanın  əmri  ilə  general  Q.F.  de  Medemin 
başçılığı ilə rus qoşunları Dərbəndə tərəf yeridilir, Dərbəndi mühasirədən qurtarır. 
İttifaq qoşunları məğlub edilir. 
Rusiya  imperiyası  özü  Xəzər  dənizi  sahillərində  möhkəmlənməyə  çalışır 
və Fətəli xana imperiyanın tərkibinə qatılmağı təklif edir. Lakin Fətəli xan müstəqil 
olacağını, Rusiyaya isə həmişə himayədar və müttəfiq kimi baxacağını bildirir. De 
Medemin  qoşunları    Dərbənddən  çıxarılır,  lakin  Rusiya  Fətəli  xanı  "yola 
gətirəcəyinə" ümidini itirmir. 
Fətəli xana İranın təcavüzündən qoruya biləcək bir qüvvə kimi baxan bəzi 
Cənubi  Azərbaycan  xanlıqları  onun  himayəsinə  keçmək  istədiklərini  bildirirlər. 
Bunu  dəvət  kimi  qəbul  edən  Fətəli  xan  1784-cü  ildə  Ərdəbil  və  Meşkini  tutur. 

122 
 
Lakin  Fətəli  xanın  güclənməsindən  narahat  olan  və  Azərbaycan  xanlıqlarının 
birləşəcəyindən  ehtiyat  edən  Rusiya  qoşunlarını  Dərbəndə  göndərir.  Fətəli  xan 
Ərdəbil    və    Meşkini  tərk  etməyə    məcbur  olur.  Bütün  diqqətini  Şimali  Qafqaza 
yönəltmiş  Fətəli  xan  müxtəlif  vasitələrlə  yerli  hakimləri  özündən  asılı  vəziyyətə 
salır.  Lakin  Qarabağ  xanlığına  yürüşü  uğursuz  olur  və  o  məcburiyyət  qarşısında 
geri çəkilir. 
1787-ci  ildən  başlayaraq  İran  hökmdarlarının  Şimali  Azərbaycana  yürüş 
ehtimalı  artanda  Fətəli  xan  gürcü  çarı  II  İraklinin  Rusiyanın  müttəfiqi  olduğunu 
bilə-bilə  onunla  ittifaq  haqqında  danışıqlara  başlayır.  1789-cu  ildə  danışıqlar 
zamanı  özünü  pis  hiss  edən  Fətəli  xanın  səhhəti  kəskin  şəkildə  pisləşir.  Qarın 
nahiyəsində  başlayan  ağrılar  nəticəsində  1789-cu  ildə  o  vəfat  edir.  Alimlərin 
ehtimallarına görə, Fətəli xan II İraklinin adamları tərəfindən zəhərləndirilibmiş. 
Fətəli xanın Bakıya gətirilən cənazəsi Şıx qəbiristanlığında dəfn edilir. 
 

123 
 
Gəncə  xanlığının  son  hökmdarı, 
XVIII  əsrin  sonu,  XIX    əsrin  əvvəllərində 
Azərbaycanın 
ən 
görkəmli 
siyasi 
xadimlərindən  bir  olmuş  Cavad    xan 
xalqımızın tarixi şəxsiyyətləri arasında xüsusi 
yer    tutur.  Olduqca    çətin    hərbi-siyasi 
şəraitdə  xanlığın  müstəqilliyini  təmin  edən, 
onu  qüvvətləndirən  Cavad  xan  bir  dövlət 
xadimi,  sərkərdə  və  lider  kimi  xüsusiyyətləri 
Rusiyanın  işğalçılıq    siyasətinə  qarşı 
mübarizə  zamanı  özünü    daha    qabarıq 
göstərdi. 
Azərbaycan tarixinə Cavad  xan qəhrəmanlıq  
rəmzi  kimi  daxil  olmuşdur.  Onun  adı  haqlı 
olaraq    vətənimizin  müstəqilliyini,  xalqının 
azadlığını  öz  həyatı  bahasına  qoruyanların 
rəmzi kimi qəbul edilir.
 
Cavad  xan Ziyadoğlu Qacar 
(1748-1804) 
Cavad  xan  Ziyadoğlu 
Qacar  1748-ci  ildə  Azərbaycanın  Gəncə  şəhərində  zadəgan  ailəsində  anadan 
olmuşdur.  Onun  atası  Şahverdi  xan  1756  -  1761-ci  illərdə  Gəncə  xanı  olmuş, 
oğullarına  yaxşı  tərbiyə  və  biliklər  vermişdi.  Ümumiyyətlə,  Ziyadoğulları  nəsli 
Azərbaycanın  ən  tanınan,  sayılıb-seçilən  nəsillərindəndi.  Cavad  xanın  uşaqlıq  və 
gənclik illəri çətin hərbi-siyasi hadisələrin çərçivəsində keçmişdir. 
Şahverdi  xan  vəfat  etdikdən  sonra  xanlığı  onun  oğlu  Məhəmməd  Həsən 
xan idarə edirdi. O, Gəncə xanlığının inkişafı üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirib, 
lakin çox az yaşayıb. Məhəmməd Həsən xandan sonra hakimiyyətə gəlmiş qardaşı, 
qəddar  və  zəif  iradəli  Məhəmməd  xan  xanlığın  işləri  ilə  məşğul  olmur,  dövləti 
zəiflədirdi.  Həm  əyanlar,  həm  də  əhali  ondan  üz  döndərmişdi.  Qarabağ  və 
Gürcüstan  qoşunları  xanlıq  üzərinə  yürüş  edərək  onu  əsir  alır  və  gözlərini 
çıxarırlar.  Gəncə  xanlığını  Qarabağ  xanı  İbrahimxəlil  xanın  nümayəndəsi 
Həzrətqulu xan idarə etməyə başlayır. 
1783-cü  il  Georgiyevsk  müqaviləsi  ilə  Gürcüstan  Rusiyanın  himayəsi 
altına  keçir  və  Rusiya  hərbi  qüvvələrinə  arxalanan  çar  II  İrakli  Gəncə,  İrəvan, 
Axalsix  və  Naxçıvanı  öz  ərazilərinə  qatmaq  fikrinə  düşür.  Məktubların  birində  o 
yazırdı:  "Hesab  edirəm  ki,  Rusiya  Aderbicanı  tutsa  və  onun  bir  hissəsini  mənə 
bağışlasa, münasib olar...". Lakin gəncəlilər belə vəziyyətlə barışmaq istəmirlər. 

124 
 
Gəncədə  baş  vermiş  üsyan  nəticəsində  Qarabağ  qoşunları  buradan 
çıxarılır, hakimiyyətə qısa müddətə Rəhim xan, sonra isə onun qardaşı Cavad xan 
gəlir. 
Cavad xanın hakimiyyəti illərində Gəncə inkişaf edir, burada bir çox yeni 
binalar  tikilir.  Onun  sarayında  bir  çox  alim,  şair,  din  xadimləri  fəaliyyət  göstərir. 
Onların arasında məşhur Azərbaycan şairi Mirzə Şəfinin atası Kərbəlayi Sadıq da 
vardı. Həmçinin tanınmış Azərbaycan yazıçısı Möhsün Nəsiri xanın əmri ilə qədim 
hind və ərəb nağılları motivləri əsasında "Tutinamə" əsərini yazmışdır. 
Hakimiyyəti  illərində  Cavad  xanın  xarici  siyasətində  əsas  məsələ  gürcü 
çarları  və  onları  dəstəkləyən  Rusiyanın  işğalçı  planlarına  qarşı  mübarizə  olub, 
Nadir  şah  Əfşarın  Gürcüstana  bağışladığı  Borçalı  və  Şəmşəddili  qaytarmaq  üçün 
Cavad xan II İrakli ilə müharibə aparır və Şəmşəddili azad edir. Buranı onun oğlu 
Uğurlu  xan  idarə  etməyə  başlayır.  Tarixən  Azərbaycanın  olan,  lakin  tez-tez 
basqınlara  məruz  galan Qazax, Borçalı, Şəmşəddil, Şəmkir Azərbaycan torpaqları 
kimi təsdiqlənir. 
1795-ci ildə Cavad xan Cənubi Azərbaycan və İranda hakimiyyətdə olan 
Ağa Məhəmməd xan Qacarın qoşunlarıyla birlikdə Tiflisə yürüşdə iştirak edir. Bu 
onun  Qacarlar  sülaləsinin  nümayəndəsi  kimi  xana  qohum  olması,  həm  də  siyasi 
məqsəd güdməsi (Gürcüstanı zəiflətmək) ilə bağlıydı. Ağa Məhəmməd xan ərazini 
tərk  etdikdən  sonra  gürcü  çarı  II  İrakli,  Qarabağ  xanı  İbrahimxəlil  xan  və  onun 
müttəfiqi  Ümmə  xan  Avarlı  Gəncə  üzərinə  hücum  edir,  lakin  onların  yürüşü 
uğursuz  alınır.  Bununla  belə,  xanlığın  da  müdafiə  qüdrəti  zəifləmiş,  iqtisadiyyatı 
tənəzzülə  uğramışdı.  Sülh  əldə  etmək  üçün  Cavad  xan  Tiflisdə  tutduğu  400  əsiri 
qaytarır, İbrahimxəlil xana 10 min manat məbləğində pul müavinəti ödəyir. 
1796-cı  ildə  general  V.Zubovun  qoşunları  Azərbaycana  şimaldan  hücum 
edəndə  Gəncə  istiqamətinə  Rimski-Korsakovun  qoşunları  yönəlmiş  və  Cavad  xan 
onları  yaxşı  qarşılamışdı.  Ruslara  olan  müsbət  munasibət  ilk  növbədə  onların 
verdikləri vədlər, yerli xalqların müstəqil həyatlarına toxunmamaq kimi sözləri ilə 
bağlı  idi.  Lakin  elə  ilk  addımlardan  bunların  yalan  olduğu  bəlli  oldu.  Belə  ki, 
Rusiya  Azərbaycanın  bir  hissəsini  Gürcüstana  bağışlamaq,  digər  ərazilərini,  ilk 
növbədə  isə  İrəvan  və  Qarabağı  ermənilərə  vermək,  burada  İran  və  Türkiyədən 
köçürüləcək  erməniləri  yerləşdirmək,  Qafqazın  mərkəzində  Rusiya  himayəsi 
altında  xristan  dövləti  yaratmaq  fikirlərini  gizlətmirdi.  Rus  qoşunu  ilə  birgə 
Azərbaycana  gəlmiş  erməni  dini  lideri  İosif  Arqutinskinin  erməni  əhalisinə 
müraciətindən və  bu  müraciəti rusların dəstəkləməsindən sonra  Azərbaycanlıların 
ruslara olan münasibəti dəyişir. Böyük üsyan hazırlanırdı, lakin bu arada imperiya 
Zubovu qoşunla birgə geriyə çağırır. 
Zubovun qoşunu Azərbaycanı tərk edən kimi cənubdan Ağa Məhəmməd 
şah  Qacarın  yürüşü  başlayır.  Çox  qəddar  olan  şah  nəinki  ona  müxalif  xanları, 

125 
 
həmçinin  müttəfiqi Cavad xanı da həbs edir. Onun  məqsədi bütün  yerli hakimləri 
öz hakimiyyətinə tabe etmək, xanlıqları ləğv etmək idi. Həbsin səhərisi günü şahın 
öz  mühafizəçiləri  tərəfindən  öldürülməsi  digər  xanlar  kimi,  Cavad  xanın  da  azad 
edilməsi ilə nəticələnir. 
1799-cu ildə rus qoşunları yenidən Gürcüstana qayıdır və bundan istifadə 
edən gürcü çarı XII Georgi Şəmşəddilin Gürcüstana verilməsini ruslara təklif edir. 
1801-ci  il  Georgiyevsk  traktatı  ilə  ruslar  Gürcüstanda  möhkəmləndikdə  və 
Şəmşəddilin 29 kəndini zəbt etdikdə xanın göndərdiyi qoşun onları vurub çıxarır, 
bütün kəndləri azad edir. General Lazarev danışıqlara göndərilir. Xan danışıqlarda 
bildirir  ki,  o,  Rusiya  və  Gürcüstanın  işlərinə  qarışmaq  fikrindən  uzaqdır  və  eyni 
zamanda  tələb  edir  ki,  onun  da  hüquqlarına  hörmətlə  yanaşılsın.  Gürcüstanda  rus 
qoşunlarının  komandanı,  Azərbaycan  xalqının  qəddar  düşməni,  elə  Gürcüstanın 
özündə  də  qanlı  əməlləri  ilə  fərqlənmiş  general  P.Sisianov  Cavad  xana  məktub 
yazır, tabe olmasını, həmçinin oğlu Uğurlu xanın onun hüzuruna göndərilməsini və 
girov kimi saxlanılmasını tələb edir. Təbii ki, Cavad xan rədd cavabı yazır. Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  Cavad  xanın  məktubları  nə  qədər  səviyyəli,  hörmətlə 
yazılmışdısa,  Sisianovun  məktubları  bir  o  qədər  çirkin  və  nalayiq  sözlərlə  dolu 
olmuşdur. 
1803-cü  il  noyabrın  22-də  rus  qoşunları  Gəncə  üzərinə  yürüşə  başlayır. 
Xanlığın sərhədlərini keçdikdə Sisianov  yeni  məktub  yazır  və  yenə  də  təhqiramiz 
formada tabe olmağı tələb edir. Məşhur şair Nizami Gəncəvinin məqbərəsindən bir 
az  aralı,  "Quru  qobu"  adlı  yerdə  döyüş  baş  verir.  Qüvvələrin  qeyri-bərabərliyi 
nəticəsində  döyüş  Gəncə  qoşunlarının  məğlubiyyəti  ilə  nəticələnir.  Gəncəlilər 
şəhər  qalasına  çəkilirlər.  Rus  qoşunları  şəhəri  mühasirəyə  alırlar.  Bir  ay  ərzində 
mühasirə  və  atəşin  davam  etməsinə  baxmayaraq,  Cavad  xan  müdafiə  olunur. 
Təslim olmaq barəsində bütün tələblərə Cavad xan rədd cavabı verir. 
1804-cü  il  yanvarın  2-dən  3-nə  keçən  gecə  rus  qoşunları  yeni  hücuma 
başlayırlar.  Bir  istiqamətdən  olan  hücum  dəf  olunur,  lakin  digər  tərəfdən  ruslar 
qala bürclərindən birini tuta bilirlər. Sisianov şəhərin adını dəyişdirmək barədə əmr 
verir.  Şəhərin  alınmasına  verilən  önəmi  Rusiyada  buraxılan  medallar  təsdiqləyir. 
Belə ki, "Gəncənin alınmasına gorə" və "Gəncənin alınmasında göstərdiyi igidliyə 
görə" medalları təsis edilmişdi. 
Cavad  xan  vo  onun  oğlu  Hüseynqulu  xan  döyüşərək  qala  divarlarında 
həlak olurlar. Xanın digər oğlu Uğurlu xan Arazı keçməyə, Cənubi  Azərbaycanda 
məskunlaşmağa  müvəffəq olur. Sonralar o, iki dəfə güclü həmlə ilə Gəncəni azad 
etməyə  çalışmışdır.  1826-cı  ildə  o,  şahzadə  Abbas  Mirzə  Qacarla  əlbir  olaraq 
Şimali Azərbaycana qayıtmış və atasının yurdunu qısa müddətə azad etmişdir. 
Cavad  xan  Gəncədə  Cümə  məscidinin  önündə  dəfn  edilmişdir.  1962-ci 
ildə abadlıq işləri adı ilə onun məzarı dağıdılmış, lakin qəbir saxlanılmışdır. Yalnız 

126 
 
1990-cı  il  martın  27-də  qəbir  üzərində  abidə  ucaldılmış,  bundan  sonra  xalq  öz 
qəhrəmanının ziyarətinə sərbəst gəlməyə başlamışdır. 
 
 
 
 

127 
 
XVIII 
əsr 
Azərbaycan 
ədibləri 
sırasında Molla Pənah Vaqif xüsusi yer tutur. Bu 
görkəmli  şairin  yaradıcılığı  faktiki  yer  olaraq  o 
dövrün    bədii  salnaməsi  hesab  olunur.  Öz 
əsərlərində  lirik  təsvirlərə  üstünlük  verən  şair 
dövrün 
sosial-iqtisadi 
və 
ictimai-siyasi 
problemlərinə  də  diqqət  yetirirdi.  Uzun  illər 
Qarabağ  xanlığının  vəziri  olmuş  Vaqif 
Azərbaycanın  necə  ağır  vəziyyətdə  olduğunu 
yaxşı  bilir,  siyasi  fəaliyyəti  ilə  Azərbaycan 
xanlığının  birləşdirməyə  çalışırdı.  Son  nəticədə 
siyasi  fəaliyyətinin  qurbanı  olmuş  şairin  xalq 
arasında  böyük  nüfuzu  haqqında  indiyədək 
işlədilən  “Hər  oxuyan  Molla  Pənah  olmaz” 
məsəli hər  şeyi deyir.  
Molla  Pənah  Vaqif  Azərbaycan  tarixində 
yaradıcılığında  klassik  poeziyanın  və  xalq 
şeirinin  ən  yaxşı  ənənələrini  üzvi  şəkildə 
birləşdirməyə  nail  olmuş  gözəl  lirik  şair  və 
görkəmli dövlət xadimi kimi tanınır. 
 
Molla Pənah Vaqif 
       (1717-1797) 
 
Molla 
Pənah 
Vaqif 
1717-ci  ildə  Azərbaycanın  Qazax  mahalının  Salahlı  kəndində  anadan  olub. 
Məktəbdə, sonra isə  mədrəsədə təhsil almış  Vaqif  ümumi  biliklərdən başqa, şəxsi 
mütaliə hesabına fars və ərəb dillərini də öyrənmiş, memarlıq və astronomiyaya da 
maraq göstərmişdir. Müdrikliyi və biliyi ilə seçilən Vaqifin yanına ətraf kəndlərdən 
insanlar məsləhətə gəlirdilər. Əlindən gələn köməkliyi əsirgəməyən Vaqifin şöhrəti 
el arasında daha da geniş yayılırdı. 
XVIII  əsrin  ortalarında  Vaqif  Qarabağa  köçür  və  burada  yenicə 
formalaşmaqda  olan  Qarabağ  xanlığının  mərkəzi  Şuşa  şəhərində  müəllimlik 
fəaliyyətinə  başlayır.  Şagirdlərinə  vətənə  məhəbbət  və  sədaqət  hissi  ilə  dərin 
biliklər aşılayan Vaqif çoxsaylı şagirdləri hesabına Şuşada məktəb açır. Sadə xalq 
arasında böyük nüfuz sahibi olması xəbəri Qarabağ xanı İbrahimxəlil xana çatınca 
onu  saray  işlərinə  cəlb  edir,  müəyyən  problemlər  yarandıqda  ondan  məsləhət 
istəyir.  Çox  keçmir  ki,  xan  özünü  müdrik  şəxs  kimi  göstərmiş  Vaqifə  saraya 
köçməyi  və  xanlığın  eşikağası  olmasını  təklif  edir.  1769-cu  ildə  Vaqif  sarayda 
eşikağası  vəzifəsində  fəaliyyətə  başlayır.  Bu  vəzifənin  sahibi  xanın  və  onun 

128 
 
sarayının  bütün  işlərini  təşkil  etməli,  mərasimlərin  təşkilindən  başlamış 
şikayətlərin  qəbuluna  qədər  bütün  məsələləri  həll  etməli  idi.  Bu  sahədə  özünü 
kifayət qədər bacarıqlı göstərən Vaqif xanlığın baş vəziri olmaq təklifini alır. 
Bu  dövrdə  Azərbaycan  və  onun  tərkib  hissəsi  olan  Qarabağ  xanlığı  ağır 
problemlərlə üz-üzə qalmışdı. Ayrı-ayrı xanlıqlara parçalanmış Azərbaycanın başı 
üzərini iki əsas təhlükə almışdı: şimaldan Rusiya imperiyası, cənubdan İran dövləti 
xanlıqların  müstəqilliyinə  son  qoyub  Azərbaycanı  öz  dövlətlərinə  qatmağa 
çalışırdılar. Ardı-arası kəsilməyən açıq və gizli danışıqlar, kəskin siyasi və iqtisadi 
mübarizə  vaxtaşırı  ağır  müharibələrlə  tamamlanırdı.  Gah  Gürcüstanı,  gah  da 
köçmə  erməniləri  Azərbaycan  torpaqlarına  hücum  etməyə  və  qiyam  qaldırmağa 
sövq edən Rusiya imkan yarandıqca öz qoşunları ilə də hücuma keçirdi. 
Belə  vəziyyətdə  hər  bir  xanlıq  dərin  düşünülmüş  hərbi-siyasi  fəaliyyət 
yürütməli idi. Qarabağ xanlığı da eyni problemlərlə üzləşmişdi. Üzdə dostluq vəd 
edən  Rusiya  bir  zamanlar  Nadir  şah  tərəfindən  Qarabağa  köçürülmüş  və  indi  bu 
ərazidə  yaşayan erməniləri daim qanuni hakimiyyətə  -  xana  qarşı çıxışlar etməyə 
və  qiyamlara  sövq  edir,  vaxtaşırı  xanlığın  Gürcüstanla  əlaqələrini  pozmağa 
çalışırdı.  Eyni  zamanda  Qacarlar  dövləti  də  cənubdan  Qarabağa  hücuma 
hazırlaşırdı. Belə şəraitdə İbrahimxəlil xan Vaqifə  xanlığın xarici siyasətini təşkil 
etməyi  tapşırır.  Vaqifin  siyasi  xətti  qonşu  dövlətlərlə  dostluq  yaratmaq  prinsipinə 
əsaslanırdı.  O,  İrəvan,  Naxçıvan,  Qaradağ,  Şəki,  Gəncə  xanlıqları  ilə  normal 
qonşuluq  əlaqələri  yaratmış,  münaqişəyə  səbəb  ola  biləcək  problemləri  həll 
etmişdi. Gürcüstan feodal dövlətlərinin hakimləri ilə də normal qonşuluq əlaqələri 
yaradılmış,  münaqişəyə  son  qoyulmuşdu.  Rusiya  ilə  çətin  danışıqlar  nəticəsində 
nisbətən  dost  münasibətləri  qurulmuşdu,  halbuki  hamıya  aydın  idi  ki,  Rusiya 
Azərbaycanı  və  onun  tərkib  hissəsi  olan  Qarabağı  işğal  etmək  planlarından  əl 
çəkməyib.  Hər  halda,  danışıqlar  nəticəsində  Rusiya  tərəfindən  həm  müstəqilliyi 
tanımaq məsələsi həll olunmuş, həm də hərbi təcavüz etmək üçün rus məmurlarına 
heç  bir  bəhanə  verilməmişdi.  Təkcə  İranın  Qacarlar  dövləti  ilə  əlaqə  yaratmaq 
mümkün olmurdu. 
Hələ  1795-ci  ildə  Qarabağa  uğursuz  yürüş  etmiş  Ağa  Məhəmməd  xan 
Qacar xanlığın müstəqilliyi haqqında heç eşitmək belə istəmir və xanlığın ona tabe 
olmasını  tələb  edirdi.  Qəti  rədd  cavabını  aldıqda  o,  Qarabağa  ikinci  dəfə  hücum 
edir və Şuşanı tutur. Şuşada olan Vaqif həbs edilir, şahın əmri ilə ölümə məhkum 
olunur.  Lakin  şah  sui-qəsd  nəticəsində  öldürülür  və  o  azad  edilir.  Şah 
öldürüldükdən  sonra  İbrahimxəlil  xanın  Şuşada  olmamasından  istifadə  edən 
Məhəmməd  bəy  Cavanşir  adlı  feodal  hakimiyyəti  ələ  keçirmək  istəyir.  Vaqif  ona 
maneçilik törədir, əhaliyə xanlığın qanuni hökmdarına sadiq qalmağı tövsiyə edir. 
Bundan  qəzəblənən  Məhəmməd  bəy  Vaqif  və  onun  "Alim"  təxəllüsü  ilə  şeirlər 
yazan  15  yaşlı  oğlu  Əliağanı  həbs  edərək  öldürtdürür.  Xalqın  dəstəyi  ilə  Şuşaya 

129 
 
qayıdan  İbrahimxəlil  xan  Məhəmməd  bəyi  cəzalandırır  və  Vaqifi  təntənə  ilə 
Şuşada dəfn edir. 
Molla  Pənah  Vaqif  təkcə  dövlət  xadimi  deyil,  şair  kimi  də  məşhur 
olmuşdur. Onun yaradıcılığı Azərbaycan poeziyasının mühüm mərhələlərdən birini 
təşkil  edir.  Klassik  Şərq  şerini  dərindən  bilən  qəzəl,  müxəmməs,  müstəzad  və  s. 
formalarda  əsərlər  yazmışdır.  Onun  poeziyasın  mövzusu  dünyəvi  məhəbbət, 
gözəllərin vəsfidir. O, insanı mənəvi və fiziki cəhətdən kamil, harmonik inkişafda 
görmək istəyir, bunu öz şeirlərində vurğulayırdı. 
Klassik üslubda yazmağına baxn Vaqif şifahi xalq ədəbiyyatı, aşıq şeri ilə 
çox bağlı olmuşdur. Onun yazdığı təcnis və  qoşmalar milli poeziyanı zənginləşdir 
Vaqif öz lirikasında klassik poeziyanı xalq şerinin ən yaxşı ənənələrini üzvi şəkildə 
birləşdirməyə  nail  olmuşdur.  Dünyəvi  ideallar  şairi  olan  Vaqifin  əsərlərində 
nikbinlik,  həyatsevərlik  çox  vaxt  önə  çəkilir,  onu  poeziyasının  ümdə 
xüsusiyyətlərini təşkil edir.  
Vaqifin "Bir gözəl ki şirin ola binadan”, "Sərasər bir yerə yığılsa xublar", 
"Açıq başda əgər olsa bir dilbər", "Bulut zülflü, ay qabaqlı  gözəlin", "Bir zaman 
havada  qanad saxlayın", "Kür qırağının  əcəb seyrənhagı  var", "Sevdiyim, ləblərin 
yaquta bənzər və s. qoşmaları, "Bax" rədifli qəzəli XVII Azərbaycan poeziyasının 
ən  gözəl  nümunələridir.  Lirik  şeirlərdən  başqa,  Vaqif  sosial  yönümlü  şeirlər  də 
yazırdı.  Onun  "Bayram  oldu,  heç  bilmirəm  neyləyim"  qoşması  zəhmətkeş  sadə 
insanların  üzləşdiyi  problemdən  xəbər  verir,  "Görmədim"  müxəmməsi  ictimai 
ədalətsizliyə,  bərabərsizliyə  qarşı  yönəldilmişdir.  Vaqif  şerinin  realizmi 
Azərbaycan poeziyasının inkişafına güclü təsir  göstərmişdir. 
Vaqifin  poeziyası  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  inkişafında  da  xüsusi  rol 
oynamışdır.  O,  öz  əsərlərində  sadə  xalq  dilini  ədəbi-bədii  dil  səviyyəsinə 
qaldırmışdır. Təsadüfi deyil ki, onun bir çox şeirlərinə aşıqlar musiqi bəstələmişlər. 
Azərbaycanın  görkəmli  dövlət  xadimi  şairi  Vaqifin  adı  bütün  Qafqaza 
yayılmış,  onun  əsərləri  tərcümə  edilərək  dillər  əzbəri  olmuşdu.  Avropa 
şərqşünasları  onun  şeirləri  ilə  ilk  dəfə  1856-cı  ildə  "Məcmueyi-divani-  Vaqif  və 
digər  müasirin"  kitabı  vasitəsilə  tanış  olmuşlar  ki,  bu  kitabda  Vaqifin  seçilən 
əsərləri çap edilmişdir . 
 
 
 
 
 
 
 
 

130 
 
İlk  Azərbaycan  maarifçilərindən 
olan  Abbasqulu  ağa  Bakıxanov  özünün  
məşhur  “Gülüstani  –  İrəm”  əsərində 
yazırdı:  “Mal  və  dövlət  hər  halda    puç 
olacaq, 
ixtiyar 
və 
iqtidar 
əldən 
gedəcəkdir...Şəxsi  ləyaqət  olmadan  nəsəb 
və  sülalə    şərafəti  qürbətdə  naməlum, 
vətəndə  məzəmmətə  məruzdur.  Bunlara 
təkyə  etmək  mənasızdır.  Etibar    ediləcək 
və arxalanacaq  bir dövlət  varsa,  o da  hər 
halda    elm  və  ədəbdən  ibarətdir”. 
A.Bakıxanov  bütün  elmi  və  ədəbi 
yaradıcılığının 
əsas 
qayəsi 
xalqı 
maarifləndirmək olmuşdur.  
Azərbaycan 
tarixinə 
Abbasqulu  ağa 
Bakıxanov 
görkəmli 
maarifpərvər, 
Azərbaycan 
tarixşünaslığının 
elmi 
əsaslarını  qoymuş  şəxs,  filosof,  alim, 
jurnalist, filoloq, astronomiya və coğrafiya 
kitablarının  müəllifi  və  şair    kimi  daxil 
olmuşdur.