SƏbuhi ƏHMƏdov

Cəmaləddin Qara Yusif Barani  
(1355-1420) 
 
Qara  Yusif  1389-cu  ildə 
atası 
Qara 
Məhəmmədin 
öldürülməsindən  sonra  mərkəzi 
Ərciş  qalası  olan  Qaraqoyunlu 
tayfa  birliyinə  etmişdir.  Möhkəm 
iradə  sahibi  olan  Qara  Yusif 
rəqiblərinin  müqavimətini  qırıb 
qaraqoyunluların  nüfuzunu  daha 
da  artırmış  və  bölgədə  yaranmış  əlverişli  vəziyyətdən  faydalanaraq  1391-ci  ildə 
Təbriz  şəhərini  ələ  keçirmişdi.  Bu  zaman  Azərbaycanda  monqol  mənşəli  Cəlairi 
dövləti  hakimiyyətdə  idi,  şərq  tərəfdən  isə  Əmir  Teymurun  qoşunları  hücumlar 
edirdi. 
Əmir  Teymurun  yürüşü  zamanı  Cəlairi  hökmdarı  Sultan  Əhmədlə  Qara 
Yusif  arasında  düşmənə  qarşı  ittifaq  bağlanmışdı.  Əmir  Teymurun  ordusu 
Azərbaycanı  fəth  edən  zaman  ona  müqavimət  göstərən  başlıca  qüvvə  məhz 
qaraqoyunlular olmuşdu. Əmir Teymurun Qızıl Orda xanı Toxtamışa qarşı yürüşə 
başlamasından  istifadə  edən  Qara  Yusif  doğma  yurdunu  düşməndən  azad  etmək 
üçün hərəkət etmişdi. O, Avnik qalasında Teymuri qüvvələrini məğlub edərək əmir 
Atlamışı  əsir  almışdı.  Dövrün  mənbələri  Əmir  Teymurun  Hindistan  səfərində 
olmasından  faydalanan  Qara  Yusif  və  Sultan  Əhmədin  itirilmiş  torpaqlarını  geri 

75 
 
almağa  səy  göstərdiklərini  yazırlar.  Lakin  1399-cu  ildə  Əmir  Teymurun 
"yeddiillik"  səfərə  çıxması  onların  bu  cəhdini  boşa  çıxarmışdı.  1400-cü  ilin 
ortalarında Qara Yusif və Sultan Əhməd Osmanlı sultanı Bəyazidə sığınmağa qərar 
verirlər və 8 ay Türkiyədə yaşayırlar
. 
Əmir  Teymurun  Qarabağdan  Osmanlı  sultanına  göndərdiyi  məktublarda 
Qara  Yusifin  öldürülməsi,  təslim  edilməsi,  yaxud  da  ölkədən  çıxarılması  tələb 
edilmişdi.  Osmanlı  sultanı  İldırım  Bəyazid  cavab  məktubunda  Teymurun  bu 
tələblərini  rədd  edərək  ona  sığınmış  bir  qonağın  qovulmasını  amansızlıq  və 
imansızlıq kimi qiymətləndirmişdi. 
1402-ci  ilin  əvvəllərində  Qara  Yusif  Türkiyəni  tərk  edərək  Sultan 
Əhmədin  Bağdadı  ələ  keçirməsinə  yardım  etmiş  və  Hillədə  möhkəmlənmişdi. 
1403-cü  il  iyulun  sonunda  Qara  Yusif  Hillə  yaxınlığında  teymurilərlə  döyüşdə 
böyük  qəhrəmanlıq  göstərsə  də,  məğlub  olmuş  və  Suriyaya  çəkilmişdi.  Lakin 
Teymurun qəzəbindən qorxan yerli hakimin əmri ilə Qara Yusif və Sultan Əhməd 
Dəməşqdə bir il həbsdə qalmışlar. 
Onlar  azadlığa  çıxdıqdan  sonra  daim  bir-birinə  dost  olacaqlarına  and 
içirlər. Aralarındakı anlaşmaya görə, Sultan Əhməd İraqda, Qara Yusif isə doğma 
yurdu Azərbaycanda möhkəmlənəcəyinə qərar verir. 
1405-ci  ildə  Teymurun  vəfatı  xəbəri  gələn  kimi  həbsdən  buraxılan  Qara 
Yusif  ətrafındakı  silahdaşları  ilə  vətəninə  doğru  hərəkət  edir.  O  dövrün 
mənbələrinin  yazdıqlarına  görə,  Qara  Yusif  yolda  ayrı-ayrı  əmirlərlə  180  dəfə 
döyüşə girir və qalib gəlir. Ağqoyunlu Qara Osmanla qarşılaşan zaman Qara Yusif 
ona bu məzmunda məktub göndərmişdir: "Biz hər ikimiz türkük. Bundan sonra bir-
birimizə  qarşı  vuruşmamalı,  bundan  artıq  bir-birimizi  əzməməliyik.  Bizlərdən  hər 
birimiz  düşmənlərimiz  olan  Rum  (yəni  osmanlılar)  və  cağataylarla  (yəni 
monqollar)  vuruşmalıyıq.  Son  Şam  və  Ruma  qarşı,  mən  də  cağataylara  qarşı 
vuruşmalıyıq".  Qara  Yusifin  bu  məktubu  milli  özünüdərkimiz  üçün  mühüm 
əhəmiyyətə malikdir. 
Qara  Yusif  Azərbaycana  hakim  olmaq  üçün  teymurilərin  qüvvələrini 
məğlub  edərək  Azərbaycanda  onların  ağalığına  son  qoymalı  idi.  1406-cı  il 
oktyabrın 14-də Naxçıvanın qərbində Araz çayı sahilində Qaraqoyunlu və Teymuri 
qoşunları  qarşı-qarşıya  gəlirlər.  Bu  zaman  Qara  Yusif  "Bizim  şəxsi 
düşmənçiliyimiz üzündən bu qədər insan tələf olur; igidlik və bahadırlıq ikimizin 
qarşı-qarşıya gələrək vuruşmasındadır" deyərək düşmən sərkərdəsi Əbu Bəkri açıq 
döyüşə çağırır. Lakin o bu təklifdən imtina edir. Döyüşdə teymuri ordusu məğlub 
olur,  Qara  Yusif  Təbrizə  gəlir.  1408-ci  il  aprelin  21-də  o,  Təbriz  yaxınlığında 
Sərdrud  döyüşündə  Miranşahın  başçılıq  etdiyi  teymuriləri  ağır  məğlubiyyətə 
uğradır. Bu zəfərin mühüm tarixi əhəmiyyəti vardı, çünki bununla da teymurilərin 
Azərbaycandakı ağalığına son qoyulmuşdu. 

76 
 
Azərbaycan  Qaraqoyunlu  dövlətinin  getdikcə  güclənməsindən  narahat 
olan  Sultan  Əhməd  Cəlairi  Qara  Yusifin  Anadoluya  getməsindən  istifadə  edərək 
Təbriz üzərinə hücum etmiş, bununla nəinki Qara Yusiflə  bağladığı  əhdi pozmuş, 
həmçinin İraqda möhkəmlənməsində də dostu Qara Yusifin ona göstərdiyi yardımı 
lazımi  səviyyədə  qiymətləndirməyi  bacarmamışdı.  1410-cu  il  avqustun  30-da 
Təbriz  yaxınlığındakı  Əsəd  kəndində  tərəflər  arasında  baş  verən  döyüşdə  Qara 
Yusif  tam  qələbə  qazanaraq  Cəlairi  monqol  dövlətinə  son  qoymuş  və  beləliklə 
mərkəzi  Təbriz  şəhəri  olan  Azərbaycan  Qaraqoyunlu  dövlətinin  yaradılması 
rəsmiləşdirilmişdi. 
Qara  Yusif  Təbrizdə  Azərbaycanın  tanınmış  adamlarından  topladığı 
məclisdə oğlu Pir Budağı sultan, özünü isə oğlunun vəkili elan etmişdir. 
Qara  Yusif  1412-ci  il  dekabrın  19-da  Kür  çayı  sahilində  şirvanşah 
İbrahimi  və  Şəki  hakimi  Seyid  Əhmədi  məğlub  edərək  Şəki  və  Şirvanı  özündən 
asılı vəziyyətə salmışdır. Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin qurucusu Qara Yusif 
dövrünün görkəmli sərkərdələrindən və tanınmış simalarından biri olmuşdur. Onun 
çox  mükəmməl  sərkərdə  olmasını,  igidliyini  başda  teymurilər  olmaqla  bütün 
düşmənləri  də  etiraf  etmişlər.  Qara  Yusifin  qələbələri  artıq  bütün  Şərqdə 
"Azərbaycan qoşununun tüğyanı" kimi qiymətləndirilirdi. 
Qara  Yusif  ölkəsində  quruculuq  işlərinə  xüsusi  diqqət  yetirmiş,  əhaliyə 
xoş  münasibət  göstərərək  onları  daim  diqqətdə  saxlamışdır.  Qara  Yusif  savadsız 
olsa  da,  ləyaqətli  insanları  lazımi  səviyyədə  qiymətləndirməyi  bacarmış  və  onlara 
xidmətlərinə  görə  etibar  etmişdir.  O  dövrün  qayrıaqları  oxlaq  və  din  baxımından 
Qara Yusifin kamil bir şəxsiyyət olduğunu göstərirlər. Osmanlı tarixçiləri yazır ki, 
Qara Yusif qan tökməyə və zülm etməyə meyilli deyilmiş. 
Qara  Yusifin  mövqeyinin  getdikcə  güclənməsi  Orta  Asiya  teymuri 
hökmdarı  sultan  Şahruxu  narahat  edir.  Sultan  Şahrux  Azərbaycanı,  İraqı  Qara 
Yusifin əlindən almaq və onu asılı bir hökmdar halına salmaq məqsədi ilə 1420-ci 
il  avqustun  25-də  Heratdan  200  minlik  ordu  ilə  Azərbaycana  yürüşə  başlayır. 
Sultan  Şahruxun  qaraqoyunlularla  döyüşdən  qabaq  qələbə  naminə  Quranın  Fəth 
surəsini  12  min  dəfə  əsgərlərinə  oxutdurması  faktı  onun  Qara  Yusifə  necə 
təhlükəli, ciddi bir rəqib kimi baxdığını təsdiq edir. 
Teymuri hökmdarı Şahruxla savaşa qərar verən Qara Yusif xəstə olmasına 
baxmayaraq,  ordusunun  Təbrizdə  toplanmasına  qərar  verir.  O,  döyüşə  getməzdən 
öncə  oğlanlarına  yazdığı  məktublarda  teymuri  ordusundan  çəkiniləcək  bir  şeyin 
olmadığını  güstərir.  Şübhəsiz,  teymurilərin  hərb  üsullarını,  döyüş  qaydalarını, 
qüvvətli  və  zəif  tərəflərini  onun  qədər  bilən  olmamışdır.  Mənbələr  yazır  ki,  o 
dövrün  heç  bir  hökmdarının  qoşunu  Qara  Yusifin  ordusu  qədər  yaxşı  silahlanmır 
və  ərzaqla  təmin  edilmirdi,  dövrün  heç  bir  sərkərdəsi  Qara  Yusif  qədər  əsgərinə 

77 
 
hərbi  təlim  keçmirdi.  Mənbələr  Qara  Yusifin  müəyyən  hərbi-taktiki  planlar 
hazırlaması haqda da xəbər verirlər. 
Qara  Yusif  Təbrizdən  ayrılarkən  xəzinəsindəki  bütün  qızıllarını 
əsgərlərinə  paylayır.  Qaraqoyunlu  qoşunu  Təbrizdən  cənubda  Ucan  şəhərinin 
şimal-qərbində yerləşən Səidabad kəndinə gələn zaman Qara Yusifin xəstəliyi daha 
da  ağırlaşır.  O,  1420-ci  il  noyabrın  13-də  65  yaşında  vəfat  edir.  Beləliklə,  sultan 
Şahruxla gözlənilən döyüş baş tutur. Qara Yusifin cəsədi oğlu Cahanşah tərəfindən 
Ərcişə aparılaraq atasının yanında dəfn edilir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

78 
 
Uzun  Həsənin  adı  çəkiləndə  çox 
zaman  onun  uzun  olması,  Ağqoyunlu 
dövlətinin  əsasının  qoyması  yada  salınır. 
Lakin,  çox  az  adam    bilir    ki,  məhz  o, 
pərakəndə 
olan 
qanunları 
vahid 
“Qanunnamə”  çərçivəsində  birləşdirərək 
indiki hüququ kodekslərin əsasını yaratmış,  
islami bilikləri sadə əhaliyə çatdırmaq üçün 
“Quran”  kitabını  Azərbaycan  türkcəsinə 
tərcümə 
etdirmiş,  həmçinin  apardığı  
müharibələr  vasitəsilə  ticarət  yollarını  və 
limanları  nəzarət  altına  almış  və  beləliklə, 
Azərbaycanın  gələcəkdə  inkişafını  təmin 
etməyə çalışmışdır.    
Azərbaycan  tarixinə  Uzun  Həsən 
uzaqgörən  siyasətçi,  mahir  diplomat, 
bacarıqlı  sərkərdə,  qanunlar  toplusu  tərtib 
etməklə  mərkəzləşdirilmiş  dövlət  qurmağa 
çalışan 
padşah,  həmçinin  quruculuq 
işlərinə,  elm  və  mədəniyyətə  himayədarlıq  
edən hökmdar kimi daxil olmuşdur.  
 
Uzun Həsən  
(1424-1478) 
Nüsrətəddin  Əbu-Nəsr  Həsən  bəy    1424-cü  ildə  Azərbaycanın  bayandur 
tayfasında  anadan  olmuşdur.  Hələ  erkən  orta  əsrlər  dövründə  Azərbaycan  
ərazisində    məskunlaşmış  bu    türkdilli  tayfa  səlcuqların  və  monqolların  yürüşləri 
nəticəsində  Göyçə  gölü,  Şərqi  Anadolu  sərhədi  və  Dəclə  və  Fəratın  yuxarı  axarı 
arasında möhkəmlənmişdi. XIV əsrin sonunda fəallaşan tayfa tədricən Ağqoyunlu 
tayfa  birliyi  adı  ilə  tanınan  türkdilli  tayfalardan  ibarət  güclü  ittifaq  yaratmışdır. 
Həsən bəy bu tayfa birliyini idarə edən ailədə anadan olmuşdur. 
Həsən  bəy  uşaq  yaşlarından  hərb  işinə  aludə  olmuşdur.  Uca  boyu, 
fövqəladə fiziki gücü və eyni zamanda nəhəng zahiri görkəmi ona "Uzun Həsən" 
adının verilməsinə səbəb olmuşdur. Onun uşaqlıq və gənclik illərini təsvir edən XV 
əsr salnaməçisi Əbu-Bəkr Tehrani yazırdı ki, Uzun Həsən olduqca sadə həyat tərzi 
sürür,  bəy  olsa  da,  təkcə  bəylərlə  deyil,  sadə  insanlarla  da  əlaqə  saxlayır,  durub-
otururdu.  Hamı  ilə  birlikdə  əziyyətlərə  qatlaşan  Uzun  Həsən  özünə  qarşı  hansısa 
xüsusi  şəraitin  yaradılmasını  tələb  etmir  və  bununla  dövrün  bir  çox 
şahzadələrindən  seçilirdi.  1434  -  1453-cü  illərdə  dövlət  yaratmağa  yaxın  olan 
Ağqoyunlu  tayfa  birliyi  bu  yolda  qonşu  və  qohum  tayfa  birliyi  olan 
Qaraqoyunluların  yaratdığı  eyniadlı  dövlətlə  toqquşur  və  Azərbaycanda 

79 
 
məhkəmlənə  bilmir.  Bununla  belə,  Diyarbəkri  özünə  mərkəz  seçən  tayfa  birliyi 
regiona nəzarət etmək fikrindən dönmür. 
1453-cü  ildə  Uzun  Həsənin  atası  vəfat  edəndən  sonra  anaları  Sara  xatun 
oğulları arasında  az qala  başlanacaq ara  müharibəsinin qarşısını alır. Öz  biliyi  və 
müdrikliyi  ilə  seçilən  bu  qadın  Azərbaycanın  orta  əsr  tarixində  xüsusi  yer  tutur. 
Tayfa  birliyinin  başında  möhkəmlənən  Uzun  Həsən  regionun  ticarət  yollarını 
nəzarət altına almaq istiqamətində ardıcıl tədbirlər həyata keçirir. Artıq bu dövrdə 
o,  dəfələrlə  sayca  üstün  olan  düşməni  məğlub  edərək  mahir  sərkərdə  kimi  şöhrət 
tapır. Döyüşlərdə müxtəlif hərbi hiylələr tətbiq edən Uzun Həsən özü də bilavasitə 
hərb  meydanında  iştirak  edirdi.  Ağqoyunlu  tayfa  birliyinin  genişlənməsi  və 
möhkəmlənməsi Qaraqoyunlu dövlətinin başçısı padşah Cahanşahı narahat edir və 
o,  1467-ci  ildə  Uzun  Həsənə  qarşı  yürüş  başlayır.  Həmin  ildə  Muş  döyüşündə 
Uzun  Həsən  qalib  gəlir,  Cahanşah  həlak  olur.  1468-ci  ildə  Təbrizi  tutan  Uzun 
Həsən  Qaraqoyunlu  dövlətini  ləğv  edir,  əvəzinə  Azərbaycan  Ağqoyunlu  dövlətini 
yaradır. 
Bu  dövrdə  Azərbaycana  Teymurilər  dövlətinin  başçısı  Əbu  Səid  yürüş 
edir.  Onun  məqsədi  Əmir  Teymurun  dövlətini  bərpa  etmək,  Azərbaycanı  və  ətraf 
əraziləri  zəbt  etmək  idi.  Özünü  mahir  diplomat  kimi  göstərən  Uzun  Həsən  Əbu 
Səidin müttəfiqlərini ondan uzaqlaşdırmış, özü isə Ərdəbil hakimi Şeyx Heydər və 
şirvanşah  Fərrux  Yasarın  qismində  müttəfiq  qazanmışdı.  Nəticədə  1469-cu  ilin 
əvvəllərində  baş  vermiş  Mahmudabad  döyüşündə  Əbu  Səid  məğlub  edilir  və 
öldürülür. 
Mərkəzləşmə  siyasəti  yürüdən  Uzun  Həsən  Azərbaycan  Ağqoyunlu 
dövlətini  gücləndirmək  məqsədi  ilə  bir  sıra  tədbirlər  həyata  keçirmişdir.  Ölkənin 
iqtisadi həyatını dirçəltmək və vergi toplanmasını nizama salmaq məqsədi ilə onun 
başçılığı  altında  "Qanunnamə"  adlı  qanunlar  toplusu  yazılmışdır  (ona  "Həsən 
padşah  qanunları"  da  deyilir).  Dövlətin  məşhur  iqtisadçı  və  hüquqşünasları 
tərəfindən burada toplanmış qanunlar dövrün tələblərinə tam cavab verirdi. Belə ki, 
sonralar  Səvəfi  hökmdarları  və  Osmanlı  sultanı  Sultan  Süleyman  öz  qanunlarını 
tərtib  edərkən  Uzun  Həsənin  "Qanunnamə"sindən  istifadə  etmişdilər.  Görülən 
tədbirlər  sayəsində  hərbi-köçəri  əyanların  imtiyazları  məhdudlaşdırıldı,  mərkəzi 
hakimiyyətə  qarşı  çıxanlar  məğlub  edildi.  Daimi  nizami  qoşun  yaratmaq  məqsədi 
ilə qoşunlara aylıq məvacib təyin edildi. 
Uzun  Həsənin  dövründə  dövlətin  ərazisi  Qafqaz  sıra  dağlarından  Fars 
körfəzinədək, Xorasandan Mərkəzi Anadoluyadək uzanmışdır. 
Uzun  Həsənin  dini  siyasəti  ölkənin  möhkəmlənməsinə  yönəldilmişdi: 
dövlətin əsas dininin faktiki sünnilik olmasına baxmayaraq şiələr təqib olunmurdu. 
O  hətta  bacısını  şiələrin  lideri  Şeyx  Cüneydə,  qızı  Aləmşah  Bəyimi  isə  (I  Şah 
İsmayılın anası) Cüneydin ölümündən sonra onun oğlu Şeyx Heydərə ərə vermişdi. 

80 
 
Dövlətin ən məşhur din xadimləri Uzun Həsənin əmri ilə müsəlmanların müqəddəs 
kitabı  "Quran"ı  Azərbaycan  dilinə  tərcümə  etmişdilər.  Bu addım  islami  biliklərin 
sadə əhaliyə çatdırılmasında mühüm addım idi. 
Avropa  dövlətləri  və  Rusiya  ilə  daimi  diplomatik  əlaqələr  yaradılmış, 
Təbrizdə  onların  səfirlikləri,  bəzi  Avropa  şəhərlərində  isə  Ağqoyunlu  səfirlikləri 
açılmışdır. 
Geniş quruculuq işləri aparan Uzun Həsəndən dövrümüzə bir çox abidələr 
qalmışdır.  Həsən-Keyf  qalası,  Təbrizdə  Nəsriyyə  məscidi  və  onun  nəzdində 
fəaliyyət  göstərən  mədrəsə,  bir  çox  digər  dini  və  ictimai  binalar  Uzun  Həsən 
tərəfindən  inşa  etdirilmişdir.  Təbrizdə  ucaldılmış  Qeysəriyyə  bazarı  bir  zamanlar 
dünyanın ən böyük üstüörtülü bazarı hesab olunurdu. 
Uzun  Həsənin  sarayında  elmi  məclis  fəaliyyət  göstərir,  burada  58  alim 
çalışırdı.  Onun  yaratdığı  xüsusi  ansamblda  98  musiqiçidən  əksəriyyətini  aşıqlar 
təşkil edirdi. 
Avropa ilə ticarət əlaqələrini günü-gündən genişləndirən Uzun Həsən eyni 
zamanda  kompleks  tədbirlər  həyata  keçirir.  Belə  ki,  Osmanlı  dövləti  Avropaya 
yolları bağladıqda aydın olur ki, ənənəvi Böyük İpək yolu marşrutu qapanıb. Odur 
ki  yolun  mərkəzində  yerləşən Azərbaycana böyük zərər dəyir (digər Şərq ölkələri 
də bundan əziyyət çəkirdi). Uzun  Həsən Qara dənizin cənub sahillərində  yerləşən 
Trabzon imperatorluğu vasitəsilə Avropa ilə əlaqə yaratmağa çalışır. Bu məqsədlə 
o,  imperator  IV  İoanın  qızı  Despinə  xatunla  evlənir.  1461-ci  ildə  osmanlı  qoşunu 
Trabzona  hücum  edəndə  hələ  Qaraqoyunlularla  vuruşmalara  başı  qarışan  Uzun 
Həsən  başda  anası  Sara  xatun  olmaqla  diplomatik  danışıqlara  nümayəndə  heyəti 
göndərir. Osmanlıların yürüşə toplar götürməməsindən xəbərdar olan Uzun Həsən 
danışıqlar yolu ilə onları yubatmaq və bundan istifadə edib qoşunları ilə Trabzona 
doğru  irəliləməyi  planlaşdırır.  Lakin  Trabzon  imperatoru  Trabzonu  osmanlılara 
döyüşsüz  təslim  etdiyindən  Sara  xatunun  missiyası  əhəmiyyətini  itirir.  Bununla 
belə,  1461-ci  ildə  Yassıçəməndə  Ağqoyunlularla  osmanlılar  arasında  müqavilə 
imzalanır:  osmanlılar  Trabzon  şəhərini,  Ağqoyunlular  isə  onun  bütün  xəzinəsini 
götürürlər. 
Avropaya  yol  açmaq  fikrindən  dönməyən  Uzun  Həsən  Aralıq  dənizi 
limanlarından  istifadə  etmək  qərarına  gəlir.  Danışıqlardan  sonra  Venesiya 
Respublikası,  Macarıstan,  Neapol  krallığı,  Papalıq,  Rodos,  Kipr,  Burqundiya 
hersoqluğu,  Qaraman  əmirliyi  ona  qoşulur.  Onlar  müharibə  zamanı  osmanlılara 
qərbdən  zərbə  vuracaqlarına  söz  verirdilər.  1472-ci  ildə  Ağqoyunlu  dövləti  ilə 
Venesiya  Respublikası  arasında  birgə  mübarizə  haqqında  Təbriz  müqaviləsi 
bağlanır.  Digər  Avropa  dövlətləri  bu  müqaviləyə  qoşulmur  və  gözləmə  mövqeyi 
seçirlər. 

81 
 
1472 - 1473-cü illər Ağqoyunlu - Osmanlı müharibəsi hər iki dövlətin var 
qüvvələrinin  səfərbər  edilməsini  tələb  edirdi.  Ağqoyunlu  qoşunu  Osmanlı 
dövlətinin  lap  içərilərinə  qədər  irəliləyir  və  Aralıq  dənizinin  sahilində  yerləşən 
Qaraman  vilayətinə  çatır.  Lakin  Venesiya  öhdəliklərini  yerinə  yetirmədiyi  üçün 
Ağqoyunlu  dövlətinin  planları  pozulur.  1473-cü  ildə  baş  vermiş  birinci  döyüşdə 
(Malatya döyüşü) Uzun Həsən qalib gəlir, lakin ikinci döyüşdə (Otluqbeli döyüşü) 
məğlub  edilir.  Aydın  olur  ki,  Ağqoyunlu  qoşunları  bütün  Osmanlı  dövlətinin 
ərazisini yarıb Avropaya çıxış əldə etmək iqtidarında deyil. 
Bunu başa düşdükdən sonra Uzun Həsən Suriya və ya Gürcüstanı məğlub 
edib,  ya  Aralıq  dənizi,  ya  da  Qara  dəniz  vasitəsilə  Avropaya  çıxış  əldə  etmək 
qərarına gəlir. O, Urfa və  Amid şəhərlərinin  yaxınlığında Suriyanı  nəzarət altında 
saxlayan  Misir  məmlük  dövlətinin  qoşunlarını  məğlub  edir.  Daha  sonra  isə  gürcü 
çarlarını da məğlub edir. Lakin qələbələrinin nəticəsini görə bilmir. 
Uzun  Həsən  1478-ci  ildə  Təbrizdə  vəfat  edib  və  Nəsriyyə  kompleksində 
dəfn olunub. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

82 
 
XV  əsrin  sonu  -  XVI  əsrin  əvvəli  Azərbaycan 
xalqının  iqtisadi-siyasi  və  mədəni  həyatında  yeni 
yüksəliş  dövrü  olmuşdur.  Şah  I  İsmayıl  və  onun 
oğlu    şah  I  Təhmasibin  səyləri  ilə  Təbrizdə  şah 
kitabxanası  nəzdində  məşhur  xəttat  və  rəssamlar  
toplanır.  Onların  fəaliyyəti  çox-çox  əvvəldən 
başlamış  bədii  ənənəni  davam  etdirir  və  Təbriz 
miniatür  məktəbinin  yaranmasına  səbəb  olur. 
XVI-XVII  əsrlərdə  təsviri  sənətin  ən  geniş 
yayılmış,  yüksək  inkişaf  etmiş  növünü  kitab  
miniatürü təşkil edirdi. Elmi  ədəbiyyatda “Səfəvi 
məktəbi”,  “Təhmasib  məktəbi”,  çox  zaman  isə 
“Sultan  Məhəmməd  məktəbi”  adlandırılan  bu 
üslubun  inkişafında  dövrünün ən görkəmli ustad 
sənətkarı 
olan 
Sultan 
Məhəmmədin 
yaradıcılığının müstəsna əhəmiyyəti olmuşdur. 
Sultan Məhəmməd 
           (XVI əsr) 
Digər qədim və orta əsr rəssamları kimi, Sultan Məhəmmədin də həyat və 
yaradıcılığının ilk çağları haqqında ətraflı məlumat verən mənbə yoxdur. Müxtəlif 
salnaməçilər  və  təzkirəçilərin  qeydləri,  üstəlik,  rəssamın  dövrümüzə  qədər  gəlib 
çatmış  əsərləri  bu  böyük  sənətkarın  yaradıcılığını  işıqlandırmağa  imkan  verir. 
Ehtimal  ki,  əslən  Təbrizdən  olan  rəssam  XVI  əsrin  ortalarında  artıq  tanınmışdır; 
misal  üçün:  dövrün  sənət  tarixçisi  və  rəssamı  Dust  Məhəmməd  onun  çəkdiyi 
miniatürlərin  tayı-bərabəri  olmadığını  qeyd  edir,  Budaq  Qəzvini  və  Qazi 
Məhəmməd isə onun "qızılbaşlara aid xüsusiyyətləri hamıdan yaxşı təsvir etdiyini" 
göstərir. 
Nizami  Gəncəvinin  "Xəmsə"sinin  1524-cü  il  əlyazmasına  və  Nəvainin 
divanının əlyazmasına 1527-ci ildə çəkilmiş miniatürlər rəssamın sənət ustalığının 
inkişaf  etməsindən  xəbər  verir.  Obrazların  həlli,  kompozisiyanın  mürəkkəbliyi, 
insan  və  heyvan  fiqurlarının  canlı,  ifadəli  və  dinamik  təsviri  bu  əsərlərin 
püxtələşmiş  qabil  bir  sənətkar  tərəfindən  çəkildiyini  sübut  edir.  Hal-hazırda 
adıçəkilən  əlyazmalar  müvafiq  olaraq  Nyu-Yorkun  Metropoliten  muzeyində  və 
Parisin Milli kitabxanasında qorunur. 
Sultan  Məhəmmədin  təxminən  1535-ci  ildə  Hafizin  divanına  çəkdiyi 
miniatürlərdə adi insanların həyat tərzi ilə bərabər, saray əyanlarının həyat tərzi də 
təsvir  edilib.  Dövrün  tarixçisi  İsgəndər  Münşi  isə  rəssamın  "öz  nəcib  sənətinin 

83 
 
zirvəsinə  çatması  və  ecazkar  fırçalarının  zərifliyi  ilə  bütün  dünyada  şöhrət 
qazanması"nı fəxrlə qeyd edirdi. 
Ona  görə  də  Sultan  Məhəmmədin  XVI  əsrin  ortalarında  Təbrizdə  şah 
sarayı  nəzdində  fəaliyyət  göstərən sarayın bədii emalatxanasının rəisi və  dövlətin 
baş rəssamı təyin edilməsi təsadüfi deyildi. 
XV  əsrin  sonu  -  XVI  əsrin  əvvəli  Azərbaycan  xalqının  iqtisadi-siyasi  və 
mədəni  həyatında  yeni  yüksəliş  dövrü  olmuşdur.  Ağqoyunlu,  sonra  isə  Səfəvi 
dövlətlərinin başçılarının həyata keçirdikləri siyasət ölkədə daxili sabitliyin təmin 
edilməsinə,  təsərrüfatın  inkişafına,  Qərb  və  Şərq  ölkələri  ilə  ticarət  əlaqələrinin 
genişləndirilməsinə  yönəlmişdi.  Bu  dövrdə  müxtəlif  sənət  növləri  ilə  bərabər, 
Azərbaycanda elm və  mədəniyyət də sürətlə inkişaf edirdi. Şah I İsmayıl və onun 
oğlu şah 1 Təhmasibin səyləri ilə Təbrizdə şah kitabxanası nəzdində məşhur xəttat 
və rəssamlar toplanmışdı. Onların fəaliyyəti hələ çox-çox əvvəldən başlamış bədii 
ənənəni  davam  etdirir  və  Təbriz  miniatür  məktəbinin  yaranmasına  səbəb  olur. 
Burada  fəaliyyət  göstərən  rəssamlar  bir  neçə  sənət  sahəsi  üzrə  peşəkar  olmuşlar. 
Bu  isə  onlara  öz  əsərlərində  sənətlərin  sintezi  məsələsini  həll  etməyə  imkan 
vermişdir. 
Bu  dövrdə  klassik  ədəbiyyata  maraq  daha  da  artdığından  görkəmli 
şairlərin əsərlərinin əlyazma kitabları şəklində tərtibinə xüsusi fikir verilirdi. Bu isə 
Azərbaycanda xəttatlıqla bərabər, miniatür sənəti və bədii tərtibatçılığın daha geniş 
yayılmasına, yüksək inkişaf zirvəsinə çatmasına səbəb olur. Saray emalatxanasında 
toplanan  rəssamlar  kitabları  zəngin  ornament  kompozisiyaları  və  əlvan 
miniatürlərlə  bəzəməklə  bərabər,  məscid  və  saray  binaları  üzərində  monumental 
kitabələr  yaradır,  bədii  xalça  və  parçaların  çeşnilərini  verir,  binaların  daxilini 
bəzəyən  monumental  divar  təsvirləri  çəkir,  sonralar  xüsusi  albomlarda-
murakkalarda  toplanmış  portret  və  süjetli  kompozisiyalardan  ibarət  müstəqil 
miniatürlər tərtib edirdilər. XVI - XVII əsrlərdə təsviri sənətin ən geniş yayılmış, 
yüksək inkişaf etmiş növünü kitab miniatürü təşkil edirdi. 
XVI  əsrdə  Təbriz  miniatür  məktəbinin  keçdiyi  tədrici  inkişaf,  aparılan 
yaradıcılıq  axtarışları,  bədii  üslubun  formalaşması  və  getdikcə  təkmilləşməsi 
birinci  növbədə  bu  dövrün  ən  görkəmli  rəssamlarının,  Sultan  Məhəmmədin 
rəhbərliyi altında saray emalatxanasında çalışan ustad sənətkarların yaradıcılığı ilə 
bağlı olmuşdur. 
Sultan Məhəmmədin şah əsəri Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin əmri ilə yeni 
bədii  tərtibat  verilmiş  "Şahnamə"yə  çəkdiyi  miniatürlərdir.  Budaq  Qəzvini  qeyd 
edir  ki,  20  ilə  tam  tərtib  edilən  bu  əsər  şah  tərəfindən  osmanlı  sultanı  III  Murada 
göndəriləndə ən qiymətli hədiyyə kimi qəbul edilmişdir. Məlumdur ki, Firdovsinin 
"Şahnamə"  əsərinin  bədii-estetik  baxımdan  dəyərli,  yüksək  sənət  əsərləri  sayılan 
yüzlərcə  nəfis  nüsxələri  vardır.  Lakin  bunlardan  yalnız  üçü  incəsənət  tarixində 

84 
 
xüsusi şöhrət qazanmışdır. XIV əsrdə Təbrizdə tərtib edilmiş "Şahnamə", XV əsrdə 
Heratda  tərtib  edilmiş  "Şahnamə"  və  nəhayət,  XVI  əsrdə  Sultan  Məhəmməd 
tərəfindən  Təbrizdə  tərtib  edilmiş  "Şahnamə"  nüsxələri  orta  əsr  Şərq  kitab 
sənətinin nadir inciləri hesab olunur. 
Sultan Məhəmmədin tərtibat verdiyi "Şahnamə"də süjeti, üslubu və sənət 
xüsusiyyətlərinə  görə müxtəlif olan 258 miniatür çəkilib. Bu miniatürlər üzərində 
iş zamanı rəssamın yaradıcılıq fantaziyasının qol-qanad açması üçün gözəl imkan 
yaradılmış və rəssam bu fürsətdən məharətlə istifadə etmişdir. Təkcə əsas səhnələr 
deyil,  arxa  planda  olan  xırda,  köməkçi  səhnələr  belə  rəssam  tərəfindən  böyük 
zövqlə  işlənmişdir.  Hətta  bəzi  hallarda  (misal  üçün:  məclisdə  sərxoşların  təsviri) 
Şərq  miniatürlərinə  xas  olmayan  karikaturalara  da  rast  gəlmək  olur.  Bütün 
miniatürlərdə  rəssam  doğma  təbiətin  əsrarəngiz  gözəlliklərini  göstərə  bilmiş, 
zəngin rəng çalarlarından istifadə etmişdir. 
Sultan  Məhəmmədin  tərtibat  verdiyi  digər  əsərlər  arasında  hal-hazırda 
Londonun  Britaniya  muzeyində  qorunan,  rəssam  tərəfindən  1543-cü  ildə  başa 
çatdırılmış  Nizami  Gəncəvinin  "Xəmsə"  əsəridir.  Səhifələrinin  zəngin  bədii 
tərtibatı  və  miniatürlərinin  misilsiz  bədii  keyfiyyətinə  görə  bu  əlyazma  təkcə 
Azərbaycanda  deyil,  ümumiyyətlə  Yaxın  və  Orta  Şərqdə  kitab  sənətinin  ən  zərif, 
ən  qiymətli  şah  əsərlərindən  sayılır.  "Məhəmmədin  meracı"  adlı  miniatür  Şərq 
rəssamlarının  yaradıcılığında  çox  az  təsadüf  edilən  dini  məzmunlu  süjeti  təsvir 
edir. Kompozisiyanın  mürəkkəbliyi  və  dinamikliyi,  kontrast rənglərin  uyğunluğu, 
vəhdəti  əsasında  əldə  olunan  rəsmin  zəngin  koloriti  göstərir  ki,  rəssam  bu  rəsmin 
çəkilməsinə  bütün  var-qüvvəsini,  bilik  və  bacarığını,  topladığı  təcrübəni  sərf 
etmişdir.  Bu  səbəbdən  bu  miniatür  Azərbaycan  miniatür  sənətinin  ən  dəyərli, 
misilsiz nümunələrindən sayılır. 
Kitab  miniatürlərindən  əlavə,  Sultan  Məhəmmədin  işlədiyi  bir  neçə 
portret  və  real  həyat  hadisələrini  əks  etdirən  məişət  janrlı  əsərləri  də  dövrümüzə 
qədər  gəlib  çatmışdır.  Bu  əsərlərin  əksəriyyətində  (Sankt-Peterburqun  Saltıkov-
Şedrin  adına  kitabxanasında  saxlanılır)  rəssamın  yaşadığı  dövr  üçün  səciyyəvi 
sayılan  saray  həyatı,  şah  I  Təhmasib  başda  olmaqla  saray  əyanlarının  əyləncələri 
təsvir  edilib.  Rəssamın  on  xırda  detalları  böyük  ustalıqla  işləməsi  dövrün  saray 
həyatını,  xalqın  adət-ənənələrini,  etnoqrafık  xüsusiyyətlərini  öyrənməyə  yaxşı 
imkan verir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Sultan  Məhəmmədin  çəkdiyi  illüstrasiyalar  və 
müstəqil  miniatürlər  məzmununa  görə  ənənəvidir,  yəni  ümumiyyətlə  müsəlman 
aləmində  təsvir  edilən  süjetlərdir.  Lakin  rəssamın  böyük  ustalığı  elə  burasındadır 
ki,  ənənəvi  mövzuları  təsvir  edərkən  o  onları  yeni  süjet  xətləri  ilə  zənginləşdirir, 
yeni  obrazlı  ifadə  vasitələri  tapır.  Sultan  Məhəmmədin  əsərlərinin  bədii-estetik 
təsir  qüvvəsinin  əsasını  təşkil  edən,  onlara  əsrarəngiz  gözəllik  verən  kolorit  və 

85 
 
dekorativlik  Azərbaycan  miniatürləri  üçün  səciyyəvi  üslub  xüsusiyyətlərindən 
olub,  onları  başqa  rəssamlıq  məktəblərinin  əsərlərindən  fərqləndirir.  Elmi 
ədəbiyyatda  "Səfəvi  məktəbi",  "Təhmasib  məktəbi",  çox  zaman  isə  "Sultan 
Məhəmməd  məktəbi"  adlandırılan  bu  üslubun  inkişafında  dövrünün  ən  görkəmli 
ustad  sənətkarı  olan  Sultan  Məhəmmədin  yaradıcılığının  müstəsna  əhəmiyyəti 
olmuşdur.  Sultan  Məhəmmədin  davamçıları  -  oğlu  Mirzə  Əli  Təbrizi,  şagirdləri 
Müzəffər Əli, Mir Seyidəli və digər miniatür ustalarımızın yaratdığı əsərlər Yaxın 
və  Orta  Şərqdə,  Hindistandan  Misirə  qədər  olan  ərazilərdə  fəaliyyət  göstərən 
rəssamların yaradıcılığına müsbət təsir göstərmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

86 
 
Azərbaycan  tarixində  I  Şah 
İsmayıl 
Xətai 
xüsusi 
yer 
tutur. 
Azərbaycan    Səfəvilər  dövlətinin  banisi, 
görkəmli  dövlət    xadimi  və  sərkərdə, 
həmçinin 
gözəl 
şair 
olan 
Xətai 
Azərbaycan  ədəbi  dilinin  inkişafında 
mühüm rol oynamışdır. O, şeirimizin ana 
dilində yazılmasına  müstəsna  əhəmiyyət  
vermiş,  onun  hakimiyyəti  dövründə  
Azərbaycan  dili  nəinki  hakim  ədəbi  dilə 
çevrilmiş,  eyni  zamanda  dövlət  dili 
səviyyəsinə 
yüksəlmişdir: 
ondan 
diplomatik 
yazışmalarda 
istifadə 
olunmuşdur.