See discussions, stats, and author profiles for this publication at
Ijtimoiy - psixologik treninglar – kasbiy faoliyat psixologik tahminotida
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7 Ijtimoiy - psixologik treninglar – kasbiy faoliyat psixologik tahminotida asosiy vositalardan biri sifatida Kasbiy faoliyatni psixologik tahminotida asosiy oʻrinlardan birini kasbiy tayyorgarlik bosqichi egallaydi. Oʻqitishni jadallashtirishning psixologik-pedagogik tomonlari, insonning ichki resurslarini, uning ijodiy imkoniyatlarini faollashtirishning guruhiy vositalari, mutaxassislarning shaxsiy sifatlarini shakllantirishga moʻljallangan treninglarni tashkil etish va ularni oʻtkazish hozirgi kunda dolzarb masala sifatida yuzaga chiqmoqda. Zamonaviy sharoitda treningni turli murakkab faoliyatlarni oʻrganish va egallash qobiliyatlarini rivojlantirishga, yangi funktsional tuzilmalarni yaratishga (yoki mavjud boʻlganlarini shakllantirish) moʻljallangan metodlar guruhi, ustanovkalar malaka hamda qobiliyatlar, shaxs xususiyatlari, sifatlari kognitiv strukturasini oʻzgartirish, shu bilan birga insonda zarur kasbiy sifatlar, xususiyatlar shaxsiy xarakteristikalarni rivojlantirish maqsadida psixologik tahsir oʻtkazishning koʻpqirrali metodi sifatida qaraladi. Trening natijasida guruh qatnashchisi faoliyat muhitini (ijtimoiy, jismoniy) va unda oʻzini anglaydi, oʻz oldiga qoʻyilgan kasbiy hamda shaxsiy maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur boʻlgan yanada faolroq tahsir vositalarini egallaydi. Kasbiy kommunikativ qobiliyatlarni shakllantirishda noeffektiv xatti – harakat modellarini mazkur vaziyat uchun optimal xatti – harakat modellari bilan almashtirish jarayoni kechadi. L. Petrovskayaning fikricha, ijtimoiy psixologik trening mavjud boʻlgan shaxsiy oʻzgarishlar uchun turtki rolini bajaruvchi vaziyat yaratadi... trening davomida oʻzi va boshqalar haqida olingan yangi chuqur emotsional mahlumotlar «Men - kontseptsiya», «Oʻzga» - kontseptsiyasi, «Men - ideal» kontseptsiyalarini qayta idrok etishga, shu yoʻl bilan qoʻyilgan vazifalarning shaxsiy mahno kasb etishiga sharoit yaratadi. 8 Treningda psixologik tahsir maqsadli ravishda toʻyingan axborot muhitini yaratish, mahlum tarzda tashkillashtirilgan faoliyatga jalb etish shuningdek, ergashtirish, ishontirish, taqlid qilish kabi psixik mexanizmlar asosida soʻz orqali va soʻzsiz vositalar yordamida axborotlarni uzatish orqali amalga oshiriladi. Psixologik trening maxsus tashkil etilgan intensiv tahsir tizimi boʻlib, kishilar kundalik hayoti va boshqaruv faoliyatining dolzarb muammolarini hal etishga yordam beruvchi vositadir. Hozirgi kunda treningni amaliy psixologiyaning maxsus sohasi sifatida baholashda turli qarama-qarshi yondashuvlar va noaniqliklar mavjud. SHu davrgacha bu muammoga bagʻishlangan barcha ishlar trening tushunchasiga aniqlik kiritish bilan boshlanadi. Keng mahnoda «trening» atamasi guruhiy psixologik ishlarning turli shakllarini oʻzida mujassamlashtiradi. Ammo, shunga teng ravishda guruhiy psixoterapiya, psixokorrektsion guruhlar, tajriba guruhlari, amaliy eksprimental laboratoriyalarning faol oʻqitish guruhlari kabi tushunchalar ham qoʻllaniladi. I.V. Vachkov oʻzining «Guruhiy trening texnologiyasi asoslari» (1999) kitobida qayd etganidek, bir xil turdagi guruhlar turli mualliflar tomonidan turlicha nomlanadi. Bizningcha, Yu.E. Yemelg’yanovning treningga bergan tahrifi bizning fikrimizni aniqroq ifodalaydi: «… «trening» atamasi … oʻqitish metodikalarini ifodalashda emas, balki oʻqitish uchun zarur qobiliyatlarni yoki turli murakkab faoliyat turlarini, shu jumladan muomalani oʻzlashtirish metodi sifatida qoʻllanishi lozim». Ushbu tahrifdan koʻrinib turibdiki, asosiy diqqat treningni tashkil etuvchi «psixotexnik» usullarga qaratilmoqda. "Psixotexnika" termini birinchi marta U. SHtern tomonidan kiritilgan boʻlib, psixikaga tahsir etish va uni boshqarish amaliyotining barcha turlarini anglatadi. N.V. TSzen va Yu.V. Paxomov bu atamaning quyidagi zamonaviy tahrifini berishadi: «Psixotexnika – bu psixik hodisalarga va ularni boshqaruvga yoʻnaltirilgan sanhatdir». «Psixotexnikani koʻpincha amaliy psixologiya deb atashadi va bu bilan uning fan va amaliy yoʻnalish bilan bevosita yaqinligiga urgʻu 9 beriladi. Psixologiyada kashf etilgan psixik jarayonlar, motivatsion va shaxs strukturalari, guruhiy dinamika va ongosti fenomenlari rivojlanishi va shakllanishi faoliyatning turli sahalarida samarali qoʻllanishi mumkin». Ushbu mahnoda psixologik tahsir psixotexnik vositalar orqali amalga oshiriladigan psixotexnik harakat tizimi sifatida yuzaga chiqadi. SHuni tahkidlash kerakki, anhanaviy psixologik trening oʻzini anglash, oʻz – oʻzini tushunish, refleksiya, oʻz – oʻziga va oʻzgalarga boʻlgan munosabatni oʻzgartirish, qatnashchilarning ijtimoiy adaptatsiyasini oshirish va oʻzga kishilarning xatti-harakatlarini psixologik interpretatsiya qila olish tajribasini chuqurlashtirish uchun oʻzini boshqarish malakasini oʻzlashtirish, emotsional moslashuvchanlikni rivojlantirishda qoʻllaniladi. Treningning jamoani rivojlantirishdagi asosiy shakllari ish oʻyinlari, guruhiy bahs munozaralar, rolli oʻyinlar, «aqliy hujum»ning turli modifikatsiyalari, «gʻoyalar jangi» va amaliy vaziyatlar tahlili metodlari (keys-stadiz) qoʻllaniladi. Jamoaning umumiy rivojlanishiga erishish, xodimlarning shaxsiy oʻsishiga va ziddiyatlarni kamaytirish uchun koʻproq psixologik treningning anhanaviy shakllaridan foydalaniladi. Psixodramaning ommaviy va sodda koʻrinishlaridan biri rolli treninglardir. Qatnashchilar tugal stsenariylarni emas, balki oʻzlarini turli rollarda sinab koʻrib, kichik sahnalarni ijro etishadi. Bu metod ijtimoiylashuvni chuqurlashtirish va takomillashtirish, qatnashchilarning baho va axloqiy – etik ustanovkalari hamda u bilan bogʻliq boʻlgan ichki psixologik his-tuygʻularning korrektsiyasiga moʻljallangan. Rollar ijrosi, ustanovkalar, kechinmalar, oʻz his-tuygʻulari va guruhdagi boshqa qatnashchilarning his-tuygʻularini kuzatish zarur darajadagi emotsional munosabatlarning chuqurlashuviga baho va pozitsiyalarni oʻzgartirishga imkoniyat yaratadi. Ayniqsa, oʻzgarishlarga ataylab yoki anglanmagan tarzda qarshilik koʻrsatilganda bu metodni qoʻllash mumkinligi (bu holda oʻz xulq-atvorini ongli darajada korrektsiyalash mushkullashadi) uning imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. 10 Rolli treninglarning asosiy vazifasi kommunikativ jarayonlarni rivojlantirish va muloqot malakalari korrektsiyasi, «siqiqlik» va «kompleks»larni yechishdan iboratdir. Ushbu umumiy vazifalarni bir necha alohida vazifalarga ajratish mumkin: muloqotning noverbal shakllarini faollashtirish; empatiyani rivojlantirish, muloqotdagi sherikka diqqatni toʻliq jamlay olish qobiliyati; nogahoniy vujudga keluvchi xatti-harakatlarni mashq qilish; oʻzgalar oldida yengil, tabiiy xatti-harakatlarni amalga oshira olish; hayotiy va maishiy jabhadagi xuddi shunday vaziyatlarda, faoliyatdagi va shaxsiy xarakterdagi oddiy ziddiyatli holatlarda yengil va moslashuvchan xatti- harakatlarni amalga oshira olish; konfliktli, jiddiy darajadagi shaxsiy ahamiyatga molik vaziyatlarda oʻzini toʻgʻri tuta olish. Senzitiv trening guruhlari individni umumiy rivojlantirishga qaratilgandir. Ushbu yoʻnalish doirasida individning hayotiy baho mehyorlarini, uning oʻziga xosligi tuygʻusini aniqlash birlamchi masala sifatida qaraladi. Trening sheriklarning shaxsiy sifatlarini, holatlarini, ular oʻrtasida shakllanadigan munosabatlarni toʻgʻri tushunishda muhim boʻlgan senzitiv qobiliyatlarni rivojlantirishga yoʻnaltirilgandir. Senzetiv treningning maqsad va vazifalari quyidagilardir: muloqotdagi kompetentlilikni rivojlantirish; qatnashchilarning faol ijtimoiy – psixologik pozitsiyalarini rivojlantirish; psixologik madaniyatni oshirish; ijtimoiy – pertseptiv kompetentlikni rivojlantirish; guruh qatnashchilari tomonidan umumlashtirilgan diagnostik bilim va malakalarning oʻzlashtirilishi; psixologik himoya toʻsiqlarini kamaytirish evaziga oʻz-oʻzini anglashni rivojlantirish va shaxsiy darajadagi notabiiylikni yoʻqotish. Oʻzgarishlarning keyingi doirasi ijtimoiy-psixologik kompetentlilikka, ijtimoiy vaziyatlarda toʻgʻri qaror qabul qila olish, oʻzgalarni tushuna olish, muloqot 11 shakllarini toʻgʻri tanlash va qoʻllay olishga tegishlidir. Psixodinamik yondashuv ushbu tahsirga oʻzining va oʻzganing xatti-harakatini notoʻgʻri interpritatsiya qilinishiga olib keluvchi toʻsiqlarni hamda ong osti himoya mexanizmlarini yengib oʻtish orqali erishsa, bixeviorizm vakillari ijtimoiy pertseptsiya koʻnikmalarini rivojlantirish va takomillashtirish, tashqi xatti – harakatni oʻz oʻrniga qoʻyish orqali erishadilar. Gumanistik yondashuv ochiqlikni, oʻzga kishining xatti – harakatini qabul qilish va tushunishni ragʻbatlantirishni nazarda tutadi. L.A. Petrovskaya oʻz ishlarida guruhiy mashgʻulot jarayonida egallangan kechinmalar tajribasi turli tahsirlar uchun muhim emotsional komponent boʻlishini qayd etadi. Faol oʻzaro hamkorlik usullarining biri ijtimoiy -psixologik treninglardir. Ijtimoiy - psixologik trening metodlari ikki guruhga boʻlinadi: oʻyin metodlari va senzitiv metod (shaxslararo sezgirlikni rivojlantirish metodi). Oʻyin metodlari boshqaruv qarorlarini qabul qilish va ularni ishlab chiqishga moʻljallanadi. Senzitiv metodning asosiy maqsadi individlarning bir-birlarini tushunish qobiliyatlarini takomillashtirish va rivojlantirishdan iboratdir. Muomala malakalarni shakllantirishga moʻljallangan koʻplab guruhiy va yakka holdagi amaliy mashgʻulot shakllari ichida amaliy faoliyatda vujudga keladigan muammolar yechimini topishda koʻproq qoʻl keladigan mashgʻulotlardan biri ijtimoiy - psixologik trening(IPT) dir. Faoliyatga yoʻnaltirilgan IPTning ajralib turuvchi tomonlari quyidagilardan iborat: qatnashchilarning birlamchi kasbiy faoliyatlari psixologik tahlilini oʻtkazish, IPT qatnashchilarining kasbiy faoliyat strukturasidagi muloqot oʻrnini aniqlash, aytib oʻtilgan elementlarni IPT davomida qoʻllash. Pertseptiv-diagnostik trening maqsadi shaxslararo muloqot samaradorligini belgilovchi omil sifatida suhbatdoshning emotsional holati ekspress-diagnostikasini amalga oshirish qobiliyatini shakllantirishdan iboratdir. Treningda psixologik- pedagogik vositalar sifatida standartlashtirilgan grafik sxema-etalonlari kompleksidan foydalaniladi. Ijtimoiy-psixologik trening quyidagi tamoyillarga asosan oʻtkaziladi: Faoliyatni belgilash tamoyili; Faollik tamoyili; Pozitsiyalar tengligi tamoyili; 12 Teskari aloqani tahminlash tamoyili; «SHu yerda va hozir» tamoyili; Oʻzaro ishonch asosidagi muloqot; Emotsional ochiqlik tamoyili; «Men - mulohaza» tamoyili; SHaxsiy javobgarlik tamoyili; Konfedentsiallik tamoyili; Erkin tanlov tamoyili. Amaliyotni oʻtkazish 6 ta bosqichni oʻz ichiga oladi. Berilgan sharoitga moslashish, muammoning belgilanishi, oʻz «men»ligi pozitsiyasini aniqlash, tadqiqot bosqichi, integratsiya, refleksiya. Trening davomida «Oʻz-oʻzini baholash» anketasi, A. Bodalyovning «Ogʻzaki portret» metodikasidan, shuningdek, «Mexelg’sonning kommunikativ qobiliyatlarni baholash» metodikalaridan foydalaniladi. Taklif etilgan vaziyat quyidagi qayta ishlashlarni talab etadi: vaziyatning aniq oddiy tilda bayon etilishi (uslubiy qayta ishlash); mashgʻulot rejasi bayoni, qatnashchilar uchun vazifaning qoʻyilishi va asoslanishi (uslubiy ishlanma). Vaziyatga qoʻyilgan topshiriqlar 5-7 savoldan oshmasligi lozim. Oʻtkazilgan ijtimoiy psixologik trening samaradorligi kommunikativ qobiliyatlarni baholash testlari hamda pertseptiv qobiliyatlarni baholash metodikalari orqali oʻrganiladi. «Mexelg’sonning kommunikativ qobiliyatlarni baholash testi» kommunikativ layoqatlilik darajasini va asosiy kommunikativ malakalar shakllanishi sifatini aniqlashga moʻljallangan. Ushbu test toʻgʻri javoblar mavjud boʻlgan vazifalar asosida tuzilgan. Testdagi toʻgʻri javoblar mahlum darajadagi etalonga mos tushishi kommunikativ layoqatlilikni belgilovchi omil sifatida qabul qilinadi. Xatti- harakatlarning etalon variantiga yaqinlashish darajasi layoqatli, dadil hamkorlik usuliga mos kelishi nazarda tutiladi. Notoʻgʻri javoblar esa pastdan (yon bosuvchi) va yuqoridan (agressiv) javoblarga boʻlinadi. Soʻrovnoma 27 ta kommunikativ vaziyatni oʻz ichiga olgan. Har bir vaziyatga 5 ta variantdagi javob mavjud. Har bir qatnashchi oʻzi uchun maqbul bitta javobni tanlashi zarur. Ikkita javobni tanlash yoki soʻrovnomada mavjud boʻlmagan variantlarni qoʻshish man etiladi. Taqdim etilgan kalit asosida (tanlangan javoblar soniga nisbatan foiz hisobida) shaxs uchun 13 yetakchi boʻlgan xatti-harakat usuli (layoqatlilik, yon bosuvchanlik, agressivlik) aniqlanadi. Savollar 5 tipdagi kommunikativ vaziyatlarga ajratilgan: Muloqotdagi sherikning ijobiy mulohazalariga boʻlgan munosabat vaziyati (1, 2, 11, 12 - savollar); Muloqotdagi sherikning salbiy mulohazalariga munosabat vaziyati (3, 4, 5, 15, 23, 24 - savollar); Muloqotdagi sherikning iltimos bilan murojaat qilishiga munosabat bilan bogʻliq vaziyatlar (6, 10, 14, 16, 17, 25 - savollar); Suhbat vaziyati (13, 18, 19, 26, 27 - savollar); Empatiyani (insonning holati va tuygʻularini tushunishni) namoyon etish vaziyati (7, 8, 9, 20, 21, 22 - savollar). Quyidagi savollarga berilgan javoblar esa oʻziga xos qobiliyatlar blokini tashkil etadi: 1. Ehtiborni (maqtovni) qabul qila olish va ehtibor bildira olish qobiliyati – 1, 2, 11, 12 – savollar; 2. Adolatli tanqidga munosabat qobiliyati – 4, 13 – savollar; 3. Notoʻgʻri tanqidga munosabat qobiliyati – 3, 9 – savollar; 4. Suhbatdoshning qattiq botadigan, «ilmoqli» xatti-harakatlariga boʻlgan munosabat – 5, 14, 15, 23, 24; 5. Suhbatdoshga iltimos bilan murojaat qila olish qobiliyati – 6, 16 – savollar; 6. Oʻzganing iltimosiga rad javobini bera olish qobiliyati – 10, 17, 15 – savollar; 7. Oʻzgalarga gʻamxoʻrlik, koʻmak bera olish qobiliyati – 7, 20 – savollar; 8. Famxoʻrlikni, koʻmakni qabul qila olish qobiliyati – 8, 21 – savollar; 9. Oʻzgalar bilan aloqaga kirishuvchanlik qobiliyati – 18, 26 – savollar; 10. Oʻzganing aloqaga kirishish istagiga nisbatan munosabat – 19, 27 – savollar. 14 A. Bodalyovning «Ogʻzaki portret» metodikasi orqali IPTdan oldin va undan keyin tadqiqot va nazorat guruhlarida notanish kishi qiyofasidan olingan taassurotlarning bayoniy xarakteristikalari, shakliy tahlil (bayon etish hajmi) va mazmun tahlili (kategoriyalardan foydalanish darajasi) koʻrsatkichlari boʻyicha farqlar aniqlanadi. «Ogʻzaki portret» metodikasi qoʻllanishi jarayonida 20 dona bir xil formatdagi (9x14) oq-qora tasvirdagi ayol va erkak fotosuratlari tanlab olinadi. Tanlov jarayonida fotosuratdagi kishilar chehrasidagi ifodaning neytral boʻlishiga ahamiyat berish lozim. Birinchi hamda ikkinchi qismda har bir tadqiq etiluvchi ikkitadan fotocurat (ayol va erkak)ni tasvirlab berishadi. Ogʻzaki portret metodikasini qoʻllash jarayonida qatnashchilar uchun bayon etish kategoriyalari tanlovida cheklovni nazarda tutmagan koʻrsatmalar beriladi. Fotosuratlarni tashqi koʻrinish jihatidan va imkoni boricha ichki jihatdan xarakterlab berish soʻraladi. Soʻrov yakka tartibda oʻtkaziladi qatnashchilar yozma javob berishadi, javob vaqti chegaralanmaydi. IPTdan oldin berilgan psixologik tahrif IPTdan keyin berilgan psixologik tahrif 15 Tadqiqot davomida mazkur metod orqali olingan natijalar kontent – tahlildan oʻtkaziladi. Qatnashchilar bergan yozma javoblarning mazmun xarakteristikalarini oʻrganishda ushbu metod haqiqiy empirik materiallarga ega boʻlishga imkon yaratadi. SHu oʻrinda kontent - tahlil metodi haqida ham qisqacha toʻxtalib oʻtsak. Kontent-tahlil (ingl. contens mazmun) – hujjatlar mazmunining mazkur hujjatlarda aks etgan turli omillar va tendentsiyalarni aniqlash va oʻlchash maqsadida miqdoriy va sifat jihatdan tahlilidan iboratdir. Kontent-tahlil sotsiologiya fanida birinchi marta XX-asrning 30- yillarida amerika sotsiologlari X. Lassuell va B. Berelsonlar tomonidan qoʻllangan. Kontent-tahlilning oʻziga xosligi shundan iboratki, unda hujjatlar sotsial mazmunda oʻrganiladi. Mazkur metod tadqiqotning asosiy metodi sifatida (masalan: gazeta matnining siyosiy yoʻnalishini kontent – tahlil vositasida tadqiq etishda), boshqa metodlar bilan birgalikda (masalan: ommaviy axborot vositasi faoliyatining samaradorligini oʻrganishda), yordamchi yoki nazorat metodi sifatida ham (masalan: anketalardagi ochiq savollarni klassifikatsiyalashda) qoʻllanishi mumkin. Ammo, har qanday hujjat ham kontent tahlil obhekti boʻla olmaydi. Oʻrganilayotgan hujjat mazmuni zarur xarakteristikalarni qayd etishda yagona qoidaga rioya etilishiga imkon yaratishi lozim (shakllantirish tamoyili), shuningdek, tadqiqotchini qiziqtirayotgan elementlar mazmuniy matnda kerakli chastotada uchrashi zarur (statistik ahamiyatlilik tamoyili). Koʻpincha gazeta, radio, televidenie kabi axborot vositalaridagi xabarlar, yigʻilish bayonnomalari, xatlar, buyruq va yoʻriqnomalar, shuningdek, erkin intervg’yulardagi hamda anketa- soʻrovnomalaridagi ochiq savollar kontent – tahlil obhekti sifatida oʻrganiladi. Kontent – tahlilning asosiy qoʻllanish yoʻnalishlari: matngacha mavjud boʻlgan xususiyatlarni aniqlash va u yoki bu tarzda mazkur xususiyatlarning matnda aks etganligi (bu yerda matn oʻrganilayotgan obhekt (atrof muhit, matn muallifi yoki matn yoʻnaltirilgan adresat)ning mahlum tomonlarini aks ettiruvchi indikator vazifasini bajaradi; faqatgina matnda mavjud boʻlgan xususiyatlarni aniqlash (turli shakliy xarakteristikalar – til, tuzilma, xabar janri, nutqning ritmi, toni); matndan 16 soʻng vujudga kelishi mumkin boʻlgan, yahni adresat tomonidan uning idrok etilishi tufayli paydo boʻladigan xususiyatlarni oʻrganish (turli tahsir effektlarini baholash). Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|