See discussions, stats, and author profiles for this publication at

16.1- jadval 
Transaksiya xarajatlari: iqtisodiyot sektorlari bo‗yicha 
qiyosiy tahlil 
Transaksiya xarajatlari turi
 
Rasmiy 
sektor 
Xufyona 
sektor 
Izoh 
1.Tadbirkorlik 
faoliyati 
uchun litsenziya olish 
+ 
- 
Norasmiy 
ishlab 
chiqarish 
2. Yerga egalik qilish yoki 
uni ijaraga olish huquqini 
qo‗lga kiritish 
+ 
- 
Noqonuniy qurilish 
3. Tegishli qonunlar va 
normativlarni 
bilish 
va 
ularga amal qilish 
+ 
- 
Xufyona 
iqtisodiyotning 
o‗yin 
qoidalariga 
amal qilish 
4. Soliqlarni to‗lash 
+ 
- 
5. Kredit olish 
+ 
+ 
Kredit 
imtiyozli 
shartlarda beriladi 
6. 
Shartnomalar 
shartlarining 
bajarilishini 
nazorat qilish tizimi 
+ 
+ 
Bitimlarni 
noiqtisodiy nazorat 
qilish 
Jami 
6+ 
2+ 
Davlat iqtisodiyotni samarali boshqara olmas ekan, 
tadbirkorlikni amalga oshirish uchun yetarli sharoitlar yaratmas 
ekan, xufyona iqtisodiyot xunuk ko‗rinishlarga ega bo‗lib, 
miqyoslari kengayib boraveradi. Xufyona iqtisodiyot miqyoslari, 
ayniqsa, inqirozlar davrida, yuqori inflatsiya va valyuta 
kurslarining keskin o‗zgarib turishi, bozor xo‗jaligida muvozanat 
buzilgan sharoitda shiddat bilan kengayib boradi. 
Xufyona iqtisodiyotni kelib chiqish sabablarining keyingi 
guruhiga ijtimoiy omillar kiradi. Hozirgi kundagi jamiyatda bir 
qator ijtimoiy muammolar mavjud bo‗lib, ulardan biri jamiyatning 
ijtimoiy tabaqalanishidir. Bu bozor iqtisodiyotiga xos bo‗lgan 

---

474 
jarayon bo‗lib, muammoni hal etishga bo‗lgan urinishlar aksariyat 
jamiyatlarda muvaffaqiyatsiz bo‗lmoqda. Jamiyatning tarkibiy 
tuzilishi xufyona iqtisodiyot ishtirokchilarining potensial sonini 
belgilaydi. Chunki, aholining kam ta‘minlangan va boshqa 
guruhlari xufyona sektor doirasiga ko‗proq tortiladi. 
Xufyona iqtisodiyotni kelib chiqish sabablarining yana bir 
guruhiga huquqiy omillar kiradi. Bu tadbirkorlikning huquqiy 
bazasini takomillashmaganligi bilan bog‗liqdir. Mutaxassislarning 
ta‘kidlashicha, hatto eng rivojlangan mamlakatlarda ham 
tadbirkorlikning 
huquqiy 
bazasini 
rivojlanishi 
iqtisodiy 
jarayonlardan orqada qoladi. Bozor xo‗jaligidagi o‗zgarishlar 
bilan mavjud huquqiy baza o‗rtasidagi ziddiyatlar xufyona 
iqtisodiyot subyektlari uchun huquqiy sohadagi kamchiliklardan 
foydalanish imkoniyatini yaratadi. 
Uy xo‗jaliklari muhim sektor sifatida huquqiy me‘yorlar 
bilan emas, asosan amaliyotda shakllangan urf-odatlar va 
an‘analar bilan tartibga solinadi. Davlat ushbu sektorda amalga 
oshiriladigan iqtisodiy munosabatlarni nazorat qilish imkoniyatiga 
ega bo‗la olmaydi.
Qonunlar ham xufyona faoliyat turlariga nisbatan turlicha 
bo‗lishi mumkin. Ba‘zi holatlarda yirik korporatsiyalar o‗zlarining 
moliyaviy 
imkoniyatlaridan 
foydalangan 
holda 
qonun 
chiqaruvchilarga tazyiq o‗tkazishlari va ma‘lum ijtimoiy guruhlar 
manfaatlariga mos keladigan qonunlarni qabul qilinishiga harakat 
qilishlari mumkin.
Xufyona iqtisodiyotni kelib chiqish sabablarining boshqa bir 
guruhiga tadbirkorlik faoliyatining ma‘naviy asoslarini zaifligi 
bilan bog‗liq ma‘naviy omillar kiradi. Qonunlar ma‘lum davrning 
ma‘naviy-axloqiy qadriyatlarini o‗zida aks ettiradi. Lekin aynan 
qonunlar orqali amalga oshiriladigan davlat manfaatlari ko‗p 

---

475 
hollarda jamiyatning ko‗pchiligi manfaatlariga mos kelavermaydi, 
ayrim holatlarda esa ularga zid bo‗lishi mumkin. 
Xufyona faoliyat va xufyona iqtisodiyotni o‗rganishga 
huquqiy jihatdan yondashuv tarafdorlari xufyona iqtisodiyotni 
turlarga ajratishda qonunning buzilishini asosiy mezon qilib 
oladilar. Xufyona iqtisodiyotni ikkiga ajratadilar: kriminal 
(«qora») va nokriminal («kulrang»). Bunda biror-bir faoliyatni 
davlatdan yashirish fakti ikki turdagi motiv bilan bog‗liq. 
Birinchisi, xo‗jalik subyektlarining o‗z xarajatlarini kamaytirish 
(birinchi navbatda, soliq to‗lashdan bosh tortish hisobiga) bilan 
bog‗liq bo‗lsa, ikkinchisi, faoliyatning noqonuniy ekanligi bois 
uni to‗xtatib qo‗yilishidan hadiksirash bilan bog‗liq.
Nokriminal («kulrang») iqtisodiyotda daromadlar (yoki 
xarajatlar) yashiriladi, kriminal («qora») iqtisodiyotda faoliyatning 
o‗zi yashiriladi. O‗z navbatida, kriminal iqtisodiyot doirasida 
ikkita tarkibiy qism ajratiladi: noqonuniy (yashirin) ishlab 
chiqarish faoliyati va iqtisodiy jinoyatchilik. 
Noqonuniy (yashirin) ishlab chiqarish faoliyatiga biznes 
ko‗rinishida tashkil etilgan, qonun yo‗li bilan taqiqlangan faoliyat 
turlarini kiritish mumkin. Noqonuniy (yashirin) ishlab chiqarish 
faoliyatiga quyidagilarni kiritish mumkin: 

qurol ishlab chiqarish va sotish; 

narkobiznes; 

qimor o‗yinlari; 

kontrabanda; 

fohishabozlik va boshqala;
Iqtisodiy jinoyatlar iqtisodiy sohadagi jinoyatlar bo‗lib, ular 
ishlab chiqarishga bevosita aloqasi bo‗lmagan va g‗arazli 
maqsadlarni ko‗zlab qilingan iqtisodiy jinoyatlardir (ular 
yaratilgan qiymatni qayta taqsimlash sohasida amalga oshadi): 

---

476 

g‗arazli maqsadlarda xizmat mansabini suiiste‘mol 
qilish (poraxo‗rlik); 

firibgarlik 

o‗g‗rilik 

tamagirlik (reket) va b.
Kriminal iqtisodiyotning ushbu turi iqtisodiyotga bevosita 
tegishli bo‗lmay, jinoyatchilikning bir turi hisoblanadi. Lekin, shu 
bilan birga, iqtisodiy jinoyatchilik katta iqtisodiy zarar keltiradi va 
aynan shuning uchun ham kriminal iqtisodiyotning bir qismi 
sifatida qaraladi.