See discussions, stats, and author profiles for this publication at

16.2-§. Xufyona iqtisodiyotning tuzilmasi va uning ko‗lamlari 
Milliy hisoblar tizimiga muvofiq, xufyona iqtisodiyotning 
namoyon bo‗lishini ikkita katta guruhga bo‗lishimiz mumkin: 
1)
YAIM tarkibida natijasi hisobga olinuvchi, mahsuldor 
faoliyat turlari; 
2)
YAIM tarkibiga kiritilmaydigan va statistik xatoliklarni 
kamaytirish uchun maxsus hisoblarda qayd etiluvchi, shaxsga va 
mol-mulkka qarshi qaratilgan jinoyatlar. 
Iqtisodiy adabiyotlarda «xufyona iqtisodiyot» kriminal, 
soxta, noformal, nolegallashtirilgan (ikkilamchi iqtisodiyot)larga 
bo‗lib o‗rganiladi. 
16.1-rasm. Xufyona iqtisodiyotning shakllari. 
Kriminal iqtisodiyot rasmiy iqtisodiyot tarkibida amalga 
oshiriladigan iqtisodiy jinoyat shaklida namoyon bo‗ladi (masalan, 
o‗g‗rilik, nazoratning barcha shakllaridan butunlay berkitilgan 
yashirin iqtisodiy faoliyat).
Xufyona i
q
tisodiyot 
kriminal
soxta
norasmiy
nolegal

---

467 
Soxta iqtisodiyot harakatdagi hisob va hisobot tizimida 
ifodalanadigan soxtalashtirilgan natijalarni beruvchi rasmiy 
iqtisodiyot sifatida tavsiflanadi.
Norasmiy iqtisodiyot iqtisodiy aloqalarni amalga oshirishni 
rasmiy o‗rnatilgan tartibini to‗ldiruvchi yoki almashtiruvchi 
shaxsiy munosabatlarga va bevosita bo‗ladigan aloqalarga 
asoslangan o‗zaro norasmiy munosabatlar tizimini ifoda etadi. 
Nolegal (ikkilamchi iqtisodiyot) nazoratdan berkitilgan individual 
va kooperativ faoliyat turlarini, ya‘ni o‗rnatilgan tartibda 
ro‗yxatga olinmagan faoliyat turlarini qamrab oladi. 
Xufyona iqtisodiyotga bo‗lgan kompleks yondashuv uni 
quyidagicha ta‘riflash imkonini beradi. Xufyona iqtisodiyot bozor 
xo‗jaligining obyektiv va doimo mavjud bo‗luvchi tizimi bo‗lib, 
uning doirasida xo‗jalik yurituvchi subyektlar nohalol raqobat 
usullari orqali iqtisodiy manfaat olishga harakat qiladilar, ya‘ni 
o‗z tashabbuslari yoki tashqi shart-sharoitlar ta‘sirida qonunga, ish 
yuritish etikasiga, biznes bilan hokimiyat o‗rtasidagi o‗yin 
qoidalariga, jamiyatning ma‘naviy-axloqiy me‘yorlariga zid 
bo‗lgan xatti-harakatlarni amalga oshiradilar. 
Yashirin iqtisodiyot–bu soliqlar, ijtimoiy badallar yoki 
boshqa majburiyatlardan (masalan, mehnat xavfsizligi, sog‗liqni 
saqlash va boshqa qoidalarga rioya qilish) qochish uchun ishlab 
chiqaruvchilar tomonidan yashirin amalga oshiriluvchi yoki ishlab 
chiqarish ko‗rsatkichlarini ataylab pasaytirib ko‗rsatishni maqsad 
qilib olgan holda amalga oshiriluvchi qonuniy iqtisodiy 
faoliyatdir. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida bunday faoliyatni 
amalga oshirish mumkin. Misol tariqasida bunday faoliyat 
turlariga alkogol ichimliklarini maxfiy ishlab chiqarish, daromad 
solig‗i to‗lamasdan ko‗chmas mulkni ijaraga berish kabilar kiradi. 

---

468 
Norasmiy ammo legal iqtisodiyot – bu yakka tartibdagi 
ishlab chiqaruvchilar yoki uyushmagan korxonalar tomonidan uy 
sharoitida mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish, ro‗yxatga 
olinmaydigan va soliqqa tortilmaydigan faoliyat turlari (xususiy 
kirakashlik qilish, uy-joylar qurish va ta‘mirlash kabilar) 
yig‗indisidir. U o‗z ichiga quyidagi faoliyat turlarini qamrab oladi: 
a) o‗z ehtiyojlari uchun ishlaydigan korxonalar faoliyati, 
ya‘ni uy xo‗jaliklarida o‗z iste‘moli uchun yoki alohida fuqarolar 
tomonidan kiyim-kechak va aralash bozorlarda sotish uchun 
tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish (xususiy xo‗jaliklarda 
qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, yakka tartibdagi 
uy-joy qurilishi, xususiy sartaroshxona xizmatlari); 
b) norasmiy 
bandlik 
asosida 
faoliyat 
ko‗rsatuvchi 
uyushmagan korxonalar faoliyati (vaqtinchalik qurilish jamoalari, 
savdogarlik va shu kabilar). 
Noqonuniy iqtisodiyot-qonun bilan taqiqlangan faoliyat 
(narkobiznes, 
fohishabozlik, 
pullarni 
qalbakilashtirish, 
kontrabanda, reket, qurol-yarog‗ ishlab chiqarish va sotishning 
belgilangan qoidalarini chetlab o‗tish va boshqalar). U o‗z ichiga 
quyidagi faoliyat turlarini qamrab oladi: 
a) 
noqonuniy 
ravishda 
(litsenziya 
va 
maxsus 
ruxsatnomalarsiz) amalga oshiriluvchi qonuniy faoliyat turlari; 
b) ishlab chiqarish va sotish qonun bilan taqiqlangan bozorda 
talab katta bo‗lgan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va 
tarqatishni noqonuniy tarzda amalga oshirish. 
Vaqt o‗tishi bilan qonunlar o‗zgarishi mumkin bo‗lgani 
holda, noqonuniy ishlab chiqarish chegaralari ham harakatda va 
o‗zgarishda bo‗ladi. Masalan, xususiy shaxslarga qurol-yarog‗ 
sotishga ruxsat berish to‗g‗risidagi qonun qabul qilinishi bilan 
mazkur biznes rasmiy iqtisodiyotning chegarasiga o‗tadi.

---

469 
O‗zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‗mitasi 
metodologiyasiga muvofiq xufyona (yashirin, hisobga olinmagan) 
iqtisodiyot nafaqat ro‗yxatdan o‗tmagan ishlab chiqarishni, balki 
yashirin daromad olishni ham o‗z ichiga oladi. Yashirin daromad 
miqdori xufyona iqtisodiyotning muhim xususiyati hisoblanadi. 
Daromad asosan soliq to‗lashdan bo‗yin tovlash maqsadida 
yashiriladi. Ular noqonuniy va qonuniy faoliyatdan olinishi 
mumkin bo‗lgani holda ko‗pincha yashirib yoki kamaytrib 
ko‗rsatiladi.
Yashirin daromadlar to‗rtta tashkil etuvchidan tarkib topadi: 
1)
yashirin tadbirkorlik daromadi – tadbirkorlik faoliyatini 
amalga oshirishi natijasida olingan, ammo hisobga olinmagan 
daromad; 
2)
mehnatga yashirincha haq to‗lash; 
3)
uyushmagan sektorda band bo‗lish natijasida qisman 
natural ko‗rinishda olinuvchi norasmiy faoliyatdan daromadlar; 
4)
aralash daromadlar-tadbirkorlik foydasi va xodimlarning 
daromadlari belgilari aralashgan birlamchi daromadlar. 
Statistik hisob-kitoblar axborot bazasining nomukammalligi 
Dalvat statistika qo‗mitasi tomonidan hisob-kitoblarni amalga 
oshirish va ularning ishonchliligini ta‘minlash borasidagi jiddiy 
muammolardan biri hisoblanadi. Misol tariqasida aytish 
mumkinki, mamlakatda xufyona iqtisodiyotning ko‗lamlari 
sezilarli darajada pasaytirib ko‗rsatiladi, bunga asosiy sabab esa 
ma‘lumotlarning yo‗qligi bois xufyona iqtisodiyot faoliyat 
natijalarining hisobga olishning murakkabligidir. Xufyona 
iqtisodiyotning ko‗lamlarini hisoblashda asosan yuqoridagi 
rasmda ko‗rsatilgan dastlabki ikkita blok, ya‘ni yashirin va 
norasmiy iqtisodiyot hisobga olinadi. Uchinchi blokni ifoda 
etuvchi kriminal, noqonuniy faoliyat mamlakat YAIMda hisobga 

---

470 
olinmaydi. Bundan tashqari, juda keng tarqalgan soxta 
operatsiyalar ham YAIMda hisobga olinmaydi. 
Bundan kelib chiqadiki, xufyona va norasmiy faoliyat olib 
borishdan oxir-oqibat tadbirkor o‗ziga ham, davlatga ham zarar 
keltiradi. 
Birinchidan, 
«xufyona 
iqtisodiyotda» 
faoliyat 
ko‗rsatayotgan korxona (firma) bozorni qo‗llab-quvvatlovchi 
institutlardan foydalana olmaydi. Ikkinchidan, korxona o‗z 
faoliyatini fosh bo‗lib qolish va jazo olishning doimiy xavfi ostida 
olib boradi va bu holat xo‗jalik faoliyatiga ta‘sir ko‗rsatadi. O‗z 
resurslarini yashirib korxona ulardan samarali foydalana olmaydi. 
Uchinchidan, norasmiy tarzda faoliyat ko‗rsatayotgan korxona 
ishlab chiqarishga katta kapital sarflay olmaydi, ya‘ni fosh bo‗lib 
qolishdan cho‗chib faoliyatni kengaytira olmaydi. Va nihoyat, 
to‗rtinchidan, davlat olishi mumkin bo‗lgan soliq tushumlarini 
ololmaydi.
Xufyona faoliyatning kelib chiqishiga sabab bo‗ladigan 
omillar orasida bozor xo‗jaligiga xos bo‗lgan iqtisodiy omillar 
alohida o‗rin tutadi. 
Institutsionalizm tarafdorlarining qarashlaricha, xo‗jalik 
subyektlarining faoliyatlari qonun doirasida olib borilgan taqdirda 
transaksion xarajatlarining yuqoriligi yashirin iqtisodiy faoliyatni 
amalga oshirishga undaydi. Bunday xarajatlarga quyidagilar 
kiritiladi: 

qonun doirasida faoliyat olib borish uchun qilinadigan 
xarajatlar (yuridik shaxs sifatida ro‗yxatdan o‗tish, litsenziya 
olish, yuridik adres olish va boshqa rasmiyatchiliklarni amalga 
oshirish uchun qilinadigan sarf-xarajatlar); 

qonun doirasida faoliyatni davom ettirish (soliqlar 
to‗lash, mehnat munosabatlari sohasida qonuniy talablarni 

---

471 
bajarish, zarur bo‗lganda nizolarni sud orqali hal etish uchun 
sarflanadigan xarajatlar).