See discussions, stats, and author profiles for this publication at

18.3-rasm. Mintaqaning iqtisodiy xavfsizligi tarkibi
1
 
O‗zbekiston Respublikasida hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirish bo‗yicha olib borilayotgan islohotlaridan kelib 
chiqadigan bo‗lsak, davlat ichida paydo bo‗layotgan iqtisodiy 
makon hududlarning mustaqil iqtisodiy subyektlarga aylanib 
borayotganligi bilan belgilanadi. Bunday sharoitda hududiy 
siyosat tobora ko‗proq kamchiliklarni bartaraf etishning bir usuli 
sifatida emas, balki raqobat siyosati va kengroq qamrovli 
rivojlanish siyosati sifatida qaralishi maqsadga muvofiqdir. 
Mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishi har doim ham aholi 
yashash sharoitlari va ijtimoiy soha rivojlanish ko‗rsatkichlari 
yaxshilanishi bilan birga bo‗lmaydi. Amalda xo‗jalik yurituvchi 
1
Muallif tadqiqotlari asosida tuzilgan 

---

552 
subyektlar iqtisodiy manfaatlari, moddiy ishlab chiqarishning turli 
tarmoqlari, hududlar aholisi va umuman, jamiyatning ijtimoiy 
manfaatlari ko‗pincha bir-biriga to‗g‗ri kelmaydi. Bu borada 
hududlarda keng tarqalgan ishlab chiqarishning zaif ilmiy-texnik 
darajasi muammolar, cheklangan moliyaviy, mehnat va moddiy-
texnika resurslari, ulardan foydalanish samaradorligi pastligi 
hamda mehnatni tashkil etishning past darajasi, boshqaruvning 
nomukammalligi 
va 
iqtisodiy 
qonun 
me‘yorlari 
kabi 
muammolarni keltirish mumkin. Ushbu muammolarning natijasi, 
o‗z navbatida, tabiiy muhit holati yomonlashuvi, hududlar 
ijtimoiy-iqtisodiy salohiyati pasayishiga olib keladi. Tadqiqotlar 
shuni ko‗rsatadiki, iqtisodiyotini isloh qilish va kutilmagan 
favquloddagi vaziyatlar davrida aholining real daromadlari keskin 
pasayishi va qashshoqlikning o‗sishi turli xil iqtisodiy va ijtimoiy 
rivojlanish nuqtayi nazaridan hududlararo farqlanishning o‗sishi 
kabi omilga ta‘sir ko‗rsatdi.Shunga asoslanib, muhim konseptual 
asos - bu mintaqaning rivojlanish jarayonini murakkab mintaqaviy 
tizimga o‗tish, uning evolyusiyasi jarayonida bir beqaror holatdan 
ikkinchisiga o‗tish jarayoni sifatida tushunish bo‗lib hisoblanadi.
Mintaqaning iqtisodiy xavfsizligini boshqarish tizimining 
samaradorligi uning rivojlanishidagi tasodifiy og‗ishlarga javob 
berish qobiliyatiga bog‗liq bo‗lgan konstruktiv va halokatli 
tavsifda bo‗lishi mumkin. Bu tizimni samarali amalga oshirish 
uchun buzg‗unchi salbiy jarayonlarga tez va egiluvchan javob 
berishga o‗tishda oldindan tayyorlangan muqobil samarali 
qarorlarni amalga oshirishi lozim. 
Mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida tahdidlar 
quyidagi turlarga bo‗linadi: 
1.
Obyektiv 
tahdidlar 
– bu biror-bir jarayonning 
rivojlanishi natijasida ro‗y beradigan yoki obyektiv holda vujudga 

---

553 
keladigan tahdidlardir. Bu tahdidlarning manbai tabiat kuchlari 
yoki ijtimoiy-iqtisodiy omillar bo‗lishi mumkin.
2.
Subyektiv tahdidlar – biror-bir ta‘sir oqibatida vujudga 
kelgan tahdiddir. Tahdidning manbai jismoniy shaxslar (masalan, 
ijtimoiy xizmat ishlovchisi), yuridik shaxslar, uyushgan 
jinoyatchilik bo‗lishi mumkin. 
3.
Potensial (salohiyatli) tahdidlar – tabiiy, ekologik, 
antropogen, siyosiy tavsifga ega bo‗ladi. 
4.
Dolzarb tahdidlar – ichki yoki tashqi muhitning inqirozli 
holati natijasida vujudga keladigan tahdidlar. 
5.
Ichki tahdidlar – kambag‗allik, sog‗liqni saqlash, uy-joy, 
ta‘lim sohasidagi xavfsikning buzilishi, narkomaniya. 
6.
Tashqi tahdidlar – tashqi omillarning, iqtisodiy va 
siyosiy vaziyatlarning, migratsion oqimlarning ta‘siri. 
Ijtimoiy indikatorlar (II) – statistik ma‘lumotlar yoki maxsus 
ma‘lumotlar asosida hisoblab chiqiladi. BMT ning turmush 
darajasini aniqlash bo‗yicha tavsiyalarida (1961-y) 12 ta 
ko‗rsatkich, jumladan, sog‗liqni saqlashning holati, mehnat 
sharoitlari; sport va aloqa, hayot kechirish uchun mablag‗lar, 
bandlik, kiyim-kechaklar, sotish (sog‗lomlashtirish tadbirlari 
majmui) va h.k hisoblab chiqiladi. 
Ijtimoiy innovatsiya bu aholini ijtimoiy-maishiy shart-
sharoitlarini, ekologiyani, gigiyenani, mehnat xavfsizligini 
ta‘minlash, madaniyat va dam olishni yaxshilashga qaratilgan 
innovatsiyalar 
tushuniladi. 
Ijtimoiy 
indikatorlar 
orasida. 
Daromadlardagi tengsizlik darajasini aniqlash uchun uning 
koeffitsiyenti hisoblab chiqiladi. U to‗liq tenglikda 0 ga va to‗liq 
tengsizlikda 1 ga teng bo‗lgan oraliqda bo‗lishi mumkin. Hozirgi 
vaqtda ijtimoiy xavfsizlik kafolatlari ijtimoiy siyosatni siyosat 
o‗tkazishni, milliy siyosat va iqtisodiy o‗sishni o‗z ichiga olinadi. 

---

554 
Iqtisodiy o‗sishning asosi innovatsiyalarga, importning o‗rnini 
bosishga va o‗z kuchiga tayangan holda o‗sish modeli bo‗lishi 
mumkin. O‗sish modeli mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy-
texnikaviy salohiyatini, tabiiy resurslarini va ulardan samarali 
foydalanishni saqlab qolish kiradi. 
O‗zbekiston Respublikasini 2030-yilga qadar ijtimoiy-
iqtisodiy kompleks rivojlantirish konsepsiyasida quyidagilar 
ijtimoiy rivojlantirishning asosiy sifat maqsadli yo‗nalishlari 
sifatida belgilangan: 

2030-yilgacha aholi tarkibida kam ta‘minlanganlar 
darajasini 2 baravarga qisqartirish; 

umr ko‗rish darajasini 78-80 yoshgacha oshirish; onalar 
o‗limi ko‗rsatkichini uchdan bir qismga va endi tug‗ilgan 
chaqaloqlar o‗limini ikki baravar kamaytirish, bemavrid o‗limni 
30 foizga kamaytirish hamda mamlakat hukumati tomonidan 
tasdiqlangan barqaror rivojlanishga doir milliy maqsadlar va 
vazifalardan kelib chiqadigan boshqa sifatli qadamlar; 

aholining turar joyga (bir kishiga 20 kv.m.), toza 
ichimlik suvga (100%), elektr energiyasiga (100%) bo‗lgan 
ehtiyojini to‗liq qondirish; 

ta‘lim va tibbiy xizmatlarda xalqaro sifat darajasi 
standartlarini taqdim etishga erishish; 

shahar aholisi ulushini 60 foizga yetkazish, bu esa uni 
kompleks rivojlantirish imkonini beradi va aholi farovonligini 
jiddiy oshiradi; 

barcha fuqarolarning faol dam olishini ta‘minlash, 
turistlar, shu jumladan, ichki turistlar sonini 30 mln. kishiga 
yetkazish; 

fuqarolar yashash joyidan, shu jumladan, qishloq 
joylarda yashayotganligidan qat‘i nazar ishlab chiqilgan eng 

---

555 
kichik ijtimoiy standartlarni inobatga olgan holda davlat ijtimoiy 
kafolatlarini ta‘minlash (iste‘mol byudjeti, ish haqi va pensiyaning 
eng kam darajasi, ta‘lim, sog‗liqni saqlash xizmatlari bilan 
ta‘minlanganlik va hokazo). 
Umuman 
olganda, 
aholi 
farovonligini 
oshirishning 
belgilangan sifatli maqsadli yo‗nalishlari O‗zbekistonga ijtimoiy 
yutuqning jahon tizimida munosib o‗rin egallash imkonini beradi 
va ularni monitoring qilishning doimiy tizimini yaratishni nazarda 
tutadi. Ishsizlik yoki o‗ta qashshoqlik davrida ijtimoiy himoya 
dasturlari qator muammoli masalalarni samarali hal etishda 
aholining muayyan guruhlari uchun iqtisodiy islohotning salbiy 
oqibatlarini yumshatishda muhim rol o‗ynashi mumkin. 
Oqilona hududiy mutanosibliklarni qo‗llab-quvvatlash va 
hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi o‗rtasidagi asossiz katta 
tafovutga yo‗l qo‗ymaslik aholi turmush darajasini oshirishning va 
kam ta‘minlanganlikni kamaytirishning muhim omili hisoblanadi. 
Har bir hududning tabiiy-iqtisodiy salohiyatidan samarali 
foydalanishni hisobga olgan holda aholining hayot faoliyati, 
farovonligi oshishi uchun nisbatan teng imkoniyatlar yaratish, 
mintaqani rivojlantirishning asosiy maqsadi hisoblanadi. 
Aholi jon boshiga to‗g‗ri keladigan daromadlar, xarajatlar 
tarkibi 
o‗zgarishi, uzoq foydalaniladigan tovarlar bilan 
ta‘minlanganlik va zamonaviy texnologiyalar asosida bilim olish 
va sog‗liqni saqlash tizimidan qoniqish ko‗rsatkichlari bilan bir 
qatorda aholi turmush darajasini baholash uchun aholining 
farovon va zamonaviy uy-joy bilan ta‘minlanganligi, aholi 
yashash muhiti rivojlantirilganligi va obodligi, zarur infratuzilma 
mavjudligi va uning samaradorligi kabi turmush shart-sharoitlari 
va standartlarini ifodalovchi ko‗rsatkichlardan ham foydalaniladi. 

---

556 
Iqtisodiyot o‗sib borgani sayin aholining bazaviy ijtimoiy 
xizmatlardan, shu jumladan, sifatli ta‘lim va sog‗liqni saqlash 
xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirish barqaror 
o‗sishning muhim xususiyati hisoblanadi. Davlat-xususiy 
sheriklikni rag‗batlantirish doirasida nodavlat tashkilotlarni bu 
sohaga jalb etish hisobiga ijtimoiy xizmatlar ko‗lami va hajmini 
kengaytirish. 
Respublika viloyatlari va tumanlarini ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirish darajasi indeksi ijro etuvchi organlar, mahalliy o‗zini 
o‗zi boshqarish organlari, vazirliklar, tashkilotlar bilan o‗zaro 
bog‗liqlikda shakllantiriladigan va respublikaning hududiy 
birliklarini 
ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirish 
jarayonlarini 
baholashning yagona tizimini joriy etishga yo‗naltirilgan milliy 
kompleks, tarkibli indikatorlar hisoblanadi. 
Baholash ko‗rsatkichlarining eng muhim yo‗nalishlari 
sifatida aholi bandligini ta‘minlash, mehnat resurslarining 
raqobatbardoshligini 
shakllantirish 
va 
inson 
kapitalini 
rivojlantirish, hayot darajasini va aholi hayot sifatini yaxshilash, 
aholi sog‗lig‗ini muhofaza qilishni va sog‗lom turmush tarzini 
ta‘minlash, aholining murojaatlari bilan mahalliy davlat 
hokimiyati organlarining ish olib borishi samaradorligi tanlangan. 
Bunda, 
qulay 
ishbilarmonlik 
muhitini 
yaratish 
va 
investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish; mintaqaviy iqtisodiyotning 
raqobatbardoshligini va industrlashtirilganligini oshirish, yuqori 
qo‗shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish va xomashyo 
resurslarini chuqur qayta ishlash, xizmatlar sohasi va servisni 
rivojlantirish; oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash va qishloq 
xo‗jaligini 
diversifikatsiyalash; 
bank-moliya 
sohasini 
rivojlantirish, davriy so‗rovlar o‗tkazish va monitoring olib borish 
muhim natijalarga erishishini ta‘minlash uchun asos hisoblanadi. 

---

557 
O‗zbekiston hududlarida iqtisodiyotni modernizatsiyalash va 
diversifikatsiyalash, mahalliy resurslar va salohiyatni hisobga olib, 
yangi quvvatlar yaratish, investitsiya faoliyati va tadbirkorlik 
salohiyatini faollashtirish uchun barqaror baza yaratish, aholi 
turmush sifati va shart-sharoitlarini oshirish bo‗yicha keng 
ko‗lamli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Iqtisodiy rivojlangan 
hududlardan tashqari asosiy e‘tibor tadbirkorlik faoliyatini 
faollashtirishga va iqtisodiyot agrar sohaga yo‗naltirilgan uncha 
rivojlanmagan hududlarning mahalliy xomashyo resurslarini 
ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilishga qaratiladi. 
Yuqorida bayon etilgan muammolarni bartaraf etish uchun 
infratuzilmani 
rivojlantirish, 
ayniqsa, 
qishloq 
joylarida 
rivojlantirish, investitsiyalar jalb etuvchanlikni va hududlarning 
mahalliy tashabbuskorligini oshirish, mahalliy xomashyo va 
resurslar chuqur qayta ishlanishini tashkil etish, ishlab 
chiqarishlarni tashkil etishning yangi samarali shakllarini, 
jumladan, klasterlar, texnoparklar, sanoat zonalari yaratish bilan 
bog‗liq masalalarni hal qilish zarur. 
Hududlarning 
barqaror 
ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishini 
ta‘minlash, shuningdek, ishlab chiqarish kuchlarini oqilona 
joylashtirish, hududlarning mavjud tabiiy-iqtisodiy salohiyatidan 
va raqobat ustunliklaridan imkon qadar foydalanish hisobiga 
hudud aholisi turmush sifati va darajasini oshirish hududlarni 
rivojlantirishdan ko‗zlangan maqsad hisoblanadi. 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Hududlarning 
jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta‘minlashga doir ustuvor 
chora-tadbirlar to‗g‗risida‖gi 2017-yil 8- avgust, PQ-3182-sonli 
Qaroriga binoan hududlar sektorlarga bo‗linib, ularga rahbarlar 
belgilandi, sektorlar rahbarlariga hududlarni kompleks ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish vazifalarini tashkil etish va hal qilish, shu 

---

558 
jumladan, aholining eng muhim muammolarini yechish yuzasidan 
javobgarlik yuklandi hamda vakolatlar berildi. Bunda respublika 
hukumati va joylardagi mahalliy hokimiyat organlarining 
maqsadli hududiy dasturlarni ishlab chiqish, amalga oshirishdagi 
vakolatlari va vazifalari aniq belgilanishi lozim bo‗ladi. 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 29-
martdagi ―Obod qishloq‖ dasturi to‗g‗risida‖gi PF-5386-sonli, 
2018-yil 27-iyundagi ―Obod mahalla‖ dasturi to‗g‗risida‖gi PF-
5467-sonli Farmonlariga muvofiq so‗nggi ikki yilda ―Obod 
qishloq‖ va ―Obod mahalla‖ dasturlari doirasida respublikaning 
159 ta tuman, 30 ta shahar va Toshkent shahrining 11 
tumanlaridagi jami 1116 ta qishloq va mahallalarida istiqomat 
qiluvchi aholi farovonligi va turmush darajasini oshirish bo‗yicha 
aniq maqsadga yo‗naltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirildi. 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Obod qishloq‖ va 
―Obod mahalla‖ dasturlarini 2020-2022-yillarda amalga oshirish 
bo‗yicha qo‗shimcha chora-tadbirlar to‗g‗risida‖gi 2019-yil 29-
noyabrdagi qaroriga muvofiq 2020-2022-yillarda ―Obod qishloq‖ 
va ―Obod mahalla‖ dasturlari doirasida qishloq aholi punktlarining 
me‘moriy qiyofasini tubdan yangilash, hududlarni kompleks 
rivojlantirish, 
yo‗l-transport 
infratuzilmasi, 
muhandislik-
kommunikatsiya tarmoqlari va ijtimoiy soha obyektlarini barpo 
etish hamda shu asosda aholining turmush madaniyatini 
yuksaltirish maqsadi va vazifalari belgilandi. 
2022-2026-yillarga mo‗ljallangan yangi O‗zbekistonning 
taraqqiyot strategiyasining 33-maqsadi: Hududlarni mutanosib 
rivojlantirish orqali hududiy iqtisodiyotni 1,4-1,6 baravarga 
oshirishdan iborat etib belgilangan. Mazkur maqsaqni amalga 
oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilangan: 

---

559 

14 ta hudud bo‗yicha tuman va shaharlar kesimida 
ishlab chiqilgan besh yillik hududiy dasturlarni amalga oshirish. 
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish reyting ko‗rsatkichlari ―qoniqarsiz‖ 
bo‗lgan shahar va tumanlar bo‗yicha amaliy chora-tadbirlar 
dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish; 

hududlarda aholining yashash sharoitini yaxshilash 
uchun 
urbanizatsiya 
siyosatini 
yanada 
takomillashtirish. 
Samarqand va Namangan shaharlarini istiqbolda ―millionlik 
shaharlar‖ga aylantirish bo‗yicha choralar ko‗rish. 450 ming 
aholiga mo‗ljallangan Yangi Andijon shahrining dastlabki bir 
nechta mavzelarini qurib, foydalanishga topshirish. Qashqadaryo 
viloyatining urbanizatsiya darajasini 50 foizga yetkazish; 

shaharlardagi aholining turmush tarzi qulayligini 
baholovchi ―Shaharlar qulayligi‖ indeksini joriy etish; 

shaharlarni raqamlashtirish, qurilish va loyihalashtirish 
ishlari sifatini oshirish va ―Aqlli shahar‖ konsepsiyasiga muvofiq 
rivojlantirish; 

Toshkent shahrida barpo etilgan ―INNO‖ innovatsion 
o‗quv-ishlab chiqarish texnoparkini 4 ta hududda tashkil etish. 
Innovatsion 
hududga 
aylantirilayotgan 
tumanlarda 
yuqori 
qo‗shilgan qiymat yaratadigan innovatsion mahsulotlar ishlab 
chiqarish texnologiyalarini o‗zlashtirish; 

oliy ta‘lim muassasalarida arxitektura-qurilish sohasida 
olib 
borilayotgan 
ilmiy 
izlanishlarni 
amaliyot 
bilan 
uyg‗unlashtirish; 

qurilish 
sohasini 
texnik 
tartibga 
solish. 
Aholi 
punktlarining shaharsozlik hujjatlarini ishlab chiqish tizimini 
tubdan takomillashtirish va shaharsozlik hujjatlari bilan ta‘minlash 
dasturini ishlab chiqib, amalga oshirish; 

---

560 

aholini joylashtirishning bosh sxemasini ishlab chiqish. 
Renovatsiya va uy-joylar dasturlari asosida shaharlarda eskirgan 
uylar o‗rniga 19 million kvadrat metrdan ortiq zamonaviy uy-
joylarni barpo etish, 275 mingdan ziyod oilaning yangi 
massivlarga ko‗chib o‗tishi uchun sharoit yaratish.
Mintaqalarni 
ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirish, 
ularning 
raqobatbardoshligini 
oshirish 
va 
iqtisodiy 
xavfsizligini 
ta‘minlashda territorial-tarmoq klasterlar muhim rol o‗ynaydi. 
Klasterlarda ba‘zi hududlarda ayrim tovarlar, butlovchi qismlarni, 
xomashyolarni ishlab chiqarish tashkil etiladi. Bunga Asakadagi 
yengil avtomobillar, ularning butlovchi qismlarini ishlab 
chiqarishning 
tashkil 
etilganligi 
hamda 
hozirgi 
vaqtda 
mamlakatimiz hududlarida tashkil etilayotgan paxtachilik-tekstil 
klasterlari misol bo‗ladi.
Klaster hudud manfaatini korxonalar manfaati bilan 
uyg‗unlashtiradi. Klaster terriorial-ishlab chiqarish ichida raqobat 
muhitini yaratib, ichki va jahon bozorlariga mahsulot ishlab 
chiqarishni tashkil etadi hamda mazkur hudud aholisini ish bilan 
ta‘minlashni yaxshilaydi, hududni har tomonlama rivojlanishiga 
imkoniyat yaratadi. Klaster ishtirokchisi bo‗lgan xo‗jalik 
subyektarining o‗zaro aloqadorligini, birgalikda ilmiy tadqiqot, 
yangi texnologiyani joriy etish ishlarini birgalikda amalga 
oshirish, tajriba, bilim va asosiy fondlardan birgalikda 
foydalanish, risklarni kamaytirishda, jahon bozorlariga chiqishda, 
hududni rivojlantirish va obodanlashtirishda o‗zaro hamkorlik 
qilishi kuchayadi. 
Hududiy dasturlarning samaradorligini oshirish uchun 
quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: 

---

561 

yetarli 
darajada 
rivojlanmagan, 
umumrespublika 
darajasidan 
orqada 
qolayotgan 
hududlarni 
rivojlantirish 
dasturlarini ishlab chiqishning yagona metodikasini tasdiqlash; 

respublika shahar va qishloq tumanlaridagi iqtisodiy va 
ijtimoiy 
ahvolni 
monitoring 
qilish, 
ularning 
rivojlanish 
darajalariga ko‗ra tipologiyasini ishlab chiqish; 

hududiy dasturlarni, orqada qolgan tuman va shaharlarni 
qo‗llab-quvvatlash 
dasturlarining 
loyihalarini 
ekspertizadan 
o‗tkazishni tashkil etish. 
Raqamli texnologiyalardan ommaviy foydalanishga o‗tish 
oqibatida yuzaga kelgan chuqur o‗zgarishlar mintaqaning 
iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashdagi muammolar ko‗lamini 
sezilarli darajada kengaytiradi. Shuning uchun, bu mintaqaviy 
iqtisodiyotga tahdid va muammolarga mintaqaviy xavfsizlik 
tizimining faoliyat yuritishi asosida qarshi kurashadi, uning 
barqaror rivojlanishini rag‗batlantiradi, O‗zbekiston Respublikasi 
subyektlari va butun bir davlatning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirish imkoniyatlari va istiqbollarini belgilaydi. 
2022-2026-yillarga mo‗ljallangan yangi O‗zbekistonning 
taraqqiyot strategiyasining