See discussions, stats, and author profiles for this publication at
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
18.2-jadval
O‗zbekiston Respublikasi viloyatlarining aholi jon boshiga YaIM ishlab chiqarish bo‗yicha guruhlash (2020-yil joriy baholarda respublika ko‗rsatkichiga nisbatan) 1 Hududlarning aholi jon boshiga YaIM ishlab chiqarish ko‗rsatkichi bo‗yicha Respublika ko‗rsatkichiga nisbatan guruhlash Respublika ko‗rsatkichiga nisbatan % hisobida Aholi jon boshiga YaIM % da YaIM hajmi % da Aholisi % da 1-guruh. Respublika ko‗rsatkichiga nisbatan (100%) yuqori bo‗lgan 154,2 29,8 19,3 A) Navoiy viloyati 181,8 6,3 2,9 B) Toshkent sh 173,2 14,1 7,6 V) Toshkent viloyati 107,8 9,4 8,7 2-guruh 81 dan-100% gacha 90,7 6,2 5,8 A) Buxoro viloyati 90,7 6,2 5,7 3-guruh 80% gacha 65,6 54,1 74,9 A) Sirdaryo viloyati 80,6 2,9 2,5 B) Qashqadaryo viloyati 72,2 7,8 9,7 V) Andijon viloyati 72,2 7,3 9,2 G)Jizzax viloyati 71,4 3,9 4,1 D) Xorazm viloyati 67,3 3,2 5,5 J) Samarqand viloyati 67,0 7,9 11,4 Z) Qoraqalpog‗iston resp. 61,8 3,8 5,6 I)Farg‗ona viloyati 55,7 7,2 11,1 K) Surxondaryo viloyati 54,2 4,8 7,7 L) Namangan viloyati 53,8 5,3 8,3 1 O‗zbekiston respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy holati. – T.: 2020. – B.19. 541 Tahlil natijalariga ko‗ra mintaqalarning yalpi hududiy mahsulot sifatidagi o‗zgarishlar darajalari bo‗yicha keskin farqlarning mavjudligiga quyidagilar sabab bo‗lganligini ko‗rsatadi: mintaqalarda industrial rivojlanishning turli xil darajadaligi; mintaqaning jo‗g‗rofiy joylashuvi, tabiiy iqlimi va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tarmoq tarkibining turli xilligi; iqtisodiyotda jami aholi soniga nisbatan bandlik darajasining turlicha ekanligi; mintaqalar mehnat salohiyatining sifati va undan foydalanish samaradorligidagi farqlar mavjudligi. Mintaqalarning yalpi hududiy mahsulot sifatidagi o‗zgarishlar darajasi bo‗yicha keskin farqlarning eng asosiy sababi, ular industrial rivojlanish darajasining turlicha ekanligidir. 2005-2020-yillarda yalpi hududiy mahsulot sifatidagi o‗zgarishlar aholi jon boshiga sanoat mahsuloti ishlab chiqarish darajasi past bo‗lgan viloyatlarda nisbatan sezilarsiz darajada bo‗lsa-da, industrial rivojlanish darajasi yuqori bo‗lgan guruhlar tomon siljish tamoyillari kuzatilmoqda. 2020-yilda industrial rivojlangan hududlarning YAIM dagi hissasi 2005-yilgi ko‗rsatkichga nisbatan pasaygan. Bu yerda shuni ham ta‘kidlash lozimki, alohida hududlarning industrial rivojlanish darajalardagi farqlarini kamaytirishga faqatgina ularning mavjud ishlab chiqarish resurslaridan oqilona foydalanish va ishlab chiqarish salohiyatini kengaytirish orqali erishish mumkin. Hududlar o‗rtasida rivojlanish darajasida keskin farq mavjudligini me‘yoridagi hol deb bo‗lmasada, lekin ularning rivojlanish darajalarini tenglashtirishga asosiy maqsad sifatida 542 qarash ham kerak emas. Agar rivojlangan hududlarda industrial rivojlanish uchun barcha tabiiy-iqtisodiy sharoitlar mavjud bo‗lib, alohida hududlarning iqtisodiy rivojlanish darajalaridagi farqlarni kamaytirish maqsadida mavjud ishlab chiqarish salohiyatidan unumli foydalanilmaslik bu mamlakatning umumiy iqtisodiy taraqqiyot darajasiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Jumladan, Toshkent shahri va Toshkent viloyatining jug‗rofiy joylashuvi, yer va suv resurslari, transport yo‗llari, yuqori malakali kadrlarning ko‗pligi, yuqori iqtisodiy o‗sish sifati uchun yaxshi tabiiy iqtisodiy sharoit hisoblanadi. Hududlar iqtisodiy rivojlanishi bo‗yicha farqlarning ortishida asosiy kapitalga kiritilgan yalpi investitsiyalarning ulushi ham o‗z o‗rniga ega. Masalan, 2020-yilda asosiy kapitalga yo‗naltirilgan yalpi investitsiyalarning 19,0% Toshkent shahriga to‗g‗ri kelmoqda. Tadqiq qilinishi lozim bo‗lgan dolzarb masalalardan biri hududlarning iqtisodiy o‗sish sifati darajasi bo‗yicha tabaqalanishi dinamikasidir. Bu ko‗rsatkichni aniqlashning asosiy usuli bu variatsiya koeffitsiyentini hisoblashdir. Bunda miqdor o‗zgarishlarning o‗rtacha ko‗rsatkichga nisbati foiz hisobida aniqlanadi. U yoki bu davrda ushbu koeffitsiyentning kamayishi hududlar iqtisodiy rivojlanish darajasining yaqinlashganligini bildiradi va aksincha, koeffitsiyentning o‗sishi farqlarning ortishini ko‗rsatadi. Depressiv mintaqalar – so‗nggi yillarda ―asosiy tarmoq‖da ishlab chiqarishning pasayishi va mintaqadagi ishlovchilarning umumiy sonidan band bo‗lgan yoki mintaqaning yalpi mahsulotida shu tarmoqning ulushi kam bo‗lgan qismini tashkil etadi. O‗zbekiston Respublikasi hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi notekislikni ularning respublika yalpi ichki 543 mahsulotini ishlab chiqarishdagi hissalaridagi farqlarni tahlil qilish orqali ifodalash mumkin. 2020-yilda Respublika bo‗yicha YaIMning shakllanishida Toshkent shahri 14,6 % ulush bilan eng katta hissa qo‗shdi. Toshkent viloyati 9,8 % va Samarqand viloyati 7,3 % ko‗rsatkich bilan keyingi o‗rinlarni egallab turibdi. Respublika YaIMni shakllantirishda eng kam ulush Sirdaryo (2,0 %), Jizzax (3,0 %), Xorazm viloyatlariga (3,7 %) hamda Qoraqalpog‗iston Respublikasiga (3,7 %) to‗g‗ri kelmoqda (9.1- rasm). Ushbu ma‘lumotlardan ko‗rinib turibdiki, YaIMni shakllantirishda YaIM ning ulushi Qoraqalpog‗iston Respublikasining, Xorazm, Jizzax va Sirdaryo viloyatlarining eng past darajadadir. Bu hol mazkur hududlarning katta-kichikligi, ulardagi YaIM hajmi hamda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasining boshqa hududlardagiga qaraganda birmuncha orqada qolayotganligi bilan izohlanadi. Ammo bu ko‗rsatkich ular o‗rtasidagi farqlarni to‗liq ifodalay olmaydi. O‗zbekistonda hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi farqlanish darajasini YaHM, sanoat va boshqa tarmoqlarda aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlar hajmining o‗rtacha respublika darajasiga nisbatan hisoblangan indeks bo‗yicha tahlil qilish mumkin. Tahlillar shuni ko‗rsatmoqdaki, aholi jon boshiga yalpi hududiy mahsulot ishlab chiqarish bo‗yicha respublika hududlari o‗rtasidagi farqlanish variatsiyasi 2010-yildagi 5,1 martadan 2020-yilda 3,6 martaga kamaygan. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishdagi eng yuqori darajada rivojlangan hudud bilan eng quyi pog‗onadagi hudud o‗rtasidagi farq .2010-yilda 16,5 martadan 2020-yilda 12,8 martaga, shu davrga mos ravishda aholi jon boshiga iste‘mol mahsulotlari ishlab chiqarishdagi farq 12,6 martadan 11,8 544 martaga, pullik xizmat ko‗rsatish bo‗yicha 14,1 martadan 7,8 martaga kamaygan. Mintaqalar rivojini majmuaviy baholash uchun ko‗p o‗lchamli qiyosiy tahlil uslubini qo‗llash mumkin, uning yordamida har qanday mintaqa matritsa (a u) ko‗rinishida yozilgan indikatorlar majmui asosida o‗rganiladi. So‗ng indikatorlarning eng yaxshi qiymatlari tanlab olinadi va eng yaxshi indikatorlar matritsasi (a i ymax) yaratiladi. Keyin esa ay ko‗rsatkichlari ay max ga bo‗linadi: = Mintaqaning reyting bahosi quyidagi formula bo‗yicha hisoblab chiqiladi: Yüklə 13,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|