See discussions, stats, and author profiles for this publication at

III BOB. IQTISODIY XAVFSIZLIK SHAKLLARI VA 
ASOSIY KO‗RSATKICHLARI 
3.1-§. Iqtisodiy xavfsizlikning namoyon bo‗lish shakllari. 
Shaxs, korxona va davlatning iqtisodiy xavfsizligi 
Makroiqtisodiy kategoriya sifatida iqtisodiy xavfsizlik 
muayyan mamlakat milliy iqtisodiyotini tavsiflaydi. Bozor 
tizimida xatar borligidan, bundan hatto milliy iqtisodiyot ham xoli 
bo‗lmasligini va undan saqlanish zarurligini bildiradi. Iqtisodiy 
xavfsizlikning bosh mezoni
– 
bu mamlakat ehtiyojlarini uzluksiz 
ta‘minlanishi hisoblanadi. Bu, birinchidan, milliy iqtisodiyotni 
mahsulot va xizmatlari bilan to‗la ta‘minlashni, ikkinchidan, 
mamlakatda ishlab chiqarish mumkin bo‗lmagan tovar va 
xizmatlarni chetdan qulay narxlarda hamda uzluksiz import 
qilishni bildiradi. Aks holda iqtisodiyot izdan chiqadi. 
Iqtisodiy xavfsizlik subyekti – bu iqtisodiy xavfsizlik 
sohasidagi munosabatlar ishtirokchisi bo‗lib, ularning faol 
harakatlari obyektning iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash, ya‘ni 
himoyalanganlik holatini yoki doimiy va samarali faoliyat olib 
borishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Iqtisodiy 
xavfsizlik subyekti quyidagi shakllarda namoyon bo‗ladi: 
shaxsning iqtisodiy xavfsizligi;
 
korxonaning(firma) iqtisodiy xavfsizligi;
 
davlatning iqtisodiy xavfsizligi. 

---

67 
 
3.1-rasm. Iqtisodiy xavfsizlik shakllari.
Shaxsning iqtisodiy xavfsizligi – 
bu uning hayotiy 
manfaatlarining,
ya‘ni yashash va shaxsiy daxlsizlik, erkin mehnat 
qilish, tadbirkorlik
faoliyati bilan shug‗ullanish, mulkdor bo‗lish, 
hayotiy iste‘mol ehtiyojlarini qondirish, salomatligini tiklash, 
bilim olish va kasbga ega bo‗lish, qariganda va mehnat layoqatini 
yo‗qotganda ijtimoiy ta‘minot olish huquqlari bilan ifodalaydi.
Bunda shaxsning bozor iqtisodiyotida iste‘molchi va ishchi, 
xizmatchi, tadbirkor sifatidagi ijtimoiy-iqtisodiy huquq hamda 
erkinliklarining, manfaatlarining himoyalangani, kafolatlangani 
nuqtayi nazaridan iqtisodiy xavfsizlikni ikki turga ajratish 
mumkin. 
Korxonalarning (firma) iqtisodiy xavfsizligini tahlil qilganda 
ularni ishlab chiqarish, xizmat ko‗rsatish, moliyaviy, savdo-tijorat 
Iqtisodiy xavfsizlik 
Shaxsning iqtisodiy 
xavfsizligi 
Korxonaning iqtisodiy 
xavfsizligi 
Davlatning iqtisodiy 
xavfsizligi 
Ishlab chiqaruvchi 
shaxs xavfsizligi 
Ishlab chiqarish 
korxonalarining 
xavfsizligi 
Davlatning tashqi 
iqtisodiy xavfsizligi 
Iste‘molchi shaxs 
xavfsizligi 
Xizmat ko‗rsatish 
korxonalarining 
xavfsizligi 
Xalqaro moliyaviy 
tashkilotlarda ishtirok 
etish bilan bog‗liq 
xavfsizlik 
Moliyaviy, savdo 
tijorat korxonalarining 
xavfsizligi 
Notijorat, jamoatchilik 
tashkilotlarining 
xavfsizligi 

---

68 
hamda notijorat va jamoatchilik tashkilotlari sifatida faoliyat 
yuritishi nuqtayi nazaridan turkumlash maqsadga muvofiq. 
Korxonaning (firma) ixtisosligiga ko‗ra xavfsizligini ta‘minlash 
xususiyatlari ham turlicha bo‗lishi tabiiydir. 
Iqtisodiy xavfsizlik asosida barqarorlikka o‗xshash bo‗lgan 
muhit tashkil etuvchilar yotadi — bu material, inshootning, uni 
yangi sifat holatiga, ya‘ni tarkib yoki tuzum o‗zgarishiga 
keltiradigan, 
zarur 
yo‗naltirilgan 
qonuniy 
o‗zgarishidir. 
Rivojlanishsiz iqtisodiy taraqqiyot bo‗lishi mumkin emas. 
Barqarorlik – bu jamiyatning favquloddagi holatlarda ham o‗z 
manfaatlarini qoniqtirish qobiliyati, holatni tiklash imkoniyatidir. 
Asosiy iqtisodiy xavfsizlik tahdidlari – mamlakatning iqtisodiy 
holatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatuvchi jarayon bo‗lib, mamlakat, 
jamiyat va shaxs iqtisodiy manfaatlarini chegaralaydi.
Iqtisodiy xavfsizlik milliy xavfsizlikning tarkibiy qismiga 
kirganligi uchun milliy xavfsizlikning tashkil etilishi va 
shakllanishi bilan bog‗liq masalalar ko‗rib chiqilishi lozim. 
Iqtisodiy xavfsizlik milliy xavfsizlikning tarkibiy qismi va uning 
moddiy asosi hisoblanadi. Shuning uchun, iqtisodiy xavfsizlik 
mamlakat milliy xavfsizlik genezisi va shakllanishiga doir 
masalalar qatorida o‗rganilib chiqilishi darkor. Umuman, iqtisodiy 
xavfsizlik asosiy paradigmasini quyidagi elementlar tashkil etadi: 

xalqaro munosabatlar tizimiga o‗tish, ya‘ni ishchi kuchi 
konsepsiyasidan manfaatlar konsepiyasiga qarab; 
 
Davlatning iqtisodiy xavfsizligi uning mamlakat ichki 
muammolari va tashqi iqtisodiy faoliyati hamda xalqaro moliyaviy 
tashkilot va uyushmalarda ishtirok etish bilan bog‗liq xavf-xatarlar 
nuqtayi nazaridan tahlil etiladi. 

---

69 

iqtisodiy xavfsizlikning bir-biriga qarshi tipdagi g‗oyalar va 
tuzilmalardan 
xalqaro 
iqtisodiy 
hamkorlik 
va 
xalqaro 
munosabatlarga asoslangan model tomon harakatlanishi; 

hudud daxlsizligini ta‘minlash tamoyiliga qo‗shimcha qilib 
mintaqa, korxona, oila hamda shaxs iqtisodiy xavfsizligi 
tamoyilini kiritish; 

iqtisodiy sohadagi tahdidlar majmuali xususiyatga ega 
bo‗lib, 
avvalo, 
YAIMning 
sezilarli 
darajada 
qisqarishi, 
investitsion va innovatsion faoliyat hamda ilmiy-texnikaviy 
salohiyatning pasayishi, qishloq xo‗jaligi sektoridagi inqiroz, 
yoqilg‗i xomashyosi va energetik komponentlarni eksporti 
sur‘atining oshishi, importda esa birlamchi va iste‘mol 
mollarining o‗sishi kuzatiladi. 
Davlatning tashqi iqtisodiy faoliyatida
 
esa quyidagi masalalar 
muhim o‗rin tutadi: 

milliy iqtisodiyotning xalqaro integratsiyalashuviga qulay 
sharoit tashkil etish; 

milliy ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlari sotish 
bozorlarining kengayishi; 

MDH davlatlari bilan yagona iqtisodiy hudud barpo etish; 

milliy ishlab chiqaruvchilarning manfaatlarini himoya 
qilish; 

barqaror kredit-moliyaviy siyosatini tashkil etish, boshqa 
davlatlardan tashqi kredit olishni kamaytirish orqali ularga 
bog‗lanib qolishni oldini olish; 

chet el banklari, sug‗urta va investitsion kompaniyalarni 
boshqarishda davlatning rolini oshirish. 
Iqtisodiy xavfsizikning
 
quyidagi darajalari mavjud: 
xalqaro (global va mintaqaviy); 
milliy; 

---

70 
lokal (mintaqaviy yoki mamlakat ichidagi tarmoqlar); 
xususiy (korxonalar va shaxs). 
xalqaro iqtisodiy xavfsizlik
 
— shartnomalar va institutsional 
tuzilishni amalga oshirish borasidagi barcha xalqaro shartlar 
majmuasi bo‗lib, unda har bir jahon hamjamiyatidagi a‘zo 
davlatning erkin saylash va o‗zining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot 
strategiyasini ishlab chiqishi, tashqi bosimga uchramasligi, 
boshqalarning ishiga aralashmasligi, o‗zaro manfaatli va 
muvofiqlik asosida jahondagi boshqa davlatlar bilan hamkorligi 
tavsiflanadi. 
Xalqaro 
iqtisodiy 
xavfsizlik 
taraqqiyot 
modellarning 
bog‗lanib qolishini, shuningdek, har bir xalqning o‗z yo‗lini 
tanlash huquqini tan olish, manfaatlari hurmat qilinishi orqali 
iqtisodiy va siyosiy qaramlikni rad etadi. Mamlakatning nafaqat 
iqtisodiy, shuningdek, siyosiy ahvoliga ham jiddiy xavf 
tug‗diruvchi tahdidlardan biri tashqi qarz muammosidir.