See discussions, stats, and author profiles for this publication at
-§. Iqtisodiy xavfsizlik ko‗rsatkichlari
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2-§. Iqtisodiy xavfsizlik ko‗rsatkichlari
Mamlakatning iqtisodiy xavfsizligi holati mezon va ko‗rsatkichlar tizimi orqali baholanadi. Makro va mikro darajada iqtisodiy xavfsizlikka bo‗ladigan tahdidlarni tahlil qilish va bashoratlashda iqtisodiy xavfsizlikning mingdan ziyod ko‗rsatkichlaridan foydalaniladi. Biroq ularning ichida 19 ta indikatordan foydalanish maqsadga muvofiq deb hisoblaniladi. Bu indikatorlar iqtisodiyotning real va moliyaviy sektorlarida hamda ijtimoiy sohada iqtisodiy xavfsizlikning muhim jihatlarini ifodalaydi. 19 ta indikatorning xususiyatlaridan biri ularning o‗zaro bog‗liqligidir. Iqtisodiy xavfsizlikning mezon va ko‗rsatkichlari asosida iqtisodiy tizimning amal qilishidagi tahlikali chegaralar 71 belgilanadi. Ko‗rsatkichlar tahlikali chegaralar sifatida qabul qilingan birliklardan chekingan holatlarda tizim izchil rivojlanishga bo‗lgan qobiliyatini, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardoshligini yo‗qotib boradi, transmilliy korporatsiyalarning ekspansiyasi obyektiga aylanib qoladi, milliy boyliklarning talon-toroj qilinishi, xufyona iqtisodiyot va korrupsiya miqyoslarining kengayishidan zarar ko‗radi. Davlat siyosatini ishlab chiqishda iqtisodiyotni nafaqat sifat, balki xavflardan xoli bo‗lgan tarzda rivojlanish chegaralarini son jihatdan ham belgilashi talab etiladi. Demak, mamlakatda iqtisodiy xavfsizlik holatining sustlashishiga ma‘lum bir chegara doirasida yo‗l qo‗yilishi mumkin. Iqtisodiy xavfsizlik uchun ko‗rsatkichlarning o‗zi emas, ularning chegaraviy miqdori muhim ahamiyatga ega. Shu chegaralarga rioya qilmaslik takror ishlab chiqarishning turli elementlarini normal taraqqiy etishiga to‗sqinlik qiladi. Iqtisodiy xavfsizlikda negativ, buzuvchi jarayonlarning shakllanishiga olib keladi. Iqtisodiy xavfsizlikning miqdoriy ko‗rsatkichlari bo‗yicha milliy manfaatlarni ta‘minlash maqsadida ko‗rsatkichlarning eng quyi yoki yuqori chegaralari aniqlanadi. Hokimiyat institutlari tomonidan amalga oshiriladigan iqtisodiy xavfsizlik siyosati ko‗rsatkichlarning barchasini me‘yorida saqlab turishga qaratilishi kerak. Iqtisodiy xavfsizlikning bir chegaraviy ko‗rsatkichi boshqa shunday ko‗rsatkichning yomonlashuvi hisobiga ta‘minlanishi mumkin emas. Davlat har bir aniq holatda xavfsizlik va iqtisodiy samaradorlikning uyg‗unlashuvini ta‘minlashga harakat qilishi kerak bo‗ladi. Ayni paytda qisqa davr oralig‗ida foyda keltirishi, strategik jihatdan esa umuman foydasiz bo‗lishi mumkin. 72 Iqtisodiy xavfsizlikning mezoni – iqtisodiy xavfsizlikning mohiyatini ifodalovchi muhim jarayonlar nuqtayi nazaridan iqtisodiy holatni baholash hisoblanadi. U quyidagilarni o‗z ichiga oladi: resurs salohiyati va uni rivojlantirish imkoniyatlarini baholash; resurs, kapital, mehnatdan samarali foydalanish darajasini yetakchi mamlakatlar darajasiga va shuningdek, ichki hamda tashqi tavsifga ega bo‗lgan tahdidlar minimumni tashkil etgandagi darajasiga muvofiqligini baholash; iqtisodiyotning raqobatbardoshligini baholash; hududiy sarhadlarni va iqtisodiy makonning yaxlitligini baholash; suverenitet va mustaqillikni, tashqi tahdidlarga qarshi turish imkoniyatlarini baholash; ijtimoiy barqarorlikni va ziddiyatlarning oldini olish va hal etish imkoniyatlarini baholash. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun uning indikatorlari monitoringini tashkil etish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Monitoring iqtisodiy xavfsizlik ko‗rsatkichlarini aniqlash, tahlil etish va ularning o‗zgarish tendensiyalari hamda istiqbolini aniqlash imkonini beradi. Mutaxassislarning fikricha, mezonlar biror-bir harakatni amalga oshirish uchun yo‗llanma sifatida qabul qilinishi mumkin emas. Uni amalga oshirishda jamiyat bazisini qayta tashkil etish, resurs va ishlab chiqarish salohiyatini qayta yaxshilash, yangi bozor institutlarini, xo‗jalik yuritish dastaklarini, boshqarish tizimini yaratishga muvofiq bosqichma-bosqich harakat qilish 73 zarur bo‗ladi. Iqtisodiy xavfsizlikning quyidagi ko‗rsatkichlari mavjud: Yalpi ichki mahsulot (Yalpi hududiy mahsulot); inflatsiya darajasi; davlat byudjeti kamomadi; ichki qarz darajasi; tashqi qarz darajasi; ishsizlik darajasi; turmush darajasi va sifati; oltin valyuta zaxiralari; xufyona iqtisodiyot ko‗lami; ekologik holat. Yuqoridagi ko‗rsatkichlardan tashqari yana bir qator ko‗rsatkichlar ham mavjud. Masalan, aholi daromadlari, chakana narxlar miqdori, uy-joy bilan ta‘minlanganlik, hududning mamlakat yalpi ichki mahsulotdagi ulushi, hududning to‗lov balansi, eksport-import savdosi va boshqalar. Davlatning iqtisodiy xavfsizligini turli xil usullar yordamida baholash mumkin, ammo biz ularni bir necha guruhlar shaklida ifodalaymiz: 1) asosiy makroiqtisodiy ko‗rsatkichlarni kuzatish va ularning eng yuqori ko‗rsatkichlari bilan taqqoslash; 2) hududlarni tahdid darajasi bo‗yicha saralashda ekspert baholash usuli; 3) asosiy makroiqtisodiy ko‗rsatkichlar va ularning dinamikasi asosida mamlakatning iqtisodiy o‗sish sur‘atlarini baholash; 4) yo‗qotishlar sonini aniqlash orqali xavfsizlikka tahdidning oqibatlarini baholashda iqtisodiy vositalardan foydalanish; 74 5) amaliy matematikaning usullari, xususan, ko‗p qirrali statistik tahlil; 6) aralash baholash usullari. Ko‗rsatkichlar muhim iqtisodiy vazifani bajaradi, ular mamlakatning iqtisodiy xavfsizligi darajasini tahlil qilishga yordam beradi. Iqtisodiy xavfsizlik tahlilini o‗tkazishda indikatorlarni bloklarga ajratish tavsiya etiladi, ularning har biri alohida ko‗rsatkichlar to‗plami bilan tavsiflanadi. Ko‗rsatkichlar tizimi iqtisodiy xavfsizlikning miqdoriy va tendensiyalarini baholash uchun imkoniyat yaratadi. Umuman, iqtisodiy xavfsizlik ko‗rsatkichlari blokka bo‗lish orqali tahlil qilinadi va bloklar bo‗yicha xavfsizlik holati aniqlanadi. Birinchi blokda iqtisodiy xavfsizlikning barcha koeffitsiyentlari stimulator ko‗rsatkichlari (rag‗batlantiruvchi) va stimulatorni yo‗q qiluvchi (rag‗batlantirishni pasaytiruvchi) ko‗rsatkichlarga bo‗linadi. Yüklə 13,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|