See discussions, stats, and author profiles for this publication at

8.4-§. Qashshoqlik chegarasi va darajasi, aholi 
daromadlarining tabaqalanishini o‗rganish usullari 
Bugungi kunda BMT tomonidan dunyo aholisi turmush 
darajasini oshirish va kambag‗allikdan aziyat chekayotgan 
mamlakatlarga ko‗maklashish bilan bog‗liq masalalar hal 
qilinmoqda. Jumladan, BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 
2000- va 2015-yilda qabul qilingan Ming yillik taraqqiyot dasturi 
hamda 
―2030-yilgacha mo‗ljallangan barqaror rivojlanish 
maqsadlari‖ dasturi bevosita dunyo mamlakatlari aholisini 
iqtisodiy-ijtimoiy qo‗llab-quvvatlash, shuningdek, ekologiya 
buzilishining oldini olgan holda aholining salomatligini asrashga 
qaratilgan muhim ishlar sirasiga kiradi. 
Ehtiyojlarni qondirish darajasiga ko‗ra, turmush darajasini 4 
guruhga bo‗lish mumkin: 
to‗q turmush darajasi
 
– insonning jismoniy va aqliy kuch-
quvvatini to‗la tiklash uchun qulay sharoitlarni ta‘minlaydigan 
ne‘matlardan foydalanish; 
normal daraja
 
– insonning jismoniy va aqliy kuch-quvvatini 
to‗la tiklash uchun qulay sharoitlarni ta‘minlaydigan ilmiy 
asoslangan me‘yorlar bo‗yicha oqilona foydalanish; 
kambag‗allik
 
– mehnat uchun resurslarni qayta yaratishning 
quyi chegarasi sifatidagi ish qobiliyatini saqlash darajasida 
ne‘matlarni iste‘mol qilish; 
qashshoqlik
 
– foydalanilishi insonning yashash qobiliyatini 
saqlash imkoniyatinigina beradigan ne‘matlar va xizmatlarning 

---

220 
biologik mezonlar bo‗yicha yo‗l qo‗yiladigan minimal turlarini 
iste‘mol qilish. 
Aholi turmush darajasini barchamiz aholi jon boshiga to‗g‗ri 
keladigan daromadlar miqdori va iste‘mol hajmi miqdorining 
ortishi yoki kamayishi bilan baholanadi. Aholi turmush darajasi 
uning sifat ko‗rsatkichlari ancha keng tushuncha hisoblanadi. 
Turmush darajasi konsepsiyalari aholining turmush darajasi 
sifatini har tomonlama tavsiflab beradigan yagona ko‗rsatkichga 
keltirish bo‗yicha samarali usuli mavjud emas. 
BMTning xalqaro statistika sohasidagi turmush darajasi 
ko‗rsatkichlari tizimining oxirgi 
tahriri 
1978-yilda 
ishlab 
chiqilgan va ushbu tizim 12 ta 
asosiy ko‗rsatkich guruhini o‗z 
ichiga oladi. BMT tavsiyasiga 
ko‗ra, tug‗ilish, o‗lim, umr 
ko‗rish 
davomiyligi, 
uy-joy 
hamda 
sanitar-gigiyenik 
va 
mehnat sharoitlari, oziq-ovqat 
mahsulotlarining 
iste‘mol 
darajasi, bandlik darajasi, daromadlar va xarajatlar muvozanati, 
iste‘mol narxlari, transport vositalari bilan ta‘minlanganligi, 
ta‘lim, dam olish va hordiq chiqarish imkoniyatlari va ijtimoiy 
ta‘minot tizimining mavjudligi, inson huquqlari va erkinliklari 
kafolatlanganligi 
kabilar 
turmush 
darajasini 
ifodalovchi 
ko‗rsatkichlar hisoblanadi. 
Bu ko‗rsatkichlarning hammasini ham qiymat ko‗rinishida 
baholash imkoni mavjud emas. Turmush darajasini ushbu 
ko‗rsatkichlarning ayrim parametrlaridan bir nechtasini qamrab 
olgan holda baholash mumkin. Ushbu ko‗rsatkichlardan eng 

---

221 
asosiysi aholi jon boshiga to‗g‗ri keladigan daromadlar hajmi 
bo‗lib, u mamlakat aholisi turmush darajasini baholash bilan birga 
xalqaro taqqoslamalarda ham foydalanish imkonini beradigan 
ko‗rsatkich hisoblanadi. Shu bilan birga, amaliyotda aholi jon 
boshiga to‗g‗ri keladigan yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy 
mahsulot, inson taraqqiyoti indeksi, shuningdek, aholining 
muayyan 
guruhlari 
(kvintel, 
detsil 
guruhlari) 
bo‗yicha 
tabaqalanish koeffitsiyentlari kabi ko‗rsatkichlardan ham tez-tez 
foydalaniladi. Aholi turmush darajasining yaxshilanishi bevosita 
ishlab chiqarish va xizmat ko‗rsatish sohalarining samaradorligi, 
ilmiy-texnik taraqqiyot, aholining madaniy-ma‘rifiy saviyasi va 
tarkibi, milliy xususiyatlar, hukumat tomonidan qabul qilinadigan 
hamda amalga oshiriladigan chora-tadbirlar va harakatlar 
natijasiga bog‗liqdir. 
Davlat statistika qo‗mitasi ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar va 
jarayonlar hamda ularning natijalari to‗g‗risidagi statistika 
ma‘lumotlarini yig‗ish, qayta ishlash, to‗plash, saqlash, 
umumlashtirish, tahlil etish va e‘lon qilish vazifalarini bajaradi. 
Qonunga ko‗ra, qo‗mita iqtisodiyotda va jamiyatda sodir 
bo‗layotgan hodisalar hamda jarayonlar to‗g‗risidagi, jumladan, 
aholi 
turmush 
darajasi 
ko‗rsatkichlari 
bo‗yicha 
statistik 
ma‘lumotlar yig‗ishda yuridik va jismoniy shaxslardan 
belgilangan tartibda statistik hisobot shakllari yoki turli kuzatuvlar 
orqali ma‘lumotlarni olish huquqiga ega. Yillik statistika ishlari 
dasturiga muvofiq, qo‗mita tomonidan tegishli vazirlik va idoralar 
ma‘lumotlari hamda uy xo‗jaliklarida o‗tkaziladigan tanlama 
kuzatuvlar ma‘lumotlariga asosan aholi turmush darajasini aks 
ettiruvchi aholi umumiy va jon boshiga daromadlari, xarajatlari, 
ta‘lim darajasi, sog‗liqni saqlash xizmatlaridan foydalanish, oziq-
ovqat mahsulotlari iste‘moli, uzoq muddat foydalaniladigan 

---

222 
buyumlar bilan ta‘minlanganligi, shuningdek, uy-joy sharoitlari 
kabi bir qancha ko‗rsatkichlar shakllantirib boriladi. 
Uy xo‗jaliklarida o‗tkaziladigan tanlama kuzatuvlar respub-
likamizning barcha hududlarini qamrab olgan holda yiliga jami 10 
000 ta uy xo‗jaligida o‗tkaziladi. Bunda 120 dan ortiq mutaxassis 
(intervyuer) tomonidan bevosita uy xo‗jaligi a‘zolari bilan 
suhbatlashish orqali ma‘lumotlar olinadi. 
Uy xo‗jaliklari ixtiyorida mavjud bo‗lgan hamda tovar va 
xizmatlar xarid qilishga qodirligini belgilovchi iqtisodiy resurslar 
majmuini ifodalovchi uy xo‗jaliklarining iqtisodiy farovonligi, 
ya‘ni 
daromadlari 
aholi 
turmush 
sifatining 
muhim 
ko‗rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Bu resurslarga joriy va kapital 
tushumlar, xususan, asosiy fondlar va qarzga oid bo‗lgan 
majburiyatlar balansi kiradi. Iqtisodiy farovonlik darajasining 
tahlili uy xo‗jaliklarining iqtisodiy resurslarga egalik qilish 
darajasini, ularni iste‘mol qilishga yoki jamg‗arishga, shuningdek, 
ulardan birini tanlashga qodirligini aniqlashga imkon beradi. Uy 
xo‗jaliklarining iste‘mol qilishga qodirligini aniqlash mezoni 
sifatida foydalaniladigan muhim indikator – umumiy daromadlar 
(joriy tushumlar) hisoblanadi, chunki ular iste‘mol qilish yoki 
jamg‗arish imkoniyatini oshirishni ko‗proq ta‘minlaydi. 
Aholining umumiy daromadlari
– 
majburiy to‗lovlar va 
boshqa ajratmalarni amalga oshirgunga qadar bo‗lgan qismi 
aholining yalpi daromadini tashkil etadi. Aholining yalpi 
daromadiga pul daromadlari va natura shaklidagi daromadlar 
kiradi hamda doimiy asosda, takrorlanuvchi xususiyatga ega 
bo‗lgan, yillik yoki undan kam vaqt oralig‗idagi davrda uy 
xo‗jaligi yoki uning alohida a‘zolariga tushadigan tushumlardan 
tarkib topadi. Aholi turmush darajasining asosiy ijtimoiy-iqtisodiy 
indikatorlarini aholi pul daromadlari va xarajatlari, uning tarkibi 

---

223 
va foydalanishi, daromad bo‗yicha aholini taqsimlash kabi 
ko‗rsatkichlar tavsiflaydi. Aholi pul daromadlari barcha 
toifalardagi aholining mehnati evaziga olgan ish haqi, tadbirkorlik 
faoliyatidan olgan daromadlari, pensiya, nafaqa, stipendiya, 
kapital qo‗yilmalar bo‗yicha foiz shaklida olinadigan daromadlar, 
renta, ko‗chmas mulkni, qishloq xo‗jaligi mahsulotlari va chorva 
mollarini sotishdan tushumlar, turli xizmatlarni ko‗rsatishdan 
olingan daromadlar va boshqalardan iborat. 
Xalqaro statistika amaliyotiga muvofiq, umumiy daromad 
―birlamchi daromad‖ va ―transfertlardan olingan daromadlar‖ga 
bo‗linadi, bu, o‗z navbatida, bandlik holati yoki ijtimoiy ta‘minot 
tizimiga bog‗liq holda institutsional o‗zgarishlarning ta‘sirini 
kuzatish imkonini beradi. 
Birlamchi 
daromadlar 
ishlab 
chiqarishdan 
olingan 
daromadlar
 
(mehnat faoliyatidan olingan daromad va shaxsiy 
iste‘mol uchun ishlab chiqarilgan shaxsiy xizmatlardan olingan 
daromadlar) va mol-mulkdan olingan daromadlarni o‗z ichiga 
oladi. 
Daromadlarning tabaqalanish darajasi hayot sifatining muhim 
xususiyati bo‗lib, ushbu ko‗rsatkichning dinamikasi ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish sur‘atlariga sezilarli ta‘sir ko‗rsatishi 
mumkin. Ushbu tabaqalanishning yuqori darajasi va o‗sib 
borayotgan tendensiyasi aholi qatlamlarining daromadlar darajasi 
bo‗yicha keskin tabaqalanishiga olib keladi, bu esa o‗z navbatida, 
ijtimoiy-siyosiy barqarorlikka jiddiy tahdid solishi mumkin. 
Boshqa shart-sharoitlarni hisobga olmaganda, aholi daromadlari 
tabaqalanishi, qashshoqlikning o‗sishiga olib keladi, natijada ichki 
iste‘mol talabining qisqarishi hisobiga iqtisodiy o‗sishning 
pasayishi yuz beradi. Qashshoqlikning yuqori darajasi barqaror 

---

224 
iqtisodiy rivojlanishning tobora muhim shartlaridan biriga aylanib 
borayotgan inson kapitalining o‗sishiga ham to‗sqinlik qiladi.
Qashshoqlik yangi tushuncha emas, ko‗p jihatdan bu 
iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarning natijasidir, bu bir tomondan 
farovonlikni oshirish imkoniyatlarini yaxshilasada, boshqa bir 
tomondan esa ijtimoiy jihatdan nochor insonlarning yanada 
qashshoqlashuviga, ularning hayotiy ne‘matlardan to‗la-to‗kis 
foydalana olmasliklariga olib keladi.
Qashshoqlik kategoriyasini baholash ikkita konsepsiya 
doirasida amalga oshiriladi: 
•
mahrum qilish uchun - kundalik hayotda ma‘lum 
tovarlardan 
foydalanish 
imkoniyati 
cheklanganlar 
(kam 
ta‘minlanganlar); 

daromadlar bo‗yicha – daromadlari darajasi bo‗yicha 
kambag‗al deb ataluvchi insonlar yoki mavjud iste‘mol 
me‘yorlariga rioya qila olmaydigan odamlar, ularning o‗rtacha jon 
boshiga daromadi mintaqa darajasidan ancha past. 
Qashshoqlik 
kategoriyasini 
baholashda 
―subyektiv 
qashshoqlik‖ degan tushunchadan foydalaniladi, unda inson 
moddiy ahvolidan kelib chiqqan holda o‗z holatiga baho beradi. 
Ushbu konsepsiya bilan ishlashda qashshoqlik ma‘lum darajada 
psixologik tushuncha ekanligini hisobga olish kerak. Bir kishi 
uchun yaxshi daromad, boshqasi uchun yetarli bo‗lmasligi va 
bunda inson o‗zini qashshoq sifatida his etishi mumkin. Bundan 
tashqari, vaqt o‗tishi bilan odamda boylik va farovonlik darajasi 
to‗g‗risidagi qarashlar o‗zgarishga uchrab boradi. Bu yerda 
ijtimoiy-madaniy omillar katta ta‘sir ko‗rsatadi. 
O‗zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‗mitasi 
tomonidan hisoblangan kambag‗allikning asosiy ko‗rsatkichlari 
quyidagilardan iborat: 

---

225 

qashshoqlik chegarasi sifatida qonun bilan belgilangan 
minimal ish haqi; 

aholi jon boshiga to‗g‗ri keluvchi daromadlari tirikchilik 
darajasidan past bo‗lgan odamlar soni; 

kam ta‘minlanganlarning jon boshiga o‗rtacha daromadlari; 

kam ta‘minlanganlarning jon boshiga o‗rtacha daromadlari 
va yashash xarajatlarining nisbati. 
Aholi butun mamlakat bo‗ylab bir tekis taqsimlanmaganligi 
sababli, ulushli ko‗rsatkichlardan foydalanish tavsiya etiladi. 
Ulush koeffitsiyenti sifatida umumiy aholi sonida biror-bir tanlab 
olingan hudud aholisining nisbatini olish mumkin 
Daromadlar bo‗yicha hududlararo rivojlanish darajasini 
baholash ko‗rsatkichlariga quyidagilar kiradi: 
1. Mintaqada aholi jon boshiga to‗g‗ri keluvchi o‗rtacha 
nominal YAHM (Y
ni
). 
2. Mintaqada aholi jon boshiga to‗g‗ri keluvchi nominal 
daromadlar (I
ni
). 
3. Mintaqada aholi jon boshiga to‗g‗ri keluvchi nominal 
daromadlar - (I
ri
). 
Ushbu ko‗rsatkichni baholash uchun deflyator - mintaqada 
yashashning nisbiy qiymati indeksi (HQI) kiritiladi. 
=
bu yerda, NPT
i
Y
i
– bu belgilangan iste‘mol tovarlari 
to‗plamining qiymati va i-mintaqadagi belgilangan iste‘mol tovar 
va xizmatlarining to‗plami; NPT
i
Y
rf
– mamlakatdagi iste‘mol 
tovarlari va xizmatlari belgilangan to‗plamining o‗rtacha narxi. 
4. Mintaqaning ijtimoiy farovonlik indeksi (HII) – mintaqa 
ichidagi Djini koeffitsiyentiga nisbatan mintaqada real daromadlar 
darajasining mahalliylashtirish indeksi sifatida hisoblab topiladi. 

---

226 
=
O‗zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‗mitasining 
rasmiy nashrlarida daromadlarni tabaqalashtirish darajasini 
baholash uchun asosan ikkita ko‗rsatkichdan foydalaniladi: Jini 
indeksi (koeffitsiyent) va fondlar koeffitsiyenti.