See discussions, stats, and author profiles for this publication at
-§. Aholi turmush darajasi va sifati
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8.3-§. Aholi turmush darajasi va sifati
Turmush darajasi kategoriyasi aholining moddiy turmush farovonligi, tovarlar va xizmatlarni iste‘mol qilish, asosiy hayotiy ehtiyojlarini qondirish darajasini tavsiflovchi shart-sharoitlar va ko‗rsatkichlar sifatida tavsiflanadi. Aholi turmush darajasini 215 farovonlik, me‘yoriy hayot darajasi, qashshoqlik va kambag‗allik sifatida tasniflash mumkin. Boylik deyilganda insonning har tomonlama rivojlanishini ta‘minlaydigan imtiyozlardan foydalanish qobiliyati tushuniladi. Normal daraja ilmiy asoslangan me‘yorlarga muvofiq oqilona iste‘mol qilishni o‗z ichiga oladi, bu esa o‗z navbatida, insonni jismoniy va intellektual salohiyati tiklanishini ta‘minlaydi. Kambag‗allik sharoitida odam mehnat qilish layoqatiga ega bo‗lish va uni saqlab qolish uchun ishchi kuchini takror ishlab chiqarish chegarasi darajasida tovarlarni iste‘mol qiladi. Qashshoqlik insonning hayotiy faoliyatini davom ettirishni ta‘min etuvchi biologik mezonlarga muvofiq iste‘mol qilinishi mumkin bo‗lgan minimal miqdordagi tovarlar va xizmatlarni iste‘mol qilish imkoniyatini anglatadi. Aholining turmush darajasi: jami aholi; ijtimoiy guruhlar va turli xil daromadli uy xo‗jaliklari nuqtayi nazaridan o‗rganiladi. Turmush darajasini baholash murakkab va ziddiyatli jarayon sanaladi. Uning shakllanishiga bir tomondan jamiyat ehtiyojlari va tarkibi ta‘sir ko‗rsatsa, ikkinchi tomondan esa ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari chegarasi ta‘sir ko‗rsatadi. Cheklovlar mamlakatdagi iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy vaziyat bilan bog‗liq bo‗lgan yaxlit omillar ta‘siri ostida yuzaga keladi. Xususan, bularga ishlab chiqarish va xizmat ko‗rsatish sohasining samaradorligi, ilmiy-texnik taraqqiyotning holati, aholining madaniy va ma‘rifiy darajasi, milliy xususiyatlar va boshqalar kiradi. Mamlakatda aholi turmush darajasi va sifatini baholashda foydalaniluvchi ma‘lumotlar manbalari bo‗yicha aholining turmush darajasini baholash borasidagi yondashuvlarni quyidagi katta guruhlarga bo‗lish mumkin: 216 1) keng qamrovli statistik ko‗rsatkichlar asosida turmush darajasini baholash; 2) uy xo‗jaliklari byudjetlarini tanlanma statistik o‗rganish; 3) aholini ro‗yxatga olish ma‘lumotlari asosida turmush darajasini baholash; 4) aholi o‗rtasida sotsiologik so‗rovlar o‗tkazish orqali aholi turmush darajasini baholash. O‗zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‗allikni qisqartirish vazirligi huzuridagi Prognozlashtirish va makro-iqtisodiy tadqiqotlar instituti tomonidan hisoblangan turmush darajasini baholash uchun ko‗rsatkichlarning yaxlit tizimi ishlab chiqilgan. Ko‗rsatkichlar tizimi 39 ta ko‗rsatkichdan iborat bo‗lib, ular yettita bo‗limni o‗z ichiga oladi: 1. Umumiy ko‗rsatkichlar, masalan: turmush darajasi, yashash qiymati indeksi, jon boshiga to‗g‗ri keluvchi yalpi milliy mahsulot. 2. Aholi daromadlari, ular aholining real yalpi daromadlari, aholining real daromadlari, aholining yalpi, shaxsiy hamda pul daromadlari va boshqalar bilan tavsiflanadi. 3. Aholining iste‘moli va xarajatlari, shu jumladan, aholining moddiy tovarlar va xizmatlar iste‘mol qilishining umumiy hajmi, aholining pul xarajatlari hamda asosiy oziq-ovqat mahsulotlarini iste‘mol qilishi va boshqalar. 4. Aholining pul mablag‗lari. 5. To‗plangan mol-mulk va uy-joy, unga yig‗ilgan uy (shaxsiy) mol-mulkning qiymati, uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar va aholining mulki mavjudligi hamda xususiyatlari, aholining uy-joy sharoitlari kiradi. 6. Aholining: 217 aholi jon boshiga to‗g‗ri keladigan yalpi daromadlar qiymati; aholi jon boshiga to‗g‗ri keluvchi yalpi daromadning turli darajasiga ega bo‗lgan aholi guruhlarining asosiy oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlari hamda xizmatlaridan foydalanish darajasi; daromadlarning konsentratsiyalashuv darajasi, aholi turli qatlamlarining amaldagi va normativ qiymati dinamikasi bo‗yicha ijtimoiy tabaqalanishi. 7. Aholining kam ta‘minlangan qatlamlarini tavsiflash uchun quyidagi ko‗rsatkichlardan foydalaniladi: yashash minimumi, eng kam ish haqi, minimal iste‘mol byudjeti, minimal pensiyaning xarid qobiliyati, kam ta‘minlanganlik darajasi, daromad taqchilligi, qashshoqlik zonasi, qashshoqlikning ijtimoiy chizgisi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining tavsiyasiga ko‗ra, turmush darajasini tavsiflash uchun ko‗rsatkichlarning 12 ta yiriklashtirilgan guruhidan foydalaniladi. Turmush darajasi – bu murakkab ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya hisoblanadi, shuning uchun bozor iqtisodiyotining taraqqiy etish sharoitida mazkur kategoriyani o‗rganish iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma‘naviy rivojlanishning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Aholining moddiy ahvoli, shuningdek, tahlil etilayotgan davrda jamiyat rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari bo‗yicha aholi turmush darajasi va sifatini har tomonlama baholashimiz mumkin. 218 Aholi turmush darajasi va sifatini baholash maqsadida ko‗rsatkichlarning chegaraviy qiymatidan foydalaniladi. Yüklə 13,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|