ŞƏFƏq adişİRİN qızı HƏBİbullayeva

İşin aprobasiyası. Dissertasiyanın əsas müddəaları mərüzə 
edilmişdır: 
- 
beynəlxalq 
elmi-texniki 
konfrans 
“Qazaxıstanın 
neftqaz 
kompleksinin müasir problemləri”, Qazaxıstan, Aktau, 2011;
- beynəlxalq elmi-texniki konfrans “Qərbi Sibirin neft və qazı”, 
Rusiya, Tümen, 2011; 
- akademik A.X.Mirzəcanzadənin xatirəsinə həsr edilmiş elmi-
texniki konfrans “Neftqaz sahəsində qeyri-nyuton sistemlər”, Rusiya, Ufa, 
2012; 
beynəlxalq elmi-texniki konfrans “Xəzərneftqazyataq”, Bakı, 2014. 
İşin dərci. Dissertasiyanın materialları əsasında 10 elmi əsər dərc 
olunmuşdur, onlardan 8 məqalə (o cümlədən 1 xaricdə). 
İşin strukturu və həcmi. Dissertasiya işi girişdən, dörd fəsil, nəticə 

---

6 
və tövsiyyələrdən ibarət olmaqla 142 səhifədən, 7 cədvəl, 8 şəkil, 153 adda 
istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından və əlavələrdən ibarətdir.
Müəllif elmi rəhbəri, AMEA-nın müxbir üzvü T.Ş.Salavatova 
tədqiqat işlərinin qoyulması, qiymətli məsləhətlər və alınmış nəticələrin 
müzakirəsinə görə dərin minnətdarlığını bildirir. 
Müəllif , Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin «Neft-
qaz mühəndisliyi» kafedrasının əməkdaşlarına «Neftin və qazın 
Geotexnoloji Problemləri və Kimya» ETİ-nin kollektivinə dissertasiya 
işinin yetirilməsində göstərdiyi dəstəyə görə təşəkkürümü bildirirəm. 
İşin məzmunu 
Dissertasiyanın giriş hissəsində işin aktuallığı əsaslandırılmış, işin 
məqsədi, onun ümumi müddəaları, qoyulmuş məsələlərin həlli yolları, elmi 
yeniliklər və işin təcrübi əhəmiyyəti öz əksini tapmışdır. 
Dissertasiyanın birinci fəslində layların neftveriminin artırılması 
istiqamətində aparılan elmi-tədqiqat və mədən praktikası işlərində əksini 
tapmış müxtəlif təsir üsulları, o cümlədən laya su vurulma ilə təsir, vurulan 
suya müxtəlif maddələrin əlavə olunması ilə təsir və s. təsir üsullarının 
təhlili verilmişdir. 
Məlumdur ki, laylara su vurulması praktikada ən çox tətbiq olunan 
ənənəvi üsuldur. Ədəbiyyat mənbələrindən məlumdur ki, laylara su 
vurulması ilə neft hasilatı, yüngül neftləri olan yataqlarda daha səmərəli 
nəticələr verir. Bu da onunla əlaqədardır ki, laylara vurulan suyun 
temperaturu lay temperaturundan xeyli aşağı olduğundan, vurulan su layın 
temperaturunu, onunla birlikdə layda neftin temperaturunu aşağı salır. 
Temperaturun aşağı düşməsi ilə neftin özülülüyü yüksələrək onun layda 
hərəkəti pisləşir və sıxışdırılmada əngəlliklər yaranır. Qeyri-Nyuton 
neftləri olan yataqlarda isə bu arzuolunmaz hadisə özünü daha qabarıq 
göstərir və quyuların hasilatının azalmasına, məhsulda suyun miqdarının 
artmasına, nəticədə layın neftvermə əmsalının azalmasına gətirib çıxarır.
Laylara su vurulması prosesinə bir çox amillər, o cümlədən layı 
təşkil edən süxurların tərkibi və növləri (məsaməli, çatlı, bircins, qeyri-
bircins və s.), lay flüdlərinin tərkibi (neftli, qazlı, qazla həll olunmuş neftli, 
sulaşmış laylar və s.), lay parametrləri (temperatur, təzyiq, keçiricilik, 
məsaməlilik və s.) müxtəlifliyi və s. təsir edir. Odur ki, bu parametrləri 
bilməklə laya təsir üsullarının bunlara uyğun seçilərək tətbiq olunması 
yüksək səmərənin alınmasında əsas rol oynayır. Müasir dövrdə layların 
neftveriminin artırılması istiqamətində aparılan işlərin araşdırılması 
göstərdi ki, bu üsulları şərti olaraq qruplaşdırmaq olar: fiziki-hidrodinamiki 
– dövri suvurma, vibro təsir, elektro, maqnit və akustik təsir üsulları;

---

7 
fiziki-kimyəvi suda həll olan polimer araqatların, səthi-fəal maddələrin 
(SFM) və polimer qarışıqlarının mitselyar, mitselyar-polimer və qələvi 
suvurma, qaz, su-qaz 
vurma, süzülmənin kimyəvi reagentlərlə 
tənzimlənməsi üsulları; istilik üsulları – buxar, isti su vurma və laydaxili 
yanma.
 
Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı üsulların tətbiq olunduqları 
şəraitlər də müxtəlif olur. Ona görə də bəzi üsulların şərhini ayrıca 
verməklə problemə daha da aydınlıq gətirmək olar
. 
Məsələn, məlum işlərin araşdırılmasından aydın olur ki, laya vurulan 
suya səthi fəal maddələrin (SFM) qatılması ilə tətbiqinin, işlənmənin 
əvvəlində aparılması tövsiyyə olunur. Çünki, vurulan suya SFM-nin əlavə 
olunması, su ilə neft arasındakı səthi gərilməni azaltdığından, bu üsulun 
işlənmənin əvvəlində tətbiqi, layın sulaşma ilə əhatəsini artırar, nəticədə su 
ilə əhatə oluna biləcək durğun neft sahələrinin azalmasına gətirib çıxara 
bilər. Suvurmanın əhatə dairəsini artırmaq məqsədi ilə suyun özülülüyünü 
(qatılığını) artırmaqla da layda sıxışdırmanın səmərəliliyini yüksəltmək 
olar. 
Suvurma ilə laylara süni təsir vaxtı, neft yataqlarının işlənməsinin 
əsas problemi, neftin su ilə sıxışdırılması üçün, layların bu təsirlə tam əhatə 
olunmasıdır. 
Neft veriminin yüksəldilməsinə və layların suvurma ilə tam əhatə 
olunmasına, həmçinin onlarda neftin su ilə səmərəli sıxışdırılmasını təmin 
edən proseslərə, süni fiziki-kimyəvi şəraitin yaradılması ilə nail olmaq olar. 
Laya vurulan suya müxtəlif maddələrin qatılması ilə tətbiq olunan 
elmi-tədqiqat işləri də məlumdur. 
Neftçıxarma əmsalının (NƏ) artırılması problemi mürəkkəb və 
aktual olub, kiçik keçiricilikli, giili terrigen və tamamilə qeyri-bircinsli 
karbonatlı laylarda, qeyri-ənənəvi kollektorlarda olan neftləri özündə 
birləşdirən xüsusilə çətin çıxarılabilən ehtiyatlara (ÇÇE) malik laylarda, 
yüksək özülülüklü neftlərə malik yataqlarda, texnogen dəyişikliyə məruz 
qalmış tükənməkdə olan yataqlarda öz həllini gözləyir. 
Müasir 
dövrdə 
dünyada 
neftçıxarmada 
neft 
ehtiyatlarının 
artırılmasının prioritet istiqamətləri – neftveriminin artırılmasının müasir 
üsullarının 
(NAMÜ) 
inkişaf 
etdirilməsi 
və 
sənaye 
tətbiqinin 
genişləndirilməsidir 
ki, 
yeni 
və 
işlənmiş 
neft 
yataqlarının 
mənimsənilməsində sinergetik effektləri təmin etmək qabiliyyətinə malik 
olsun.
Müxtəlif illərdə layların neftveriminin yüksəldilməsi məsələləri ilə 
М.Т.Аbasov, 
I.D.Amelin, 
D.Amiks, 
T.Axmed, 
K.S.Basniyev, 

---

8 
R.N.Baxtizin, А.А.Bokserman, А.V.Qavura, А.А.Qazizov, А.T.Qorbunov, 
L.P.Deyk, Q.I.Calalov, K.I.Cəfərov, R.N.Diyaşev, S.А.Jdanov, Y.V.Jeltov, 
S.N.Zakirov, L.X.Ibrahimov, R.D.Kanevskaya, F.F.Kreyq, L.Q.Kulpin, 
N.N.Lisovskiy, 
V.D.Lısenko, 
V.М.Мaksimov, 
М.Мasket, 
А.Х.Мirzəcanzadə, 
İ.Т.Мişenko, 
А.А.Мolçanov, 
R.Х.Мuslimov, 
S.D.Pirson, B.F.Sazonov, Т.Ş.Salavatov, Т.А.Səmədov, А.S.Strekov, 
М.L.Surquçev, 
V.N.Serqienko, 
R.Z.Syunyayev, 
М.М.Хasanov, 
R.S.Хisamov, А.Х.Şahverdiyev və başqa alimlər məşğul olmuşlar . 
Onların işlərində layların neftverminin yüksəldilməsi üsullarının 
tədqiqində yataqların işlənməsinin daha səmərəli texnologiyalarının 
seçilməsinə xüsusi yanaşmanın inkişafına böyük diqqət verilmişdir. 
Layların qalıq neftlə doyumluluğunun paylanması tələb edir ki, 
neftvermənin yüksəldilməsi üsulları sulaşmış və ya qazsızlaşmış zonalarda 
yayılmış, cari yüksək neftlədoyumluluqlu zəif keçiricikli qat və laycıqlarda 
və monolit sulaşmış layların daxilində qalan, həmçinin layın linzalarla 
ayrılmış mövcud istehsal sistemində drenajla tam əhatə olunmayan 
zonalarında qalan neftlərə səmərəli təsir göstərə bilsin. Qalıq ehtiyatların 
vəziyyətinin belə geniş çeşiddə, eləcə də neft, su, qaz və layın 
neftlədoyumlu sahəsinin keçiriciliklərinin xüsusiyyətləri arasında böyük 
fərq olduğu üçün, belə halda vahid universal üsul ola bilməz.
Ədəbiyyat mənbələrinin araşdırmaları göstərir ki, neft yataqlarının 
işlənməsinin səmərəliliyini artırmaq sahəsində aparılan tədqiqatların 
aşağıdakı əsas istiqamətlərini ayırmaq olar: son istismar mərhələsində 
neftvermənin hidrodinamik üsullarla artırılmasının tətbiqi ilə yataqların 
işlənmə sisteminin və texnologiyasının təkmilləşdirilməsi; layların 
quyudibi 
zonasına 
təsir 
üsullarının 
hesabına 
neft 
hasilatının 
intensivləşdirilməsi; sulaşmış laylardan su axınının məhdudlaşdırılması 
üçün təmir-təcrid işləri və layın quyudibi zonasına təsir etməklə selektiv 
(seçmə) təcrid üsulları; layların neftveriminin yüksəldilməsi üsullarının 
tətbiqi.
Layların neftveriminin artırılması üçün bütün təsir üsulları aşağıdakı 
qruplara bölünür: 
- Hidrodinamiki üsullar: drenaj olunmamış ehtiyatların işlənməyə 
cəlb edilməsi; qazneft yataqlarının baryer sulaşması; qeyri-stasionar (dövri) 
sulaşma; mayenin sürətli çıxarılması; mərhələli-istilik sulaşdırma;
- Neftin fiziki-kimyəvi üsullarla sıxışdırılması: SFM-lərin sulu 
məhlulu ilə (köpük sistemləri də daxildir); polimer məhlullarla; qələvi 
məhlullarla; kimyəvi reagentlərin kompozisiyası ilə (o cümlədən miselyar 
məhlullar, miselyar-polimer məhlullarla); 

---

9 
- Qaz üsulları; laya hava vurulması; karbohidrogen qazlarla (o 
cümlədən yüngül karbohidrogenlərin geniş fraksiyası (YKGF) ilə) təsir; 
laya karbon iki oksidlə təsir; laya azotla, tüstü qazları və s. ilə təsir.
- İstilik üsulları: laya istilikbuxarla təsir; laydaxili yanma; laya 
istilik-kimyəvi üsulla təsir, neftin isti su ilə sıxışdırılması; quyuların 
dövrübuxarla emalı. 
- Mikrobioloji təsirlər (laya bakteriya məhsullarının vurulması və ya 
onların bilavasitə layda yaradılması); 
- Dalğa üsulları (vibrotəsir, elektromaqnit, akustik); 
- Eyni vaxtda müxtəlif təsir prinsipləri olan kombinasiya olunmuş 
üsullar qrupu. 
Lay sisteminə təsir nöqteyi nəzərindən əksərən hallarda məhz 
kombinasiya olunmuş təsir prinsiplərindən istifadə olunur ki, burada 
hidrodinamiki və istilik üsullarının, hidrodinamiki və fiziki-kimyəvi təsir 
üsullarının, istilik və fiziki-kimyəvi təsir üsulları və s. kombinasiyalardan 
istifadə olunur.